O religii - Artur Schopenhauer (biblioteka hybrydowa txt) 📖

(469–399 p.n.e.) — jeden z najważniejszych filozofów gr., nauczyciel Platona. Stosował metodę żywego dialogu, dysputy jako sposób dochodzenia do prawdy, podkreślając przy tym własną niewiedzę (postawa ta streszcza się w znanym aforyzmie: „Wiem, że nic nie wiem”). Sokratesowi wytoczono proces o niewyznawanie bogów uznawanych przez państwo i demoralizację młodzieży. Został skazany na śmierć przez wypicie trucizny. Nie pozostawił żadnych pism, zaś jego poglądy są znane z dzieł Platona. [przypis edytorski]

11. Bruno, Giordano (1548–1600) — wł. filozof przyrody, panteista, humanista; wspierał heliocentryczne poglądy Kopernika o ruchomości Ziemi, które poszerzył, uważając, że gwiazdy są odległymi słońcami, a Słońce, tak jak inne gwiazdy, porusza się w nieskończonym i wiecznym Wszechświecie; głosił pogląd o wielości zamieszkałych światów (systemów planetarnych wokół gwiazd); w 1592 uwięziony przez inkwizycję za poglądy dotyczące budowy świata i kwestionowanie dogmatów katolickich; 17 lutego 1600 spalony na stosie na Campo de’ Fiori, głównym rynku Rzymu; prochy Bruna wrzucono do Tybru, a wszystkie jego dzieła zostały wpisane na indeks ksiąg zakazanych (1603). [przypis edytorski]

12. Vanini, Lucilio, pseud.: Giulio Cesare Vanini (1585–1619) — włoski filozof i wolnomyśliciel, propagator racjonalizmu i ateizmu, krytyk instytucji religijnych jako wymyślonych w celu trzymania ludu w ryzach oraz samych religii, które uważał za powstałe w wyniku błędnych interpretacji zjawisk mających naturalistyczne wyjaśnienia. Wysunął tezę o przechodzeniu jednych zwierząt w inne oraz o pochodzeniu człowieka od zwierząt zbliżonych do małp. Schwytany, oskarżony o ateizm i bluźnierstwo, został spalony na stosie w Tuluzie. [przypis edytorski]

13. Savonarola, Girolamo (1452–1498) — florencki kaznodzieja dominikański, reformator religijno-polityczny; zdobył popularność gwałtownymi kazaniami potępiającymi zepsucie świeckich i duchowieństwa, nawołującymi do pokuty, porzucenia bogactw i surowego, skromnego życia; szczególne poparcie zyskał wśród pobożnych kobiet, wrażliwie reagujących na jego wystąpienia; w 1494 stał się głową republiki Florencji, doprowadzając do zmiany obyczajów w mieście; w 1495 ogłoszony przez papieża fałszywym prorokiem z zakazem prowadzenia kazań, w 1497 ekskomunikowany, zaczął występować przeciwko władzy papieża; podczas rozruchów w 1498 ujęty, uwięziony jako heretyk i spalony na stosie. [przypis edytorski]

14. esprit fort (fr.) — osoba wznosząca się ponad powszechne, utarte poglądy i wierzenia religijne; otwarta głowa; wolnomyśliciel; tu w lm. [przypis edytorski]

15. auto da fé (z port.: akt wiary) — końcowy etap procesu inkwizycyjnego, polegający na publicznym potwierdzeniu lub odrzuceniu przez oskarżonego religii katolickiej przed wykonaniem wyroku (wyrok był niezależny od treści deklaracji, choć jej wymagano); także: publiczne wykonanie wyroku śmierci na heretyku przez spalenie na stosie. [przypis edytorski]

16. pendant — odpowiednik lub uzupełnienie czegoś, tworzące razem z nim harmonijną całość. [przypis edytorski]

17. Wyznawcy tej sekty objawiali swoją pobożność... — zob. Illustrations of the history and practice of the Thugs, London 1837; patrz także „Edinburgh Review”, Oct.–Jan. 1836–1837. [przypis autorski]

18. bigoteria — dewocja; manifestacyjna pobożność przy jednoczesnym zaniedbywaniu duchowości wewnętrznej i moralności. [przypis edytorski]

