Uwagi o rządzie Polski - Jean-Jacques Rousseau (polska biblioteka online .txt) 📖

był tylko manekinem, zajmującym próżne miejsce. Tak duże państwo, jak Polska, potrzebuje króla. Nie może to być tylko tytuł bez żadnej treści. Trzeba przyznać królowi pewną władzę, ale równocześnie odjąć mu możność nie tylko przywłaszczenia sobie większej władzy, ale i przekupywania. Dlatego należy ograniczyć jego władzę rozdawniczą, powierzając wybór członków senatu sejmikom i sejmowi oraz przyznając sejmowi prawo prezenty na inne stanowiska. Dlatego także władzę rządową należy oddać senatowi, a królowi zostawić tylko przewodnictwo w senacie. Na tym stanowisku będzie mógł jednak rozwinąć pożyteczną działalność. Pomijając możność rozstrzygania w razie równego podziału głosów w senacie, król będzie jedynym stałym czynnikiem wśród ustawicznego przypływu i odpływu innych członków senatu, czynnikiem dożywotnim i nieodpowiedzialnym, któremu nie będzie można wypowiedzieć posłuszeństwa. Będzie miał prawo zwoływania sejmów nadzwyczajnych; będzie więc mógł pozyskać sobie odpowiedni autorytet, wywierać stanowczy wpływ na decyzję właściwych kierowników polityki państwowej i nadzorować całe funkcjonowanie maszyny państwowej, chociaż będzie miał niewiele władzy rzeczywistej.

Ale urząd królewski można wyzyskać także w celu stworzenia przeciwwagi dla senatu. Należy wyodrębnić te kierunki władzy rządowej, które bez szkody dla jednolitości działania rządu mogą być wyjęte spod kompetencji senatu, i powierzyć je wyłącznie królowi, jako jego własną dziedzinę. Dlatego Russo wyłącznie królowi oddaje najwyższe sądownictwo i naczelne dowództwo podczas wojny.

W ustawodawstwie król przestaje odgrywać rolę stanu, tzn. czynnika, którego zgoda jest niezbędna dla dojścia do skutku każdej ustawy. Przewodniczy on tylko sejmowi i ma tylko jeden głos w sejmie, tak jak każdy inny wybraniec narodu.

Tak przedstawia się organizacja rządu w projekcie Russa. Główną wadę tego projektu stanowi ogromna liczba członków rządu: 89 dożywotnich i 89 czasowych. Albo więc kolegia rządzące musiałyby być nadmiernie liczne, albo też musiałyby się bardzo często zmieniać. W pierwszym wypadku można wątpić, czy miałyby potrzebną energię i sprężystość; w drugim — czy byłyby zdolne do utrzymania koniecznej jednolitości zasad i poczynań rządowych, pomimo stałego w nich czynnika: króla. Drugą wadą jest dożywotniość ministrów i nieokreślenie stopnia odpowiedzialności ich przed senatem. Ministrowie przez sejm mianowani i dożywotni mieliby jeszcze większą samodzielność niż przedtem, i cała reforma chybiłaby celu. Konsekwentniej już może i dokładniej opracował problem organizacji rządu Mably, choć i jego projekt wykazuje luki właśnie także w punkcie stosunku senatu do ministrów.

