Senat szaleńców; Proza poetycka; Utwory radiowe - Janusz Korczak (czytac txt) 📖

wróżce barwne królestwo owadów — być może chodzi o Jeana Henriego Fabre’a (1823–1915), francuskiego entomologa i pedagoga. [przypis edytorski]

43. piwowar, z płonących zarazą miast wywiódł kobiety i dzieci i zraził wroga, zarazę. — być może Louis Pasteur (1822–1895), fr. chemik i mikrobiolog, twórca pierwszej szczepionki (określenie piwowar może odnosić się do jego badań nad fermentacją). [przypis edytorski]

44. Ten zwalił się na motłoch wyrazów różnojęzycznych i skuł w niewolę jedności — być może chodzi o Ludwika Zamenhofa (1859–1917), twórcę esperanto. [przypis edytorski]

45. Ten upokorzył świat roślin zielonych, stanowiąc ich hierarchię — niewkluczone, że autor ma tu na myśli Karola Linneusza (1707–1778), szwedzkiego przyrodnika, twórcę systematyki roślin i zwierząt. [przypis edytorski]

46. Ten słońce poruszył z posad — aluzja do Mikołaja Kopernika (1473–1543), twórcy teorii heliocentrycznej. [przypis edytorski]

47. Ów bóstwo uwięził w geometrycznej formule — być może aluzja do Pitagorasa (ok. 572–ok. 497 p.n.e.), greckiego filozofa, matematyka i mistyka. [przypis edytorski]

48. Ten w tryumfie wykrzyknął — Rudolf Virchow (1821–1902), niemiecki lekarz anatom, jeden z twórców współczesnej patologii. [przypis edytorski]

49. omnis e cellula cellula (łac.) — każda komórka pochodzi od (innej) komórki. [przypis edytorski]

50. Aśwattha — w Upaniszadach Drzewo Życia. [przypis edytorski]

51. nie uciekam, a lekko odfruwam — dziś popr.: nie uciekam, ale lekko odfruwam. [przypis edytorski]

52. Domine canes — właśc. domini canes (łac.), psy Pańskie. [przypis edytorski]

53. bawim się (gw.) — dziś popr.: bawimy się. [przypis edytorski]

54. kładnę — dziś popr.: kładę. [przypis edytorski]

55. przecie (daw.) — przecież. [przypis edytorski]

56. jaka ty — dziś raczej: jaka ty jesteś. [przypis edytorski]

57. daj pokój — dziś raczej: daj spokój. [przypis edytorski]

58. naprzód — tu w znaczeniu: najpierw. [przypis edytorski]

59. sprobuj — dziś popr.: spróbuj. [przypis edytorski]

60. będę wierną — dziś raczej: będę wierna. [przypis edytorski]

61. okkupańcie — zniekształcona (być może pod wpływem francuskiego occuper) forma słowa „okupant”. [przypis edytorski]

62. Polnische Bruderschaft (niem.) — polskie braterstwo; nawiązanie do powiedzenia polnische Wirtschaft, określającego pogardliwie polską gospodarkę, polski porządek. [przypis edytorski]

63. kurierkowy — tu: pochodzący z gazet, z brukowców, powierzchowny i nastawiony na sensację. [przypis edytorski]

64. poseł — tu: ambasador. [przypis edytorski]

65. żem zaczęła — dziś raczej: że zaczęłam. [przypis edytorski]

66. ludowładztwo — spolszczenie wyrazu demokracja. [przypis edytorski]

67. bylem na czas przyszła — dziś raczej: bylebym na czas przyszła. [przypis edytorski]

68. fox, foks (daw.) — fokstrot. [przypis edytorski]

69. troty — niejasne; być może jest to druga część słowa fokstrot. [przypis edytorski]

70. pijama — dziś: piżama. [przypis edytorski]

71. mówi, że trzeba oszczędzać. No i leży. — aluzja do zjawiska galopującej inflacji z początku lat 20. XX w. [przypis edytorski]

