Menon - Platon (czytelnia internetowa darmowa txt) 📖

dwie stopy i tędy też, to nic innego, tylko całość będzie miała dwa razy po dwie stopy?

Chłopak: Będzie miała.

Sokrates: A więc dwa razy po dwie stopy?

Chłopak: Tak.

Sokrates: A ile to jest dwa razy po dwie stopy? Porachuj sobie i powiedz!

Chłopak: Cztery, Sokratesie.

Sokrates: Nieprawdaż, mogłaby też istnieć powierzchnia inna, dwa razy większa od tej, a zresztą25 taka sama, o czterech równych bokach, jak ta tutaj?

Chłopak: Tak.

Sokrates: A ile będzie miała stóp?

Chłopak: Osiem.

Sokrates: Proszę cię więc, spróbuj mi powiedzieć, jak też długi będzie każdy bok takiej powierzchni? Bo tej tutaj bok ma dwie stopy. Jakiż będzie bok tamtej, podwójnej?

Chłopak: Widać przecież, Sokratesie, że to będzie bok dwa razy tak długi.

Sokrates: Widzisz, Menonie, że ja go nic nie uczę, tylko pytam go o wszystko. I jemu się teraz zdaje, że wie, na jak długim boku stanie powierzchnia ośmiostopowa. Czy nie uważasz, że tak?

Menon: Uważam.

Sokrates: Więc on to wie?

Menon: Jeszcze nie.

Sokrates: A tylko mu się tak zdaje; dlatego że coś ma być podwojone.

Menon: Tak.

XVII. Sokrates: Ja widzę, że on sobie przypomina po kolei, tak jak trzeba. A ty powiedz mi: z dwa razy dłuższego boku, mówisz, zrobi się powierzchnia dwa razy większa? Ja mam na myśli nie taką z tej strony długą, a z tamtej krótką, tylko niech będzie z każdej strony równo, jak ta tutaj, a tylko dwa razy większa od tej: ośmiostopowa. Przypatrzże się, czy ci się jeszcze zdaje, że ona się zrobi z boku dwa razy dłuższego?

Chłopak: Mnie się zdaje.

Sokrates: Nieprawdaż, ten bok zrobi się dwa razy dłuższy od tego, jeżeli drugi taki sam dołożymy z tej strony?

Chłopak: Tak jest.

Sokrates: I na tym boku przedłużonym zrobi się, powiadasz, naprawdę powierzchnia ośmiostopowa, jeżeli powstaną cztery tak samo długie kreski?

Chłopak: Tak.

Sokrates: A to dorysujmy do niej inne tak, aby były cztery równe boki. Czy to by było to, co nazywasz powierzchnią ośmiostopową?

Chłopak: Owszem, to.

Sokrates: Nieprawdaż, w niej siedzą te cztery powierzchnie — każda równa tej tu, czterostopowej?

Chłopak: Tak.

Sokrates: Więc jak wielka ona się robi? Czy nie cztery razy tak duża?

Chłopak: Jakżeby nie.

Sokrates: Więc czy to jest dwa razy tak duże, skoro jest cztery razy tak wielkie?

Chłopak: Nie, na Zeusa.

Sokrates: A więc jest ile razy większe?

Chłopak: Cztery razy większe.

Sokrates: A zatem, chłopcze, z dwa razy większego boku utworzy się powierzchnia nie dwa razy, tylko cztery razy większa.

Chłopak: Prawdę mówisz.

Sokrates: Bo cztery razy cztery jest szesnaście. Czy nie?

Chłopak: Tak.

Sokrates: A ta ośmiostopowa na jak długim boku stanie? Nieprawdaż, na tym stoi cztery razy większa?

Chłopak: Przyznaję.

Sokrates: A czterostopowa na połówce tego boku tutaj?

Chłopak: Tak.

Sokrates: No dobrze, a ośmiostopowa czy nie będzie dwa razy większa niż ta, a o połowę mniejsza od tej?

Chłopak: Owszem, tak.

Sokrates: Czy nie powstanie więc na boku większym niż ten, a krótszym niż ta kreska? Czy nie tak?