Projekt nakreślony w Uwagach przywodzi na pamięć w głównych swych zarysach budowę Rady Nieustającej, utworzonej przez sejm delegacyjny 1775 roku, a stanowiącej główną reformę, na jaką się zdobyła Polska przed Konstytucją 3 maja. Rada Nieustająca również była ciałem kolegialnym, wspólnym dla obu państw, Korony i Litwy, wyposażonym w najwyższą władzę rządową. I ona pochodziła z wyboru, dokonywanego przez sejm co dwa lata odnośnie do 2/3 jej składu. I w jej skład wchodzili senatorowie oraz przedstawiciele stanu rycerskiego, a król przewodniczył. I ona była ciałem jednolitym, bo istniejące przy niej departamenty, z członków jej złożone, miały jedynie pomocniczy charakter, przygotowywały tylko materiał dla obrad i wnioski dla uchwał pełnej Rady. (W takiej organizacji przedstawia się Rada identycznie z senatem Mably’ego). Wreszcie Rada, podobnie jak senat Russa, miała pierwotnie małą stosunkowo władzę nad nominalnie jej podlegającymi ministrami i czterema jurysdykcjami: mogła tylko udzielać napomnień i pozywać przed sąd sejmowy, a dopiero w 1776 r. otrzymała prawo zawieszania w urzędzie.

Ale Rada była ciałem szczuplejszym i trwalszym niż projektowany przez Russa senat: składała się z 36 członków, stale zasiadających w Radzie przez cały czas jej urzędowania. Nadto Rada miała szerszą kompetencję niż senat: przysługiwało jej prawo interpretacji ustaw, miała prawo prezenty na wszystkie prawie urzędy, godności i starostwa w Rzeczypospolitej. W projekcie Russa natomiast senat ograniczają z jednej strony sejmiki i sejm, bądź obsadzając same większość urzędów, bądź prezentując na nie kandydatów, z drugiej zaś król ze swoimi niezależnie od senatu wykonywanymi atrybutami. Na ogół król z Uwag ma stanowisko silniejsze niż Stanisław August za czasów rządów Rady. Wreszcie członkowie Rady byli karnie odpowiedzialni przed sejmem, gdy tymczasem Russo nic nie mówi o takiej odpowiedzialności.

Jakkolwiek bądź, zachodzi silna analogia między obu instytucjami. Plan Russa zatem, chociaż niezupełnie przemyślany i niewystarczający, mieści się w kole tych pomysłów ustroju rządu, które opierając się na podobnych wymaganiach, ustrojowi temu stawianych, nie sięgały po wzory do Anglii, gdzie właśnie w tym czasie praktyka zaczęła rozwiązywać problem rządu i jego stosunku do legislatywy w drodze wprowadzenia rządów gabinetu, mianowanego przez króla spośród członków większości parlamentarnej, a solidarnie odpowiedzialnego przed parlamentem.

Tak zorganizowany rząd odpowiada w każdym razie postulatom samego Russa. Uzurpacji przeciwdziała wybór senatorów dożywotnich przez sejmiki, obecność senatorów-posłów, częsta zmiana kolegiów rządzących senatu, wyjęcie spod kompetencji senatu sądownictwa oraz dowództwa wojskiem i oddanie ich królowi. Z drugiej strony rząd w działalności swojej jest uniezależniony od sejmu i ma możność kierowania państwem w granicach praw. Przy szkicowaniu więc projektu ustroju rządowego Polski Russo pozostał w zgodzie z samym sobą.

Organizacji władz administracyjnych niższego stopnia Russo w swym projekcie prawie nie dotyka. Chciałby wprowadzić samorząd wojewódzki, bo do tego sprowadza się prawdopodobnie opatrzone szumną nazwą „rządów federacyjnych” żądanie uregulowania i rozszerzenia kompetencji sejmików. Domagając się tego, traktuje całą sprawę z punktu widzenia wzmocnienia siły władzy wykonawczej i sprawiedliwego jej funkcjonowania; a skoro mówi ciągle tylko o jednym naczelnym organie władzy ustawodawczej: sejmie, i tylko o jednym naczelnym organie władzy wykonawczej: senacie, więc musi mieć tutaj na myśli tylko rodzaj samorządu. Niesłusznie zatem zarzuca się mu, że żąda rozbicia Polski (właśnie do zupełnej jednolitości dążącej) na trzy czy nawet trzydzieści trzy państw, związanych z sobą tylko w formie jakiejś federacji. Nie chodziło mu o formę państwa, ale o ustrój zarządu państwem.

