Uwagi o rządzie Polski - Jean-Jacques Rousseau (polska biblioteka online .txt) 📖

ale sam z siebie nie zawsze widzi, co jest dobre. Potrzebuje przewodnika. Dlatego Russo mówi o osobnym prawodawcy, który by redagował ustawę, a lud by ją tylko zatwierdzał. W dedykacji Rozprawy o powstaniu nierówności oraz w Listach z Góry przyznaje nawet rządowi wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej.

Władza ustawodawcza jest nie tylko najwyższą władzą w państwie, ale jest po prostu władzą jedyną. Tak zwana władza wykonawcza jest tylko siłą stosującą wolę powszechną, tzn. prawa, jest tylko udzieloną przez prawo pewnym organom zdolnością urzeczywistniania przepisów prawnych. Dlatego egzekutywa36 jest zawsze podległa prawu oraz narodowi, ale tylko jako twórcy praw. Gdy naród nie występuje w charakterze prawodawcy, jest poddanym, obowiązanym do posłuchu wobec praw, a więc także wobec organów uposażonych w moc wykonawczą, wobec rządu, o ile ten działa zgodnie z prawem.

Prawo może organem wykonawczym uczynić cały naród albo pewną liczbę jednostek, albo wreszcie jedną osobę. Na tym polegają różne formy rządu, których zasadnicze typy przedstawiają się jako rządy demokratyczne, arystokratyczne, monarchiczne. Z założenia zwierzchnictwa narodu nie wypływa żadna logiczna konsekwencja co do ustroju rządu: prawo może rządowi nadać jakąkolwiek formę. Która z nich jest najlepsza, trudno powiedzieć. Każda z nich jest dobra w pewnych wypadkach, a zła w innych. Zależy to od stosunków i położenia danego narodu. Russo stawia tylko ogólną zasadę, że liczba członków rządu, to znaczy najwyższych urzędników narodu, powinna stać w odwrotnym stosunku do ilości ludności w państwie. Bo im więcej ludności, tym większa siła potrzebna do rządzenia nią, a im większa liczba członków rządu, tym mniejsza jest jego siła, tym powolniejsze funkcjonowanie, tym słabsza energia, tym mniejsza giętkość i szybkość decyzji. Dlatego na ogół można postawić zasadę, że z trzech typowych form rządu rząd demokratyczny — o ile w ogóle jest w stosunkach ludzkich możliwy — jest jeszcze najstosowniejszy dla małych państw, arystokratyczny dla średnich, a monarchiczny dla wielkich. Prócz tego należy przy ustanawianiu rządu baczyć nie tylko na to, by miał siłę wystarczającą do przeprowadzenia swych zadań, ale też by nie mógł wznieść się ponad zwierzchnika i uzurpować dla siebie ustawodawstwa.

Russo przenosi37 jednak nad inne formy rządu — arystokrację z wyboru. Ta forma bowiem pozwala teoretycznie na oddanie rządu w ręce obywateli najlepiej ukwalifikowanych, uzależnia urzędników najwyższych od narodu, który w akcie wyborczym, periodycznie powracającym, wyposaża wybrańców swoich we władzę. Przy tej formie wreszcie zachodzi najmniejsze jeszcze niebezpieczeństwo uzurpacji, skoro członkowie rządu piastują swoją władzę tylko przez pewien czas. Demokrację natomiast, choć ją teoretycznie dopuszcza, w praktyce odrzuca stanowczo i zasadniczo. Gdyby istniał naród bogów, rządziłby się demokratycznie. Rząd tak doskonały nie nadaje się dla ludzi. Gdyby naród, będący ustawodawcą, sam bezpośrednio wykonywał swoje ustawy, wówczas granica między ustawą a aktem wykonawczym musiałaby się zatrzeć. Naród począłby wydawać odnośnie do poszczególnych jednostek decyzje, nie oparte na jakimś już poprzednio istniejącym prawie, ale zawierające w sobie nowe zasady prawne, ad hoc38 dla danego tylko wypadku stworzone. Począłby obciążać jednostki obowiązkami, które by nie były obowiązkami wszystkich obywateli. A wówczas runąłby cały gmach umowy społecznej, jej kamień węgielny bowiem, równość, zostałby wyrwany.

