O wolności ludzkiej woli - Artur Schopenhauer (jak czytać książki .txt) 📖

Akcydens — (niem.) accidenz.

Akt — (niem.) akt. Akt woli — (niem.) Willensakt; każde poszczególne chcenie. Sprowadzić, wywołać akt — (niem.) aktuiren.

A non posse ad non esse — wniosek: co nie może być, nie jest.

Antropologia — (niem.) Anthropologie. Nauka o człowieku: rozpada się na somatologię (anatomię, fizjologię — naukę o ciele), biologię (naukę o formach i prawidłowościach życia) i psychologię (naukę o faktach i zdarzeniach w duszy człowieka).

Antynomia — (niem.) Antinomie. Usprzecznienie dwóch praw (gr. νόμοι), z których każde zdaje się równie ważne, choć jest zaprzeczeniem drugiego.

Teorię antynomii postawił pierwszy Kant362 (zob. Wstęp, 1). U niego te antynomie są sprzecznościami, w które rozum (Vemunft) z koniecznością popada, gdy opuszczając to, co uwarunkowane (zjawisko), stara się uchwycić to, co bezwarunkowe (absolut, rzecz samą w sobie).

Powstaje tak dialektyczny pozór, a uporanie się z nim jest zadaniem krytyki rozumu. Rozum żąda bezwzględnej całkowitości zjawisk, zgodnie z zasadą: „gdy jest dane to, co uwarunkowane, jest także dana suma warunków, a zatem to, co po prostu bezwarunkowe”.

Tak powstają cztery antynomie, z których każda składa się z tezy (twierdzenia) i antytezy (przeczenia). Trzecia z nich, o którą nam właśnie idzie, brzmi: „Przyczynowość, zgodna z prawami przyrody, nie jest jedyną, z której można wyprowadzić wszelkie zjawiska świata. Jest rzeczą konieczną, by w celu wytłumaczenia ich przyjąć jeszcze przyczynowość, wytworzoną przez wolność (przyczynę samodzielną)”. A antyteza: „Nie ma wolności, a wszystko w świecie dzieje się jedynie zgodnie z prawami przyrody”. Zob. charakter.

Apercepcja — (niem.) Apperception.

Apercepować — (niem.) appercipiren.

Uchwycenie treści świadomości za pomocą aktu uwagi, który ma za zadanie określić tę treść i jej stosunek do innych treści, odróżniając i odgraniczając ją od nich, gdyż nie każda percepcja (zob. percepcja) jest apercepcją.

Aprioryczność — (niem.) Apriorität.

Pojęcia: a priori, a posteriori odgrywają w historii filozofii nader ważną rolę i posiadają swoją własną historię, gdyż przybierały rozmaite znaczenia, począwszy od Arystotelesa, który to, co ogólne (das Allgemeine) uważał za „z natury wcześniejsze” (πρότερον τῆ ψύσει), a równocześnie za późniejsze w odniesieniu do nas (ὕστερον πρὸς ὴμὰς). Lecz w odniesieniu do nas jest ono pojęciowo wcześniejsze niż to, co szczególne (das Besondere), które jest znowu wcześniejsze w spostrzeżeniu. Określenie to przeszło potem do filozofii scholastycznej i przechodziło do Kanta rozmaite koleje. Stosowano je do poznania na podstawie przyczyn — skutków, do odróżnienia poznania pojęciowego od empirycznego (Wolf) itd.

Lecz nam idzie o Kanta i Schopenhauera, gdyż Kant przeinaczył ze stanowiska swojej teorii poznania znaczenie obu tych pojęć, a Schopenhauer przyjął to nowe znaczenie Kanta. Według tego ostatniego znaczy ogólnie: a priori — niezależnie od doświadczenia, a posteriori — z doświadczenia. „Przez wiadomości a priori rozumiemy takie, które (...) zgoła od żadnego doświadczenia niezależne (...). Przeciwne im są wiadomości empiryczne, czyli takie, które są możliwe tylko a posteriori, tzn. przez doświadczenie. Z wiadomości a priori nazywają się zaś czystymi te, które nie mają żadnej empirycznej domieszki” (Krytyka czystego rozumu). Apriorycznymi są formy wyobrażania, a priori jest wszystko, czego w naszym wyobrażeniu i myśleniu nie możemy opuścić, ani pominąć, co więc posiada apodyktyczną pewność, tzn. bezwzględną konieczność.