19. Hotentoci — grupa rdzennych mieszkańców Afryki Płd., spokrewnionych z Buszmenami, prowadzących koczowniczy tryb życia. [przypis edytorski]

20. Kafrowie — nazwa grupy ludów Bantu zamieszkujących płd. i wsch. część Afryki, nadana przez Arabów (z ar. kafir: niewierny), rozpowszechniona w Europie w okresie wojen kolonialnych prowadzonych w XVIII–XIX w. na terenie ob. RPA, zw. wojnami kafrskimi; obecnie nie jest używana. [przypis edytorski]

21. braminizm — daw.: hinduizm, religia indyjska, w której kapłanami i nauczycielami, przechowującymi świętą wiedzę są bramini; dziś: wyodrębniana niekiedy faza rozwoju rozwoju religii indyjskiej między wedyzmem a hinduizmem właściwym (ok. X–V w. p.n.e.). [przypis edytorski]

22. zawisło (daw.) — tu: zależy. [przypis edytorski]

23. skarlać (rzad.) — sprawiać, że coś karleje, maleje a. traci zdolność wzrostu. [przypis edytorski]

24. Pomponacjusz, z łac. Petrus Pomponatius, właśc. Pietro Pomponazzi (1462–1525) — wł. filozof renesansowy, wykładowca uniwersytetów w Padwie i Bolonii, rozwinął innowacyjne podejście do filozofii naturalnej i psychologii Arystotelesa. Zyskał rozgłos traktatem na temat nieśmiertelności duszy (De immortalitate animae, O nieśmiertelności duszy, 1516; spalony publicznie w Wenecji) oraz naturalistycznymi wyjaśnieniami zdarzeń pozornie demonicznych lub nadnaturalnych (De incantationibus, O inkantacjach, wyd. pośmiertnie w Bazylei; umieszczona w 1576 na indeksie ksiąg zakazanych). [przypis edytorski]

25. certe philosophi nihil verisimile... (łac.) — z pewnością filozofowie nie mają w tych sprawach nic prawdopodobnego, dlatego konieczne jest uciekać się do Boga, aniołów i demonów. [przypis tłumacza]

26. a priori (łac.) — z założenia, z góry. [przypis edytorski]

27. wielebny — określenie stosowane w odniesieniu do duchownych; ksiądz, pastor. [przypis edytorski]

28. primum vivere, deinde philosophari (łac.) — najpierw żyć, potem filozofować. [przypis edytorski]

29. Kant, Immanuel (1724–1804) — niem. filozof oświeceniowy, twórca rewolucyjnej doktryny filozofii krytycznej, czołowa postać nowożytnej filozofii. Tu mowa o tzw. imperatywie kategorycznym, sformułowanej przez niego naczelnej, uniwersalnej bez względu na wiarę lub niewiarę zasadzie etycznej: „Postępuj zawsze tylko według takich zasad, co do których chciałbyś, aby były prawem powszechnym”. Kant zaproponował ją w dziele Uzasadnienie metafizyki moralności (1785) i rozwinął w Krytyce praktycznego rozumu (1788). [przypis edytorski]

30. surogat (z łac.) — namiastka, coś zastępczego. [przypis edytorski]

31. Timajos z Lokrów — postać występująca w dwóch dialogach Platona: Timajos oraz Kritias, filozof ze szkoły pitagorejskiej z gr. kolonii Lokry na płd. krańcu Płw. Apenińskiego. Jego historyczność jest wątpliwa, gdyż nie występuje w innych niezależnych źródłach. W staroż. przypisano mu autorstwo pracy pt. O naturze świata i duszy (gr. Περὶ φύσιος κόσμω καὶ ψυχᾶς, łac. De anima mundi et natura), w której zawarte jest podsumowanie teorii bronionych przez tytułowego bohatera w Timajosie Platona. Współczesne badania wykazały, że praca ta powstała w I w. p.n.e., kilkaset lat po czasach Platona. [przypis edytorski]

32. τὰς ψυχὰς άπείργομες ψευδέσι λόγοις εἴ κα μὴ ἄγηται άλαθέσι (gr.) — ludzi poskramiamy złudą, gdy nie da się prawdą. [przypis tłumacza]