Ponadto żaden wzgląd nie przemawia za tym, by rządy oddawać w ręce narodu. Funkcje rządu w istocie swej są zupełnie różne od ustawodawstwa, które musi sam naród sprawować. Akty rządowe nie wytwarzają woli powszechnej, skrystalizowanej w normy powszechnie obowiązujące. Odnoszą się one zawsze tylko do poszczególnych osób lub przedmiotów. Nie są aktami zwierzchniczymi. Dlatego naród-zwierzchnik nie powinien sam wykonywać ustaw, ale powinien zadanie to powierzyć odrębnemu czynnikowi: rządowi. Naród natomiast, jako zwierzchnik, ustanawia przez prawa rząd, kształtuje jego formę, przepisuje, jak ma być stworzony. Nadaje mu uprawnienia, może władzę jego dowolnie zmieniać i ograniczać. Dzierżyciel władzy rządowej nie występuje wobec zwierzchnika jako osoba mająca swoje własne prawa; pozostaje on nadal poddanym, mającym w stosunku do państwa tylko obowiązki. Akt przelania władzy nie jest umową: Rousseau odrzuca stanowczo pactum subiectionis39.

Rząd może działać tylko w granicach i na mocy ustaw. Jest on tylko siłą, nie ma swej własnej woli, ma tylko wolę zwierzchnika: prawa. Prawo jedynie jest wewnętrznym motorem wszelkiej działalności rządu i ono wytycza kierunek tej działalności. Ale też tylko prawo. — Naród-zwierzchnik może działać tylko przez ustawę, do aktów rządowych mieszać się nie może.

Rząd jest wykonawcą woli prawa, ale nie woli ciała prawodawczego. Może działać tylko w granicach ustaw, ma tylko obowiązki nałożone nań przez prawo, ale przy ich wykonywaniu ma całą swobodę rozwinięcia tych sił psychicznych i fizycznych, których do tego potrzebuje, całą samodzielność w dobieraniu środków, a nawet zapewnione kierownictwo polityką. Przecież Russo stale domaga się, by prawa były nieliczne i zwięzłe, a takie muszą otwierać rządowi szerokie pole swobodnego uznania i własnej decyzji. Przecież wyłącznie rządowi oddaje tak ważną dziedzinę życia państwowego, jaką tworzą stosunki państwa do zagranicy. „Wykonywanie władzy na zewnątrz nie nadaje się do sprawowania przez naród; wielkie zasady państwowe przechodzą jego zdolności; powinien w tym względzie zaufać naczelnikom, którzy są bardziej oświeceni w tych sprawach, a nie mają żadnego interesu w zawieraniu na zewnątrz traktatów niekorzystnych dla ojczyzny” — pisze w Listach z Góry. Rządowi oddaje kierownictwo polityką gospodarczą i społeczną. Pragnąłby nawet finansowo uniezależnić rząd od legislatywy40: główne źródło dochodów państwowych powinny stanowić domeny41, rząd mógłby więc prawie zupełnie obywać się bez podatków, które może nałożyć tylko uchwała narodu. Tak więc ten potężny hamulec rządu, uzależniający całą jego działalność od uchwały podatkowej, nie funkcjonuje w systemie Russa. A zatem rząd w jego pojęciu powinien być naprawdę rządem. Rzecz oczywista, że i te wolne, na swobodnej decyzji oparte czynności rządu muszą opierać się także na prawie. Prawo nadaje czynnościom osób powołanych do funkcji rządowych kwalifikacje czynności państwowych; ono zakreśla warunki, pod którymi czynności te mogą uchodzić za prawne, a nie za samowolne i gwałtem nacechowane. Działalność rządu opiera się więc zawsze w ostatniej instancji na woli prawa, górującej nad wolą egzekutywy. I w tym znaczeniu należy rozumieć twierdzenie Russa, że rząd nie może mieć swej woli.

Naród powinien wybierać także członków rządu, ale już nie w charakterze zwierzchnika, tylko tymczasowego rządu demokratycznego. On też wykonuje pewną kontrolę nad działalnością rządu: rząd jest obowiązany składać mu rachunki ze swej działalności, a na skutek skargi pokrzywdzonych obywateli może naród unieważniać akta rządowe naruszające prawo. I na tym wyczerpuje się cała ingerencja narodu w sprawy rządowo-wykonawcze. Z powyższego wynika, że Russo wprowadza w obręb swego systemu zasadę podziału władz, choć sądownictwa nie wyodrębnia i ujmuje je razem z administracją. Używa wprawdzie innych terminów, szydzi nawet z tych, którzy dzielą władzę państwową na części i rozpowiadają o jakichś kilku władzach w państwie, ale chodzi mu tu tylko o zachowanie metodologicznego postulatu każdej konstrukcji prawniczej: jednolitości pojęcia władzy państwowej. Dlatego przyjmuje tylko jedną władzę, ustawodawczą, a tak zwaną władzę wykonawczą uważa za emanację tamtej. Ale ta emanacja jest już czymś w istocie swojej zupełnie różnym od swego źródła i dlatego winna być poruczona organowi odrębnemu, niezależnemu od organu ustawodawczego.