Z poszczególnych dziedzin administracji rozwinął Russo bliżej swe plany co do wojskowości i skarbowości. Siłę zbrojną państwa radzi oprzeć na wzorach milicji szwajcarskiej, przy czym szlachta objęłaby służbę w konnicy, mieszczanie zaś w piechocie. Cała organizacja wojskowa ma służyć tylko celom wojny obronnej, prowadzonej głównie taktyką walki podjazdowej, i ma łączyć w sobie tylko dwa zadania: jedno, by państwo posiadało liczną i wyćwiczoną armię, drugie, by ta armia nigdy nie mogła się stać narzędziem tyranii. System wojskowy proponowany przez Russa teoretycznie przedstawia wiele dodatnich stron. A z pewnością w danej chwili dziejowej łatwiej go było zastosować niż przeprowadzić aukcję wojska stałego, tzn. zaciężnego.

Ekonomiczno-skarbowe rady Russa dla Polski są wiernym odzwierciedleniem jego poglądów na tę sprawę, streszczonych w poprzednim rozdziale. Panuje całkowita zgodność zarówno w ogólnych, kierowniczych myślach, jak i we wszystkich prawie szczegółach, między tym, co Russo przedstawia jako zupełnie abstrakcyjne wskaźniki polityki ekonomicznej i skarbowej w Ekonomii politycznej, tymi formami życia gospodarczego, jakie pragnie nadać Korsykanom, a tymi radami, jakie w tym względzie daje Polsce. I od niej żąda skromności i umiarkowania w potrzebach, oparcia życia gospodarczego na rolnictwie, przy uwzględnieniu najpotrzebniejszych rzemiosł, obywania się bez handlu, samowystarczalności gospodarczej, ograniczenia użycia pieniędzy, dążenia do możliwie równego podziału dóbr, pokrywania potrzeb państwa przede wszystkim dochodami dóbr państwowych, następnie usługami, w końcu dopiero podatkami. Te kwestie stanowią najbardziej chimeryczną62 część całego systemu Russa.

Tę więc część Uwag charakteryzuje także fantastyczność dążenia do paradoksalnego prymitywu gospodarczego, zbyt różniąca się od rozwoju ekonomicznego zarówno Polski, jak całej Europy współczesnej, zbyt odbiegająca od wymagań zdrowego ekonomicznego rozwoju i rzeczywistych w tym względzie potrzeb Polski, by można ją było traktować inaczej niż jak piękny romans ekonomiczno-moralny szlachetnego pisarza i genialnego literata. Dlatego właśnie, że tak romansowe ekonomiczne rady Russa nie były niebezpieczne, nikt na serio nie mógł pomyśleć o wcieleniu ich w życie. Nie mogły zatamować już zaczynającego się odrodzenia ekonomicznego Polski na podstawach współczesnego ustroju gospodarczego. A to, co dla praktyki można z nich było wyciągnąć, nie było ujemne, np. rada niepozbywania starostw, zaprowadzenia stałego powszechnego podatku gruntowego, ograniczenia zbytku, wzmocnienia produkcji rolnej.