33. De anima mundi, wyd. Stephanus — chodzi tekst tego tytułu w 3-tomowym zbiorze dzieł wszystkich Platona: Platonis opera omnia, graece et latine..., wydanym w Paryżu przez H. Stephanusa w 1578. [przypis edytorski]

34. Doch, guter Freund, die Zeit kommt auch heran... (niem.) — Lecz zanim, przyjacielu, służba ma się zacznie, / chodźmy cośkolwiek wypić i najeść się smacznie (słowa Mefistofelesa z dramatu Goethego Faust, część pierwsza, tłum. E. Zegadłowicz). [przypis edytorski]

35. instantia in contrarium (łac., r.ż.) — istniejący przypadek zaprzeczający (jakiemuś ogólnemu twierdzeniu, a zatem obalający je). [przypis edytorski]

36. maiorum gentium (łac.) — większych rodów a. plemion, ludów. [przypis edytorski]

37. Lary i Penaty (mit. rzym.) — bóstwa opiekuńcze domu i rodziny często wymieniane i czczone razem: Lary chroniły dom i rodzinę przed nieszczęściami, Penaty strzegły ogniska domowego i spiżarni. [przypis edytorski]

38. donkiszoteria — walka o szlachetne cele, motywowana wzniosłymi ideami, prowadzona przez człowieka pozbawionego poczucia rzeczywistości, który przez to często naraża się na śmieszność. [przypis edytorski]

39. niepodobna coś zrobić (daw.) — nie można, nie da się, nie sposób coś zrobić. [przypis edytorski]

40. misteria eleuzyńskie — misteria religijne odprawiane w staroż. Grecji, w Eleusis, niedaleko Aten, związane z kultem bogini urodzaju Demeter i jej córki Persefony; ich uczestnicy (gr. mystes: wtajemniczony) byli zobowiązani do zachowania tajemnicy. [przypis edytorski]

41. terminus technicus (łac.) — termin techniczny, wyraz a. wyrażenie fachowe, o specjalnym znaczeniu w danej dziedzinie. [przypis edytorski]

42. Pascal, Blaise (1623–1662) — fr. matematyk, fizyk i filozof religii; po 1654 porzucił nauki ścisłe na rzecz filozofii i teologii; powstały wówczas jego najsłynniejsze dzieła: Myśli i Prowincjałki. [przypis edytorski]

43. pietysta (z łac. pietas: pobożność) — zwolennik pietyzmu, ruchu religijnego w luteranizmie z XVII i XVIII wieku mającego za cel rozbudzanie uczuć religijnych; tu raczej: człowiek głęboko zaangażowany religijnie. Pascal był zwolennikiem jansenizmu, katolickiego pobożnościowego ruchu teologiczno-duchowego rozwijającego się w tym samym okresie co pietyzm, kładącego nacisk na zepsucie natury ludzkiej, niezbędność i wystarczający charakter łaski Bożej do przestrzegania przykazań. [przypis edytorski]

44. Bóg jest wszędzie centrum, a nigdzie obwodem — Pascal, Myśli, II, 72, tł. T. Boy-Żeleński: „[Bóg] Jest to nieskończona kula, której środek jest wszędzie, powierzchnia nigdzie”. [przypis edytorski]

45. Malebranche, Nicholas (1638–1715) — fr. filozof i teolog; inspirowany poglądami Kartezjusza, poszerzył je o doktrynę okazjonalizmu. [przypis edytorski]

46. profanum vulgus (łac.) — nieoświecony tłum; określenie z początku pieśni III, 1 Horacego: Odi profanum vulgus et arceo: nienawidzę nieokrzesanego tłumu i trzymam się od niego z daleka. [przypis edytorski]

47. supranaturalista (filoz.) — zwolennik poglądu przyjmującego istnienie świata nadprzyrodzonego, który różni się od świata naturalnego i na niego wpływa. [przypis edytorski]

48. atoli (daw.) — jednak; spójnik oznaczający przeciwstawienie, kontrast. [przypis edytorski]

49. φιλοσοφών πλήθος αδύνατον είναι (gr.) — filozofami tłum być nie potrafi. [przypis edytorski]

50. monogram — ozdobny znak graficzny z połączonych kilku liter używany jako podpis lub oznaczenie własności. [przypis edytorski]