Chłopak: Mnie się tak zdaje.

Sokrates: Dobrze, odpowiadaj tak, jak ci się wydaje. A więc mieliśmy jeden kwadrat dwustopowy, drugi czterostopowy.

Chłopak: Tak.

Sokrates: A zatem bok kwadratu ośmiostopowego musi być dłuższy niż ten dwustopowy, a krótszy niż czterostopowy.

Chłopak: Musi.

Sokrates: Spróbuj więc powiedzieć, jaki też to będzie długi bok?

Chłopak: Trzystopowy.

Sokrates: Nieprawdaż, jeżeliby to miał być bok trzystopowy, to dołóżmy połówkę tego boku i będzie zaraz bok trzystopowy. Bo tu dwie stopy, a tu jedna. I z tej strony tak samo: to dwie stopy, a to jedna. I oto robi się ta powierzchnia, o której mówisz.

Chłopak: Tak.

Sokrates: Nieprawdaż, jeżeliby miała tędy trzy i tędy trzy, to cała powierzchnia zrobiłaby się duża na trzy razy po trzy stopy?

Chłopak: Zdaje się.

Sokrates: A trzy razy trzy to ile stóp?

Chłopak: Dziewięć.

Sokrates: A ta podwójna powierzchnia ile miała mieć stóp?

Chłopak: Osiem.

Sokrates: Zatem ani z trzystopowego boku nie zrobi się powierzchnia ośmiostopowa?

Chłopak: Jednak nie.

Sokrates: Zatem z jak długiego? Spróbuj nam powiedzieć jasno. A jeżeli nie chcesz rachować, to pokaż, z której kreski.

Chłopak: Ależ, na Zeusa, Sokratesie, ja nie wiem.

XVIII. Sokrates: Uważasz znowu, Menonie, gdzie on już jest, kiedy sobie tak krok za krokiem przypomina? Że zrazu nie wiedział, jaki jest bok ośmiostopowej powierzchni — podobnie jak i teraz nie wie — ale mu się wtedy zdawało, że ten bok zna, i śmiało odpowiadał, jak gdyby wiedział i nie uważał, że jest w biedzie. A teraz on już uważa, że jest w biedzie, i jak nie wie, tak też i nie sądzi, że wie.

Menon: Prawdę mówisz.

Sokrates: Nieprawdaż, teraz lepiej się odnosi do sprawy, której nie znał?

Menon: I to mi się wydaje.

Sokrates: Tośmy coś celowego zrobili, mam wrażenie, aby dojść, jak się rzecz ma. Bo teraz może on i szukać będzie z przyjemnością, skoro nie wie, a wtedy łatwo by i wobec wielu ludzi, i często myślał, że dobrze mówi o dwa razy większej powierzchni, że ona musi mieć dwa razy dłuższy bok.

Menon: Zdaje się.

Sokrates: Czy myślisz, że on by się przedtem brał do szukania lub uczenia się tego, co uważał, że wie, choć nie wiedział, zanim nie popadł w biedę, nie uwierzył, że nie wie, i nie zapragnął wiedzy?

Menon: Nie wydaje mi się, Sokratesie.

Sokrates: Więc zyskał coś na tym, że zdrętwiał?

Menon: Zdaje mi się.

Sokrates: Przypatrzże się, z tej biedy co też on wynajdzie, szukając razem ze mną; ja nic, tylko będę go pytał, a nie będę go uczył. A ty pilnuj, czy może mnie złapiesz na tym, że go uczę i wykładam, a nie tylko wypytuję go o jego sądy.

XIX. Więc teraz powiedz mi ty: czy to nie jest nasz czterostopowy kwadrat? Rozumiesz?

Chłopak: Rozumiem.

Sokrates: A może byśmy do niego dołożyli równy mu drugi, ten tutaj?

Chłopak: Tak.

Sokrates: I trzeci, ten tutaj, równy każdemu z tamtych dwóch.

Chłopak: Tak.

Sokrates: Nieprawdaż, a może dodajmy jeszcze, aby wypełnić pusty kąt, ten oto?