72. kundman (daw., z niem.) — klient. [przypis edytorski]

73. puścić z torbą — dziś popr.: puścić z torbami. [przypis edytorski]

74. mleczak — tu: młodzik. [przypis edytorski]

75. wytłomaczyć — dziś popr.: wytłumaczyć. [przypis edytorski]

76. ergo — tu: papierosy marki Ergo. [przypis edytorski]

77. za wcześnie [...] Tymczasem autonomia — mowa o trybie odzyskiwania niepodległości przez Polskę w 1918 r. [przypis edytorski]

78. Moraczewski, Jędrzej (1870–1944) — działacz socjalistyczny, premier Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej (który m.in. przyznał prawo wyborcze kobietom oraz zatwierdził ośmiogodzinny dzień pracy), w latach 1919–1930 poseł na sejm. [przypis edytorski]

79. Daj radca spokój — dziś raczej: niech pan radca da spokój. [przypis edytorski]

80. manikur — dziś popr.: manicure, manikiur. [przypis edytorski]

81. agarsony (z fr. la garçonne) — chłopczyca. [przypis edytorski]

82. żółta książka — tu: książeczka zdrowia dla prostytutki, forma rejestracji i kontroli pracownic seksualnych. [przypis edytorski]

83. wierzajcie (daw.) — wierzcie. [przypis edytorski]

84. Grabscy — prawdopodobnie chodzi tu o Władysława Grabskiego (1874–1938), wielokrotnego premiera i ministra skarbu w Polsce międzywojennej, autora reformy walutowej, choć w ówczesnym życiu politycznym brał udział również Stanisław Grabski (1871–1949), działacz socjalistyczny, minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego (wycofał się po przewrocie majowym). [przypis edytorski]

85. Skrzyński, Aleksander (1882–1931) — w latach dwudziestych minister spraw zagranicznych i premier; po przewrocie majowym wycofał się z życia politycznego. [przypis edytorski]

86. okuran (z fr. au courant) — na bieżąco. [przypis edytorski]

87. Senat szaleńców — sztuka została wystawiona w 1931 r. w warszawskim teatrze Ateneum w reżyserii Stanisławy Perzanowskiej (1898–1982). Tytuł nawiązuje do wiersza Vous êtes calme, vous voulez un voeu discret Paula Verlaine’a, napisanego w formie modlitwy do Boga, opiewającego pokorę, rezygnację i milczenie. Fragment Se taire pour le monde, un pur sénat de fous oznacza: zamilknąć wobec ludzi, tego senatu szaleńców. Wiersz został przełożony na polski na początku XX w. [przypis edytorski]

88. żubr (tu przen.), często żubr litewski — tradycjonalista, pochodzący z terenów dzisiejszej Litwy, człowiek o zachowawczych poglądach, ceniący dawne obyczaje i kultywujący tradycyjny styl życia, a także z uporem i rozmachem broniący publicznie swoich przekonań. [przypis edytorski]

89. Kupiec — w wersji wystawionej w 1931 r. w teatrze Ateneum postać ta jest nazwana: Giełdziarz. [przypis edytorski]

90. homoerotyk (daw.) — homoseksualista, gej. [przypis edytorski]

91. birbant (z wł. birbante) — hulaka, próżniak. [przypis edytorski]

92. stenograf — osoba potrafiąca stenografować, tj. zapisywać systemem skrótów; przed rozpowszechnieniem techniki nagrań dźwiękowych stenografia była popularną metodą w pracy protokolantów, dziennikarzy, sekretarek itp. [przypis edytorski]

93. warchoł — osoba samowolna, skłonna do protestowania i nie stosująca się do powszechnie obowiązujących wymogów. [przypis edytorski]

94. Posługacz — w treści utworu występuje także Franciszek, będący najprawdopodobniej jednym z Posługaczy. [przypis edytorski]

95. wagi — obciążniki, element konstrukcji występujący w pewnego typu zegarach wahadłowych. Ciężar wag wykorzystywany był do napędzania mechanizmu zegara. Wagi wykonywane były z metalu, często stylizowane w kształt szyszek jodłowych. [przypis edytorski]