Następcy Kanta biorą to a priori częściowo w znaczeniu bardziej logicznym, częściowo bardziej psychologicznym, stosownie do tego, czy im idzie o wartość, jaką ono posiada dla poznania, czy też o jego początek (źródło). Do takiego psychologicznego przesunięcia jest skłonny także Schopenhauer. „Filozofia Locke’a była krytyką czynności zmysłów: Kant natomiast dostarczył nam krytyki czynności mózgu” (Świat jako wola i przedstawienie, t. II, rozdz.1–20). „Że czas i przestrzeń są związane z podmiotem, że są sposobem, w jaki się odbywa w mózgu proces przedmiotowej apercepcji” (tamże, rozdz. 4–44). Następnie zob. rozdz. 4, gdzie jest mowa o aprioryczności prawa przyczynowości i o błędzie, jaki się popełnia, przyznając mu źródło empiryczne. Rozdz. 4 jest cały poświęcony wiedzy apriorycznej (Von der Erkenntniss a priori): „Póki się nic nie zmienia, nie należy się pytać o żadną przyczynę: gdyż nie ma żadnej racji a priori, by z istnienia rzeczy obecnych (...) wnioskować o jakiejś zmianie. (...) Lecz mogą istnieć racje a posteriori, tzn. czerpane z dawniejszego doświadczenia”. „(...) [Ż]e wyobrażenia przestrzeni i czasu są zupełnie różne od empirycznych, całkowicie niezależne od wszelkiego wrażenia, działającego na zmysły, warunkując to wrażenie, ale nie przezeń warunkowane, tzn., że są a priori” (Świat jako wola i przedstawienie, t. I, § 15. — I, 117).

„Mianowicie; ponieważ jest [wyobrażenie w matematyce] a priori, a zatem niezależne od doświadczenia, do którego dochodzimy zawsze tylko częściowo i stopniowo [successiv]” (Świat jako wola ...). „Pierwszeństwo, jakie posiadają (...) wiadomości a priori, polega tylko na tym, że strona formalna [das Formelle] wiadomości, na której polega wszelka aprioryczność, jest dana cała i jednocześnie i że można tu zawsze postępować od racji do następstwa (...). „(...) dlatego też poznajemy je [prawo przyczynowości] tak samo dobrze, gdy wychodzimy z podmiotu, tzn. a priori, jak, gdy wychodzimy z przedmiotu, tzn. a posteriori” (tamże).

Arbitrium, liberum, zob. liberum arbitrium

Bezprzyczynowość — (niem.) Ursachlosigkeit: brak przyczyny.

Bezwarunkowy — (niem.) unbedingt („was gar nicht zum Ding werden kann”; absolutes Ich u Schellinga); absolut. To, co jest bez warunków takim, jakim jest. Absolutny, bezwzględny.

Bezwzględny — absolut (zob. bezwarunkowy). Przeciwieństwa: względny, relatywny, warunkowy — (niem.) relativ, bedingt.

Bezwzględnik — niem. Absolut (łac. absolutum).

Bezwzględne myślenie — niem. absolutes Denken; zob. myślenie.

Bezwzględny, bezwarunkowy i absolutny są synonimami. Absolutny znaczy — wolny od wszelkiego związku i zawisłości, istniejący w sobie i przez siebie, bezwarunkowy pod każdym względem. Absolutem jest to, co posiada tę własność. Wielu filozofów nazywa tak Boga (np. Cusanus, św. Tomasz, Leibnitz). Schopenhauer jest przeciwny temu znaczeniu pojęcia „absolutny” (zob. II. s. 57), nazywając je „okazem gabinetowym dla profesorów od filozofii”. Absolut jest dla niego tylko określeniem tego, „co z niczym nie jest związane” — „Das An — nichts — geknüpft — sein” (Neue Paral. § 96).

Bodziec — (niem.) Anlass; także: pochop, pobudka, sposobność, (Veranlassung).

Charakter — (niem.) Charakter. Charakter nabyty — erworbener Charakter. Charakter empiryczny — empirischer Charakter; zob. empiryczny. Charakter inteligibilny — intelligibler Charakter; zob. inteligibilny.

Czasem jest charakter równoznaczny z naturą (Natur), gdy nie bierzemy jej w znaczeniu przyrody, lecz jako oznaczenie istoty rzeczy, czegoś jej przyrodzonego. Określenie charakteru, charakteru nabytego, empirycznego i inteligibilnego podaje sam Schopenhauer. Ponieważ zaś, co do tych dwóch ostatnich, powołuje się na Kanta, więc sądzę, że nie będzie od rzeczy przytoczyć tutaj odnośne ustępy z Kanta:

Empirycznym charakterem człowieka jest ten, „dzięki któremu jego uczynki, jako zjawiska, stoją całkowicie w związku z innymi zjawiskami według określonych praw przyrody, zaś ze zjawisk tych, jako ich warunków, można je wyprowadzić”. Inteligibilnym charakterem podmiotu jest ten, „dzięki któremu podmiot jest wprawdzie przyczyną owych uczynków, jako zjawisk, który jednak sam nie podlega żadnym warunkom zmysłowości i sam nie jest zjawiskiem”. — „Można by także pierwszy z nich nazwać charakterem