Chłopak: Tak jest.

Sokrates: No cóż, gotowe się zrobić te tutaj cztery równe kwadraty?

Chłopak: Tak.

Sokrates: Więc cóż? To całe tu ile razy jest większe od tego?

Chłopak: Cztery razy większe.

Sokrates: A miało się nam zrobić dwa razy większe. Czy nie pamiętasz?

Chłopak: Tak jest.

Sokrates: Nieprawdaż, to jest kreska, która celuje z kąta do kąta i rozcina na dwoje każdy z tych kwadratów?

Chłopak: Tak.

Sokrates: Nieprawdaż, cztery takie będą kreski równe i obejmą sobą ten tutaj kwadrat?

Chłopak: Będą.

Sokrates: Przypatrzżeż się: jaki też to wielki jest ten kwadrat?

Chłopak: Nie wiem.

Sokrates: Tych jest cztery, a każda kreska odcięła wewnątrz połowę każdego kwadratu? Czy nie?

Chłopak: Tak.

Sokrates: Więc ile takich małych siedzi w tym?

Chłopak: Cztery.

Sokrates: A ile w tym?

Chłopak: Dwa.

Sokrates: A cztery ile razy jest większe od dwóch?

Chłopak: Dwa razy większe.

Sokrates: Więc ten ile będzie miał stóp?

Chłopak: Osiem stóp.

Sokrates: A gdzie jest jego bok?

Chłopak: Ten tutaj.

Sokrates: Czy to ta kreska, biegnąca od kąta do kąta w kwadracie czterostopowym?

Chłopak: Tak.

Sokrates: Uczeni nazywają tę kreskę przekątną, zatem to na przekątnej według twego zdania, chłopcze, który służysz u Menona, można budować kwadrat dwa razy większy?

Chłopak: Oczywiście, że tak, Sokratesie.

Sokrates: Jak ci się wydaje, Menonie, czy może on podał w odpowiedzi któreś zdanie niewłasne?

Menon: Nie, nie, tylko swoje własne.

Sokrates: A przecież nie wiedział, jak mówiliśmy przed chwilą.

Menon: Prawdę mówisz.

Sokrates: Więc chyba siedziały w nim te zdania. Czy nie?

Menon: Tak.

Sokrates: Zatem w tym, który o czymś nie wie, tkwią jednak prawdziwe sądy o tym, czego on nie wie?

Menon: Widocznie.

Sokrates: I teraz się w nim — jakby sny — roztrzepotały i podniosły w górę te sądy. I jeżeli go ktoś będzie rozpytywał o to samo często i w różne sposoby, bądź przekonany, że w końcu on nie mniej dokładną i jasną będzie miał o tym wiedzę, jak ktokolwiek inny.

Menon: Zdaje się.

Sokrates: Nieprawdaż, chociaż nikt go nie uczył, tylko mu pytania zadawał; on zacznie wiedzieć, sam wiedzę z własnej głębi podejmując?

Menon: Tak.

Sokrates: A podejmować samemu wiedzę w samym sobie, czy to nie znaczy przypominać sobie?

Menon: Tak jest.

Sokrates: Więc on tę wiedzę, którą ma w tej chwili, albo kiedyś wziął skądsiś, albo ją miał zawsze?

Menon: Tak.

Sokrates: Nieprawdaż, jeżeli ją miał zawsze, to i zawsze wiedział, a jeżeli ją kiedyś dostał, to chyba jej nie mógł dostać w obecnym życiu. Czy nauczył go ktoś geometrii? Bo on będzie to samo robił na polu całej geometrii i w dziedzinie wszystkich innych nauk. Więc czy istnieje ktoś, kto go wszystkiego wyuczył? Powinieneś chyba coś o tym wiedzieć, przecież on się urodził w twoim domu i wychował.

Menon: Ależ ja najlepiej wiem, że nikt go nigdy nie uczył.

Sokrates: A on ma te sądy czy nie?

Menon: Oczywiście, Sokratesie, to widać.