96. polano — kawałek drewna, przygotowany do palenia w piecu. [przypis edytorski]

97. glon, zdr. glonek (daw. a. gw.) — kromka. [przypis edytorski]

98. dur — tyfus; odurzenie, zamroczenie, chwilowy obłęd. [przypis edytorski]

99. geniusze — dziś popr. forma B. lm: (uważam za) geniuszy a. geniuszów. [przypis edytorski]

100. żem nieuk — dziś: że jestem nieukiem. [przypis edytorski]

101. maruzela, marmuzela a. mamzela (daw. pot., z fr. madmoiselle: panna) — panienka, elegantka, damulka; dziewczyna biorąca udział w życiu nocnym, prostytutka. [przypis edytorski]

102. kantaryda (łac. Lytta vesicatoria) — chrząszcz, znany także pod nazwami pryszczel lekarski, majka lekarska, należący do rodziny oleicowatych. Występuje w Polsce. Podrażniony wydziela drażniącą substancję, w większych dawkach trującą dla człowieka, której dawniej używano jako afrodyzjaku. [przypis edytorski]

103. poziomość (tu daw.) — przyziemność, małostkowość, bezideowość, brak wyższych aspiracji. [przypis edytorski]

104. kryminał — tu: areszt, więzienie. [przypis edytorski]

105. Nazwał kolegę głupcem — Profesor zwraca się do Lekarza w formie grzecznościowej per kolega, mając na myśli: nazwał pana głupcem. [przypis edytorski]

106. doktór — dziś popr.: doktor. [przypis edytorski]

107. oczów — dziś popr. forma D. lm: oczu. [przypis edytorski]

108. Freud, Sigmund (1856–1939) — austriacki neurolog żydowskiego pochodzenia, twórca psychoanalizy. [przypis edytorski]

109. Adler, Alfred (1870–1937) — austriacki psychiatra, współpracownik Zygmunta Freuda, twórca koncepcji osobowości, opartej na świadomości własnej słabości, odczuwanej w dzieciństwie. Linia przewodnia życia a. plan życiowy to system ideałów i celów, kształtujących osobowość każdego człowieka, a wynikających z przeżyć okresu dzieciństwa. [przypis edytorski]

110. nośta, najmijta (gw.) — daw. formy 2 os. liczby podwójnej tr.rozkaz., używane w gwarach jako formy lm: noście, najmijcie. [przypis edytorski]

111. szwajcar (daw.) — odźwierny. [przypis edytorski]

112. obejmuje go — następna wypowiedź pozwala przypuszczać, że Homoerotyk obejmuje i uspokaja Posługacza, a nie Pułkownika. [przypis edytorski]

113. prosit (niem.) — na zdrowie; wypijmy. [przypis edytorski]

114. Robotnik siedzi — w I połowie XX w. robotnicy mieli często lewicowe, antyklerykalne przekonania, dlatego Robotnik siedzi podczas modlitwy. [przypis edytorski]

115. cukromocz — obecność cukru w moczu, w medycynie uważana za objaw jakiegoś zaburzenia, często cukrzycy. [przypis edytorski]

116. diabetes mellitus (łac.) — cukrzyca, choroba polegająca na podwyższeniu poziomu glukozy we krwi, co powoduje stopniowe uszkadzanie licznych organów. [przypis edytorski]

117. mellitus (łac.) — miodowy. [przypis edytorski]

118. doktór — dziś popr.: doktor. [przypis edytorski]

119. wojna krymska (1853–1856) — wojna między Rosją a Turcją, którą wspierali Brytyjczycy, Francuzi i Królestwo Sardynii. [przypis edytorski]

120. krajać — dziś raczej: kroić. [przypis edytorski]

121. Rien ne va plus (fr.: już nic nie idzie; to już koniec) — to zdanie zwyczajowo oznacza zakończenie obstawiania w grach hazardowych; tu: dosyć. [przypis edytorski]