Jako trzecią główną zasadę polityki Russa należy zatem przyjąć zasadę państwa prawnego, opartego na równowadze władz.

W streszczeniu powyższych wywodów należy stwierdzić, że umowa społeczna nie jest hipotezą. Jest ona świadomie użytą fikcją naukową, która ma za zadanie pogodzić ze sobą sprzeczność logicznych założeń rozumowania i jego wyników: autonomii jednostki a przymusu wywieranego przez prawo na wolę tej jednostki, przyrodzonej wolności człowieka a całkowitej niewoli, w jakiej on wobec państwa pozostaje. Ponadto fikcja ta ma uzasadnić polityczne wymagania równości, zwierzchnictwa narodu, bezpośredniego wykonywania władzy ustawodawczej przez naród, państwa prawnego. Jako fikcja filozoficzno-prawna jest fikcją normatywną, odnosi się nie do rzeczywistości, nie do tego, co jest, ale do tego, co być powinno — a uzyskane przy jej pomocy rezultaty stanowią kryteria dla osądzenia prawności urządzeń każdego faktycznego państwa.

Tak się przedstawia teoria prawno-polityczna Russa. Ale prawo idealne, z idealnej natury człowieka wyprowadzone, może stać się prawem pozytywnym tylko wówczas, gdy zachodzą konieczne warunki. W świecie rzeczywistym rządzą namiętności ludzkie, nie zasady abstrakcyjne. Gdyby prawodawca chciał normy teoretycznie skonstruowane nadać tym ludziom rzeczywistym, nie stworzyłby dzieła żywotnego ani trwałego i nie osiągnąłby zamierzonego celu. Bo prawo samo nie jest niczym. Staje się siłą dopiero wówczas, gdy stanie się motorem działań ludzkich, a to zależy nie od prawa samego, ale od ludzi i od tego, czy będą zdolni kierować się prawem. Ten tylko naród może z idealnych praw korzystać, który sam zbliży się do ideału człowieczeństwa. Konstytucję republikańską może mieć tylko naród, w którym dusze obywateli są republikańskie, tzn. cnotliwe. Republikanie muszą w głębi serc swoich przyjąć korzyść publiczną za korzyść własną, a przeto42 muszą umieć urzeczywistniać w aktach własnej woli wolę powszechną, muszą w sumieniach swoich naprawdę zawrzeć umowę społeczną, muszą doróść do społecznej wolności, w której człowiek chce tylko tego, czego chce prawo, a odrzuca wszystko, co innym szkodzi lub ich krzywdzi. „Wolność nie jest dostępna dla każdego narodu”. Gdy konstytucja jakiegoś państwa nie zgadza się z idealną, teoretycznie skonstruowaną, to teoretyk powie, że nie jest prawna, że powinna być inna. Ale polityk spyta, czy inną być może, czy zachodzi praktyczna możliwość przystosowania jej do idealnej normy. Jeżeli ludność tego państwa nie potrafi być wolna, to musi pozostać w niewoli; jeżeli nie potrafi rządzić się prawem, to musi nią władać przemoc i siła. Tak więc Russo, który punkt zaczepienia dla swoich teoretyczno-normatywnych wywodów znalazł w psychologicznym fakcie uznania, szuka także w świecie psychicznym, w charakterze narodu, odpowiedzi na pytanie politycznej już natury: czy tamte wielkie, w drodze spekulacji myślowej wydedukowane zasady mogą być ubrane w formę prawa pozytywnego. Może za mało odróżnia się w Russie te dwa odrębne stanowiska, teoretyka i polityka: pierwszy śmiały, krańcowy, bezwzględny i rewolucyjny, drugi ostrożny, kompromisowy, liczący się z warunkami rzeczywistymi, konserwatywny i pogodzony z faktycznym stanem rzeczy, a przynajmniej niedążący do jego gwałtownego obalania. Dzieje się to może dlatego, że przy ujmowaniu całokształtu prawno politycznej myśli Russa albo zupełnie nie uwzględnia się Uwag nad rządem Polski, albo traktuje się je zbyt pobieżnie. A w nich właśnie najwyraziściej i najpełniej zarysowuje się dążność jego do realizmu politycznego.