XXI. Sokrates: Więc jeżeli ich nie zdobył w obecnym życiu, to czy już teraz nie jest rzeczą jasną, że w jakimś innym czasie je dostał i nauczył się przedtem?

Menon: Widocznie.

Sokrates: Nieprawdaż, to chyba jest ten czas, kiedy nie był człowiekiem?

Menon: Tak.

Sokrates: Jeżeli więc przez ten czas, kiedy jest człowiekiem, i przez ten, kiedy nim nie jest, będą w nim tkwiły prawdziwe sądy, które się pod wpływem pytań budzą i stają się składnikami wiedzy, to może jego dusza zawsze przez wszelki czas wie? Przecież to jasne, że przez wszelki czas albo jest, albo nie jest człowiekiem.

Menon: Widocznie.

Sokrates: Jeżeli wiecznie tkwi w duszy prawda bytów, gotowa dusza być nieśmiertelna. Zatem czy nie trzeba być dobrej myśli, jeśli czego na razie przypadkiem nie wiesz, a to jest to, czego nie pamiętasz, starać się to odszukać i przypomnieć sobie?

Menon: Mam wrażenie, że ty dobrze mówisz, Sokratesie, nawet nie umiem powiedzieć jak.

Sokrates: I ja też mam to wrażenie, Menonie. Zresztą, ja bym się tam przy tej myśli nie tak bardzo upierał. Ale dobrze jest stanąć na stanowisku, że trzeba szukać tego, czego się nie wie, bo przez to możemy się stać lepsi i bardziej mężni, i mniej leniwi, niż gdybyśmy sądzili, że czego nie wiemy, tego ani nie potrafimy dojść, ani nam tego szukać nie trzeba; o to ja bym się bardzo gwałtownie spierał, jakbym tylko mógł — i słowem i czynem.

Menon: I to, uważam, bardzo dobrześ powiedział, Sokratesie.

XXII. Sokrates: A skorośmy już jednej myśli, że trzeba dochodzić tego, czego ktoś nie wie, to chcesz wziąć się wspólnie do szukania tego, czym też jest dzielność?

Menon: Bardzo chętnie. Ale nie, Sokratesie, ja — wiesz — tamto bym najchętniej, o com na początku samym pytał, i rozpatrzył, i usłyszał: czy brać się do tego jako do rzeczy, której się można nauczyć, czy też może z natury czy w jakimś tam innym sposobie przysługuje ludziom dzielność.

Sokrates: Ach, Menonie, gdybym to ja panował — nie tylko nad sobą, ale nad tobą — my byśmy na pewno nie rozpatrywali najpierw tego, czy dzielności można się nauczyć, zanim byśmy naprzód nie poszukali tego, czym ona jest. Ale skoro ty nad sobą nawet nie próbujesz panować, abyś się stał naprawdę wolny, ja ci ustąpię. Bo cóż robić? Wypadnie chyba rozpatrywać, jakie też jest to coś, o którym jeszcze nie wiemy, czym ono jest. Chyba że ty, jako panujący, może mi choć odrobinę cugli popuścisz i pozwolisz, abyśmy przy założeniu pewnym to rozpatrywali, czy można się tego nauczyć, jakiekolwiek to tam jest. A to „przy założeniu pewnym” rozumiem w ten sposób, jak to geometrzy często rozpatrują, kiedy ich ktoś zapyta na przykład o pewną figurę geometryczną, czy da się w to tutaj koło wpisać ten tutaj trójkąt. Wtedy może ktoś powiedzieć: ja jeszcze nie wiem tego, czy ten trójkąt jest taki, ale zdaje mi się, że mam jak gdyby pewne założenie przydatne do tej sprawy, takie: Jeżeli ta figura jest taka, że gdy się według jej danego boku przeciągnie kreskę, to zabraknie takiej figurze tyle, ile by mogło być właśnie tego przedłużenia, to wyniknie moim zdaniem coś innego, a coś innego znowu, jeżeli się to z nim stać nie może. Zatem ja zrobię pewne założenie i powiem ci, co wynika dla wpisania tej figury w koło, czy to jest