Jutrzenka - Friedrich Nietzsche (tygodnik ilustrowany biblioteka cyfrowa .TXT) 📖

uczestniczył w kongresie wiedeńskim (1815) i kongresie akwizgrańskim (1818). Przeciwnik scjentyzmu (a więc poglądu, że realnej wiedzy o rzeczywistości dostarczają metody nauk przyrodniczych), przykładał dużą wagę do metodologicznej odrębności nauk humanistycznych jako badających wytwory ducha; uważał, że istnieje wewnętrzna forma języka, który stanowi element aktywny, w przekonaniu Humboldta każdy naród kształtuje swój język, tworząc tym samym ducha narodu. [przypis edytorski]

120. Schleiermacher, Friedrich Daniel Ernst (1768–1834) — teolog protestancki, filozof i pedagog; autor kazań oraz rozważań teologicznych zebranych w tomach Reden über die Religion („Rozmowy o religii”, 1799), Der christliche Glaube („Wiara chrześcijańska”, 1821); tłumacz i teoretyk sztuki przekładu; przełożył na niem. wszystkie dialogi Platona oraz wyznaczył schemat interpretacyjny jego filozofii. [przypis edytorski]

121. Hegel, Georg Wilhelm Friedrich (1770–1831) — filozof niem., twórca systemu idealistycznego, w myśl którego świat jest poznawalny, ponieważ zjawiska dadzą się wydedukować z absolutu, o ile pojąć go jako rozwijającego się ducha. Stworzona przez niego metoda dialektyczna tłumaczy rozwój ducha jako ciągłe uzgadnianie się sprzeczności: po tezie (pierwszym stadium), następuje antyteza (drugie stadium, przeciwne pierwszemu), ostatecznie zastępowane przez syntezę (stadium trzecie, uzgadniające tezę i antytezę). Rozwój myśli filozoficznej wyglądał wg Hegla następująco: 1. logika, która tworzy abstrakcyjny schemat metodologiczny poznania ducha; 2. filozofia przyrody, która prowadzi do poznania ducha w jego fizycznych, materialnych przejawach; 3. filozofia ducha, która prowadzi do poznania ducha dzięki zyskanej w poprzednich etapach elementów umożliwiają uzyskanie samowiedzy. [przypis edytorski]

122. Schelling, Friedrich Wilhelm (1775–1854) — filozof niem., inicjator romantyzmu; był (podobnie jak Fichte i Hegel) jednym z najważniejszych przedstawicieli idealizmu niemieckiego, nurtu filozoficznego, według którego myśl (duch) jest pierwotna wobec materii i nadaje jej kształt; czynnik empiryczny był przez idealistów lekceważony, co spowodowało w tym okresie gruntowny rozłam między niemiecką filozofią a nauką. [przypis edytorski]

123. Goethe, Johann Wolfgang, von (1749–1832) — poeta okresu „burzy i naporu” (Sturm und Drang), tj. preromantyzmu niem., przedstawiciel klasycyzmu weimarskiego, twórca nowego typu romantycznego bohatera; najważniejsze dzieła: Cierpienia młodego Wertera (powieść, 1774); Król olch (ballada, 1782); Herman i Dorota (1798), Faust (dramat, cz. I wyd. 1808, cz. II wyd. 1831), Powinowactwo z wyboru (powieść, 1809), Lata nauki Wilhelma Meistra (1796) oraz Lata wędrówki Wilhelma Meistra (1821; wyd. pol. obu części: 1893). [przypis edytorski]

124. Schopenhauer, Arthur — (1788–1860) — filozof niem.; głosiciel skrajnego pesymizmu i prekursor filozofii życia; twierdził, że cierpienie jest siłą napędową świata: zmusza do określenia potrzeby, która leży u jego podstaw, oraz uruchomienia woli pozwalającej zaspokoić potrzebę i ukoić cierpienie; aby w pełni uwolnić się od władzy własnego cierpienia należy wyzbyć się własnej woli i poddać się woli zbiorowej, działając na rzecz społeczności i oddając się ascezie, względnie można oddać się kontemplacji sztuki; pod wpływem myśli Kanta oraz filozofii indyjskiej sformułował swoje podstawowe twierdzenie, że „świat jest moim wyobrażeniem”: uważał, że wszelkie rzeczy same w sobie (poza własnym ciałem) są niepoznawalne dla jednostki ludzkiej, która poznaje jedynie swoje wyobrażenia; jego koncepcja fenomenu (tj. ustrukturowanej formy poznania „udostępnianej” nam przez umysł po przefiltrowaniu doznań zmysłowych, do których właściwie nie mamy dostępu bezpośredniego) stała się podstawą nurtu fenomenologii w filoz. europejskiej. Najważniejsze dzieła Schopenhauera to: Świat jako wola i przedstawienie, O wolności ludzkiej woli oraz Erystyka czyli Sztuka prowadzenia sporów. [przypis edytorski]

125. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

126. Corneille, Pierre (1606–1684) — dramatopisarz, zwany ojcem tragedii francuskiej, doprowadził do odrodzenia teatru i przywrócenia antycznej zasady trzech jedności; jego największe dzieła to: Cyd (1636) i Andromeda (1650). [przypis edytorski]

127. Pascal, Blaise (1623–1662) — fr. matematyk, fizyk, wynalazca; zajmował się geometrią, analizował metodę aksjomatyczną, współtworzył rachunek prawdopodobieństwa; po 1654 porzucił nauki ścisłe na rzecz filozofii i teologii; powstały wówczas jego najsłynniejsze dzieła: Myśli, w których m.in. bronił rozdziału wiary od rozumu, oraz Prowincjałki. [przypis edytorski]

128. Fenelon, François właśc. François de Salignac de la Mothe (1651–1715) — fr. teolog, pedagog, pisarz i kaznodzieja; prekursor idei oświecenia; znany szczególnie jako autor powieści Przygody Telemaka (1699). [przypis edytorski]

129. hugenoci — protestanci fr., wyznawcy kalwinizmu. Po okresie domowych wojen religijnych na mocy edyktu nantejskiego (1598) mieli zapewnioną swobodę wyznania. Za panowania Ludwika XIV, od 1681, zaczęto ich brutalnie prześladować w celu zmuszenia do przejścia na katolicyzm (dragonady), co spowodowało emigrację wielu hugenotów jeszcze przed oficjalnym odwołaniem w 1685 edyktu nantejskiego; większość z nich uciekła do Anglii, Niderlandów, Szwajcarii i Prus. Swobodę wyznania i prawa cywilne odzyskali dopiero w 1787, zaś rewolucja roku 1789 przyniosła im pełne równouprawnienie z katolikami. [przypis edytorski]

130. Port-Royal właśc. Port-Royal-des-Champs — klasztor pod Paryżem; w XVII w. wywarł wielki wpływ na życie religijne i umysłowe Francji, stanowił centrum jansenizmu. [przypis edytorski]

131. esprit (fr.) — duch, dowcip. [przypis edytorski]

132. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

133. czyliż — konstrukcja z partykułą -li-; znaczenie: czy też, czyż. [przypis edytorski]

134. posiedliż (daw.) — konstrukcja z partykułą -że, skróconą do -ż; znaczenie: czy posiedli, czyż posiedli. [przypis edytorski]

135. uczyliżeśmy się (daw.) — konstrukcja z partykułą -że- pomiędzy tematem a końcówką czasownika; znaczenie: czy uczyliśmy się. [przypis edytorski]

136. zapoznaliżeśmy się (daw.) — konstrukcja z partykułą -że- pomiędzy tematem a końcówką czasownika; znaczenie: czy zapoznaliśmy się. [przypis edytorski]

137. ćwiczonoż nas (daw.) — konstrukcja z partykułą -że, skróconą do -ż; znaczenie: czy ćwiczono nas, czyż ćwiczono nas. [przypis edytorski]

138. li (daw.) — tu: tylko. [przypis edytorski]

139. ongi (daw.) — niegdyś, kiedyś. [przypis edytorski]

140. lubo (daw.) — choć, chociaż. [przypis edytorski]

141. jeno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

142. rozwity (daw. forma) — dziś: rozwinięty. [przypis edytorski]

143. żenie (daw. forma) — dziś: gna. [przypis edytorski]

144. snadź (daw.) — widocznie, prawdopodobnie. [przypis edytorski]

145. snadniej (daw.) — łatwiej. [przypis edytorski]

146. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

147. płużyć komu (daw.) — służyć, sprzyjać. [przypis edytorski]

148. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

149. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

150. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

151. lubo (daw.) — choć, chociaż. [przypis edytorski]

152. nil admirari (łac.) — niczemu się nie dziwić. [przypis edytorski]

153. admirari id est philosophari (łac.) — dziwić się to znaczy filozofować. [przypis edytorski]

154. ongi a. ongiś (daw.) — niegdyś, kiedyś. [przypis edytorski]

155. okrom a. krom — oprócz czego, poza czym. [przypis edytorski]

156. okrom a. krom — oprócz czego, poza czym. [przypis edytorski]

157. gędziebny (daw.) — śpiewny; od gędźba: śpiew. [przypis edytorski]

158. żertwa (daw.) — ofiara. [przypis edytorski]

159. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

160. schlecht (niem.) — zły; źle. [przypis edytorski]

161. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

162. okrom a. krom — oprócz czego, poza czym. [przypis edytorski]

163. dolce far niente (wł.) — słodkie nicnierobienie. [przypis edytorski]

164. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

165. krzepszy (daw.) — silniejszy. [przypis edytorski]

166. chi non ha, non è (wł.) — kto nie ma, ten nie jest. [przypis edytorski]

167. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

168. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

169. facta ficta (łac.) — fakty zmyślone; fakty (czyny, dzieła) stworzone (fałszywe, skłamane, obłudne). [przypis edytorski]

170. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

171. okrom a. krom — oprócz czego, poza czym. [przypis edytorski]

172. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

173. trafem — tu: przypadkiem. [przypis edytorski]

174. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

175. aliści (daw.) — jednakże. [przypis edytorski]

176. krom a. okrom (daw.) — oprócz. [przypis edytorski]

177. chceszli (daw.) — konstrukcja z partykułą -li; znaczenie: jeżeli chcesz, czy chcesz. [przypis edytorski]

178. okrom a. krom — oprócz czego, poza czym. [przypis edytorski]

179. remedium amoris (łac.) — remedium na miłość; odtrutka na miłość. [przypis edytorski]

180. credo quia absurdum est (łac.) — wierzę, gdyż jest to absurdalne. [przypis edytorski]

181. credo quia absurdus sum (łac.) — wierzę, bo jestem absurdalny. [przypis edytorski]

182. któremuśmy się ofiarowali (daw.) — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: któremu się ofiarowaliśmy. [przypis edytorski]

183. wysterk — tu: fragment skały wystający znacznie poza jej obręb, główny zrąb. [przypis edytorski]

184. azali (daw.) — czy, czy też, czyż. [przypis edytorski]

185. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

186. postradać (daw.) — stracić, utracić. [przypis edytorski]

187. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

188. czyli — tu: czy też, czy może. [przypis edytorski]

189. snadź (daw.) — widocznie, prawdopodobnie. [przypis edytorski]

190. azali (daw.) — czy, czy też, czyż. [przypis edytorski]

191. wyżenie (daw.) — wygna. [przypis edytorski]

192. lubo (daw.) — choć, chociaż. [przypis edytorski]

193. vitam impendere vero (łac.) — zapłacić życiem za prawdę; opłacić prawdę życiem (cytat z Satyry IV Juwenala). [przypis edytorski]

194. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

195. verum impendere vitae (łac.) — prawdą opłacić życie. [przypis edytorski]

196. verum (łac.) — prawda. [przypis edytorski]

197. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

198. hic Rhodus, hic salta (łac.) — dosł.: tu jest Rodos, tu skacz; przen.: dowiedź, do czego jesteś zdolny, tu i teraz. [przypis edytorski]

199. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

200. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

201. ubi pater sum, ibi Patria (łac.) — gdzie jestem ojcem, tam (moja) ojczyzna. [przypis edytorski]

202. solenność — tu: rzetelne, pełne szacunku staranie, staranność, dbałość o coś. [przypis edytorski]

203. lubo (daw.) — choć, chociaż. [przypis edytorski]

204. wczas a. wywczas (daw.) — odpoczynek, wypoczynek. [przypis edytorski]

205. szukamyż (daw.) — konstrukcja z partykułą -że, skróconą do -ż; znaczenie: czy szukamy, czyż szukamy. [przypis edytorski]

206. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

207. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

208. nie oblewamyż (daw.) — konstrukcja z partykułą -że, skróconą do -ż; znaczenie: czy nie oblewamy, czyż nie oblewamy. [przypis edytorski]

209. ninie (daw.) — teraz, obecnie. [przypis edytorski]

210. prokrustowe łoże (mit. gr.) — o sytuacji, w której coś jest gwałtem naginane, dostosowywane do sztywnego schematu; nawiązanie do tortur, jakie stosował zbój Prokrust (także: Damastes, Polypemon), syn Posejdona, który zwykł „dopasowywać” napadniętych podróżnych do rozmiarów swojego łoża, przycinając stosownie ich ciała. [przypis edytorski]

211. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

212. jąć (daw.) — zacząć (coś robić), zabrać się za co; tu forma: jęliby: zaczęliby. [przypis edytorski]

213. takiżeś (...) młody (daw.) — konstrukcja z partykułą -że; znaczenie: taki jesteś młody. [przypis edytorski]

214. snadź (daw.) — pewnie, zapewne; widocznie; prawdopodobnie. [przypis edytorski]

215. krzepszy (daw.) — silniejszy. [przypis edytorski]

216. okrom a. krom — oprócz