122. sznaps — wódka. [przypis edytorski]

123. laksatorium — pomieszczenie do załatwiania potrzeb fizjologicznych, od łac. laxatio: rozluźnienie. [przypis edytorski]

124. kasy chorych — ubezpieczenie zdrowotne. [przypis edytorski]

125. etatyzm — znaczny udział państwa w zarządzaniu przedsiębiorstwami; tu: przesadna ingerencja administracji państwowej w wolny rynek i życie społeczne. [przypis edytorski]

126. Talmudy — tu: uczone książki pełne tajemnej wiedzy. [przypis edytorski]

127. lawatywa (z łac. lavare: myć) — dziś: lewatywa, płukanie jelita grubego. [przypis edytorski]

128. wiedzieć — tu: znać (mieszanie znaczenia tych dwóch czasowników wiąże się z wpływem języków wschodniosłowiańskich). Nikt nie wie należnego mu miejsca — nikt nie wie, jakie miejsce powinien zajmować. [przypis edytorski]

129. Gaudeamus a. Gaudeamus igitur (łac.: cieszmy się zatem) — pieśń studentów, pochodząca ze średniowiecza. [przypis edytorski]

130. Srebrniki i miska soczewicy — nawiązanie do dwóch motywów biblijnych: za 30 srebrników (monet srebrnych) apostoł Judasz zdradził Jezusa Chrystusa, powodując jego uwięzienie przez Rzymian i w konsekwencji ukrzyżowanie (Mt 26); za miskę soczewicy patriarcha Jakub podstępem wyłudził od swojego brata Ezawa prawo do starszeństwa (Rdz 25: 29–34). [przypis edytorski]

131. jucha — krew zwierzęcia; tu użyte jako wyzwisko. [przypis edytorski]

132. Wolność, równość, sztandary w rynsztokach — nawiązanie do haseł Rewolucji Francuskiej: wolność, równość, braterstwo. [przypis edytorski]

133. Poczciwy Noe (...) czcij ojca i matkę, chamie jeden — żartobliwe nawiązanie biblijnej opowieści o pijaństwie Noego i lekceważeniu, jakie okazał mu przy tej okazji jego syn Cham, przeklęty za to przez ojca (Rdz 9:18-27). [przypis edytorski]

134. Byliśmy braćmi. Fiolet, karmazyn i szara świtka — mowa o tradycyjnym podziale społecznym dawnej Polski, symbolizowanym tu przez kolory strojów: biskupi fiolet, magnacki karmazyn (czerwień) i szarość ubiorów drobnej szlachty i chłopów. Wzmianka o braterstwie odnosi się do oficjalnej jedności zróżnicowanego majątkowo stanu szlacheckiego. [przypis edytorski]

135. doktór — dziś popr.: doktor. [przypis edytorski]

136. nie pójdziemy do wójta (przen.) — uzgodnimy nasze sprawy we własnym gronie, bez interwencji przedstawiciela władz. [przypis edytorski]

137. jeno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

138. zeszły kapłany — daw. forma, bez wykładników męskoosobowości, używana w XIX i XX w. dla wyrażenia albo pogardy, albo podniosłości; dziś popr.: zeszli kapłani. [przypis edytorski]

139. kuso — krótko; tu: mało, niewystarczająco. [przypis edytorski]

140. asekuracja (tu daw.) — ubezpieczenie. [przypis edytorski]

141. żyro — indos, przeniesienie praw własności potwierdzone podpisem. [przypis edytorski]

142. za pan brat z nieboszczykiem: zgaszą lampę, czochają się kolanami, a stolik wystuka — pogard. opis seansu spirytystycznego, aktywności popularnej na przełomie XIX i XX w., zakładającej wiarę w kontakt ze zmarłymi. [przypis edytorski]

143. kabalarka — wróżka tworząca swoje przepowiednie z użyciem symboliki pochodzącej z Kabały, systemu filozofii żydowskiej. [przypis edytorski]

144.