Z dawnych instytucji polskich pragnie Russo jedną jeszcze utrzymać: konfederację. W wielkich niebezpieczeństwach, grożących państwu ruiną, staje się nieraz konieczne zawiesić prawa, rządzące w państwie przy normalnym biegu rzeczy, zerwać z powolnymi formami działania, przedsięwziąć jakieś środki nadzwyczajne, przez prawo nieprzewidziane, ale które w danym wypadku jedynie mogą ocalić ojczyznę. Mówiąc w Umowie o dyktaturze w Rzymie i uzasadniając pożytek tej nadzwyczajnej magistratury63 w chwilach dla państwa groźnych, powiada Russo: „Brak giętkości praw, niepozwalający im naginać się do wypadków, może je uczynić w pewnych razach niebezpiecznymi i stać się w czasie przełomów państwowych przyczyną zguby państwa właśnie przez prawa”. Dlatego prawo, nie mogąc szczegółowo normować takich wypadków, powinno jednak przewidywać je i zawierać normę, stanowiącą, że na przypadek ich zajścia, wszystkie prawa zostają czasowo zawieszone, a wchodzą natomiast w życie pewne prawa specjalne, zastępcze. W Umowie szukał wzorów dla swoich pomysłów głównie w Rzymie i Sparcie. Dlatego rzymską dyktaturę uznał za najodpowiedniejszą z takich nadzwyczajnych magistratur. Zapoznawszy się z ustrojem Polski, spostrzegł, że takiej nadzwyczajnej magistratury dostarczają Polsce konfederacje, i uznał ich wyższość nad dyktaturą. Dyktatura bowiem była sprzeczna z całym duchem ustroju republiki rzymskiej, konfederacje zaś właśnie zgadzają się z duchem polskiej Rzeczypospolitej, powołując cały naród w związek dla obrony zagrożonej wolności. Potrzebę ich stwierdza raz jeszcze konfederacja barska, która dopiero co uratowała ojczyznę.

Chociaż radzi utrzymanie konfederacji, nie chce jednak, by nadal krzewiły się dziko, jak dotychczas. Żąda unormowania ich przez prawo: określenia tych wypadków, w których mogą się zawiązywać (niebezpieczeństwo wojny i zamachu stanu) — a raczej w których już na mocy samego prawa powinny istnieć — przepisania ich form i skutków. Ponadto chce znieść konfederację podczas bezkrólewia: śmierć króla nie powinna sprowadzać zawieszenia działalności zwyczajnych urzędów, cała maszyna państwowa winna mimo to normalnie dalej funkcjonować. — Russo za mało znał historię Polski i polskie stosunki, by móc spostrzec całą szkodliwość konfederacji. Patrząc przez idealizujący pryzmat podziwu dla barszczan, widział w tej instytucji tylko środek dany przez prawo, umożliwiający narodowi całemu skupienie się ku obronie wolności i praw oraz wytworzenie władz nadzwyczajnych, tymczasowych, mogących działać szybciej, energiczniej, nieskrępowanych (tak jak władze zwyczajne) formalnościami. Nie widział, że w zwyczajnym porządku rzeczy ludzkich konfederacje, choćby jak najdokładniej przez prawo opisane, muszą się stać narzędziem warcholstwa szlacheckiego i intryg cudzoziemskich. Ulegalizowanie ich musiałoby dać pochop do licznych bezprawi i zamiast służyć ocaleniu ojczyzny z niebezpieczeństwa, właśnie to niebezpieczeństwo wywoływać. Ze wszystkich rad Russa ta jedna była niebezpieczna, bo chwaliła instytucję szkodliwą i pochlebiała zakorzenionemu w Polsce przesądowi o zbawienności konfederacji. Tutaj uczucie i doktryna zaślepiły go, nie pozwalając dojrzeć smutnej rzeczywistości. Ale konfederacji nie pojmuje Russo jako integralnej części ustroju Rzeczypospolitej. Chce, by stosowano je tylko w wyjątkowych, rzadkich wypadkach chorobliwych kryzysów państwowych. Dlatego tę radę jego można traktować osobno, niezależnie od innych rad, dotyczących normalnego życia Rzeczypospolitej.