Z innych pism Russa zasługuje na szczególną uwagę artykuł zamieszczony w Encyklopedii (1755) pt. O ekonomii politycznej tudzież Projekt konstytucji dla Korsyki (praca fragmentaryczna z r. 1765).

W pierwszej z tych rozpraw, obok pewnych idei rozwiniętych szerzej w Umowie, spotykamy ciekawy pogląd na zadania rządu. Rząd, który z natury swojej, o ile ma być prawny, musi iść we wszystkim za wolą powszechną, jest przede wszystkim strażnikiem praw. Przy wypełnianiu tego zadania nie może jednak ograniczać się jedynie do karania naruszeń prawa ze strony obywateli, ale powinien starać się o to, by obywatele chcieli tylko tego, czego chce prawo, powinien wpajać w nich miłość praw, oddziaływać na najgłębsze przesłanki psychiczne ich woli. Powinien dążyć do uzgodnienia woli każdego obywatela z wolą powszechną, a ponieważ ta zgodność jest właśnie cnotą, sprawić, by cnota panowała. Jednym słowem, rząd powinien obywateli tworzyć. Tych wychowawczych zadań rządu nikt może przed Russem tak silnie i tak gorąco nie akcentował, On jeden z pierwszych podniósł, w tym właśnie artykule, potrzebę publicznego wychowania, kierowanego przez państwo. Wychowanie dzieci zanadto blisko obchodzi państwo, by ono mogło pozostawić je wyłącznie rodzicom: rodzina rozwiązuje się ze śmiercią ojca, ale państwo trwa. „Wychowanie publiczne według reguł przepisanych przez państwo, prowadzone przez urzędników ustanowionych przez władzę zwierzchnią — to podstawowa zasada rządu ludowego, czyli prawnego”.

Drugim zadaniem rządu jest ochrona obywateli, ochrona polegająca nie tylko na zapewnieniu im bezpieczeństwa i spokoju, ale głównie na przewidywaniu i zapobieganiu temu wszystkiemu, co mogłoby narazić na niebezpieczeństwo podstawę związku społecznego, równość wszystkich i wolność narodu. A ponieważ największym niebezpieczeństwem zagrażającym sprawiedliwemu układowi społecznemu oraz ustrojowi odpowiadającemu istocie związku społecznego jest nierówność majątkowa, zatem jednym z najważniejszych zadań rządu jest zapobieganie wytwarzaniu się tej nierówności.

To łączy się z poglądami ekonomicznymi Russa, najpełniej może rozwiniętymi w Konstytucji dla Korsyki. Poglądy te, umyślnie aż do paradoksalności wsteczne, przypominające oparte na podobnych założeniach teorie gospodarcze średniowiecza, wypływają z naczelnej zasady podporządkowania programu ekonomicznego pewnym ideom moralnym, które otrzymują tu kierownicze znaczenie. Stanowią one cele, które winny ogniskować w sobie wszelkie dziedziny działalności ludzkiej, a więc także i gospodarczej. Są to znowu idee wolności narodu, równości i cnoty obywateli.

Etycznym ideałem Russa jest człowiek prosty, o małych potrzebach, dających się łatwo zaspokoić jego własną pracą, gardzący pieniędzmi, bezinteresowny, stateczny, niezdeprawowany zbytkiem ani naukami, dobry i sprawiedliwy, żyjący cichym życiem rodzinnym. Człowiek kochający naturę, rodzinę, współobywateli, patriota, gotowy zawsze wszystko oddać ojczyźnie, znajdujący szczęście w umiarkowaniu, spełnianiu obowiązków i pracy na skromne utrzymanie. Papierowy ideał — schemat zacnego, indywidualnie niezróżnicowanego, przeciętnie szarego boni patris familias43. Wytworzył go sobie Russo, czerpiąc z własnej sentymentalnej uczuciowości, zastanawiając się nad tym, jakim by on i ludzie być powinni, aby im dobrze było na świecie; trochę może na przekór panującym poglądom, dlatego, by inaczej myśleć jak inni. Znalazł gotową jego formułkę w Żywotach sławnych mężów Plutarcha44. Czytywał go z zapałem od dziecka, a Plutarch właśnie w tę z płaszcza stoików45 wykrojoną szatę ubierał wielkich i wybitnie indywidualnych bohaterów. Wytworzenie takiego typu obywateli stawia Russo za zadanie rządowi i do tego stosuje swój