Nie na reformach jednak ustroju politycznego Polski i jej administracji położył Russo główny nacisk. Uważał je za konieczne, ale sądził, że będą bezcelowe, jeśli Polska nie zreformuje duszy swego narodu. Te zalety, które w Polakach widział, nie zaćmiły mu wzroku na wady charakteru narodowego, a przede wszystkim na brak spójności pomiędzy jego członkami. Trafnie uchwycił przerost indywidualizmu szlacheckiego, niesforność, niepozwalającą na przeprowadzenie jakiegokolwiek skoordynowanego działania, marnującą najlepsze wysiłki jednostek, zagłuszającą rozbujałym zielskiem każde ziarno zdrowej myśli publicznej. I główną część Uwag poświęcił sposobom zespolenia wszystkich członków narodu. Tym kitem, spajającym rozproszone drobiny narodu, powinna się stać jedna idea: ojczyzna. Ojczyzna powinna być najgorętszym uczuciem każdego obywatela, jej dobro jedyną jego troską; o niej ciągle myśleć powinien i nigdy jej nie tracić z oczu. Ten patriotyzm egzaltowany, to dochodzące aż do roztopienia własnej duszy w wielkiej duszy narodu ubóstwienie ojczyzny jest głównym motywem Uwag, ustawicznie powracającym i podporządkowującym sobie wszystkie pomysły i myśli. Najważniejszym celem proponowanych przez Russa urządzeń jest wychowanie obywateli-patriotów, nastrajanie dusz na ton dusz starożytnych i utrzymywanie ustawiczne obywatelskiego ducha w narodzie.

Russo kreśli zarys organizacji szkolnictwa państwowego. Pragnie, aby nauczycielstwo było jednym z najbardziej zaszczytnych urzędów. Na czele całej administracji szkolnej radzi postawić centralną władzę kolegialną, złożoną z wysokich dostojników, aspirantów do stanu senatorskiego. Przez to uprzedza myśl założenia Komisji Edukacyjnej, jak wiadomo w następnym dopiero roku (1773) zrealizowaną, zresztą powziętą prawdopodobnie niezależnie od jego traktatu. Plan nauki, zmierzający jedynie do uformowania dobrych obywateli, obejmuje tylko te nauki, które mogą rozwinąć patriotyzm, dać wychowankom zalety ciała i umysłu, niezbędne w życiu poświęconym ojczyźnie, dostarczyć im wiadomości potrzebnych przy sprawowaniu urzędów publicznych.

Nie ceniąc nauk ani sztuk, gardząc filozofami i współczesną cywilizacją, Russo chciałby, by Polska ziściła jego ideał państwa, w którym by panowała cnota obywatelska. W charakterze Polaków widział wiele sprzyjających temu rysów. Pragnął je rozwinąć tak, by ta cnota właśnie odróżniała Polskę od wszystkich innych narodów, by stała się wyłączną cechą Polaków. Dlatego radzi, by wszystko dookoła przypominało Polakom ojczyznę i własną odrębność. Dlatego zaleca staranne pielęgnowanie obyczaju narodowego, zachowanie stroju, wprowadzenie widowisk patriotycznych, obchodów, uroczystości. A za główną arterię systemu, mającą ciągle świeżą krwią ożywiać miłość ojczyzny i cnoty w sercach wszystkich obywateli, uważa swój pomysł stopniowego posuwania się obywateli w służbie publicznej po szczeblach drabiny urzędów i dostojeństw. Ten plan, tak szczegółowo w Uwagach nakreślony, a stawiający sobie za cel utrzymanie między obywatelami ustawicznej szlachetnej rywalizacji w cnocie obywatelskiej i zasłudze wobec ojczyzny, to idea, której nie znajdziemy w innych pismach Russa. Stanowi więc ona oryginalną stronę Uwag, uzupełniającą i zamykającą całość ideologii państwowej autora Umowy społecznej.

Umowa wyprowadzała zasady państwa prawnego, jedynie odpowiadającego wymaganiom sprawiedliwości. Stawiając je, zapatrywał się Russo sceptycznie na możność urzeczywistnienia tego ideała w państwach Europy. Nie widział w nich tej cnoty, którą Montesquieu64 uważał za konieczną podstawę republik. Tylko u ludności małych szwajcarskich republik, u półdzikich korsykańskich górali spostrzegał te zalety, dzięki którym człowiek staje