51. Upaniszady — staroż. teksty indyjskie o treści religijno-filozoficznej będące najpóźniejszą częścią wedyjskiego objawienia. Zawierają podstawowe koncepcje filozoficzne hinduizmu. Odegrały ważną rolę w rozwoju idei duchowych w staroż. Indiach. [przypis edytorski]

52. sannjasin — hinduski asceta, najczęściej wędrowny: osoba na ostatnim z czterech etapów życia, która wyrzekła się materialistycznego życia i pragnień, poświęcając resztę życia na duchowe rozmyślania i poszukiwania. [przypis edytorski]

53. Kural, właśc. Tirukkural — indyjski traktat poetycki w języku tamilskim napisany w V w. przez Tiruwalluwara, złożony z 1330 dwuwierszy zawierających wskazówki na temat prowadzenia harmonijnego życia. Stanowi jedno z pierwszych świeckich dzieł literatury indyjskiej na temat moralności. Samo słowo kural oznacza lapidarny dwuwiersz. [przypis edytorski]

54. Eines passt sich nicht für alle (niem.) — jedna rzecz nie pasuje wszystkim (parafraza zdania Goethego z wiersza Beherzigung: „Eines schickt sich nicht für alle”). [przypis edytorski]

55. epopt (gr. epóptēs) — człowiek wprowadzony w najwyższy stopień wtajemniczenia staroż. gr. misteriów eleuzyjskich. [przypis edytorski]

56. μικρά και μείζονα και μέγιστα μυστήρια (gr.) — małe, większe i największe misteria. [przypis tłumacza]

57. parias — członek najniższej kasty w Indiach; przen. wyrzutek. [przypis edytorski]

58. dystynkcja (daw., z łac.) — rozróżnienie. [przypis edytorski]

59. fraus (łac., r.ż.) — oszustwo. [przypis edytorski]

60. pia (łac.) – pobożna. [przypis edytorski]

61. tedy (daw.) — więc, zatem. [przypis edytorski]

62. Luter, Marcin, właśc. Martin Luther (1483–1546) — niem. reformator religijny, teolog, współtwórca luteranizmu; jako jeden z momentów wyznaczających początek reformacji wskazywany jest jego sławny akt przybicia na drzwiach kościoła zamkowego w Wittenberdze 95 tez potępiających sprzedaż odpustów przez Kościół katolicki (31 października 1517). [przypis edytorski]

63. dziewięć nieb — według średniowiecznej kosmologii znajdującą się w centrum świata Ziemię otaczało dziewięć koncentrycznych sfer niebieskich. Siedem z nich odpowiadało: Księżycowi, Merkuremu, Wenus, Słońcu, Marsowi, Jowiszowi i Saturnowi. Ósma była sferą gwiazd stałych. Ostatnie, dziewiąte niebo, zwane empireum, miało być siedzibą Boga i aniołów. Wizerunek ten utrwalił Dante w swoim poemacie Boska Komedia. [przypis edytorski]

64. miecz damoklesowy — przen.: zagrożenie nieubłaganie wiszące nad człowiekiem. Damokles, dworzanin Dionizjosa, tyrana Syrakuz z IV w. p.n.e., gdy zazdrościł władcy szczęśliwego losu, został posadzony pod mieczem zawieszonym na końskim włosie, by mógł wczuć się w sytuację władcy w każdej chwili narażonego na nieszczęście. [przypis edytorski]

65. rektyfikacja (daw. z łac.) — sprostowanie, naprostowanie, rewizja (poglądów). [przypis edytorski]

66. oktrojowany (rzad., z fr.) — narzucony mocą władzy zwierzchniej. [przypis edytorski]

67. animal metaphysicum (łac.) — zwierzę metafizyczne; w opozycji do klasycznej definicji człowieka podkreślającej, że jest stworzeniem rozumnym (animal rationale). [przypis edytorski]

68. Państwo Środka — Chiny. [przypis edytorski]

69. w Anglii przed kilku laty naczelnikiem była dziewczyna osiemnastoletnia — królowa Wiktoria, która jako 18-latka objęła tron Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii, stając się jednocześnie zwierzchnikiem Kościoła anglikańskiego. [przypis edytorski]

70. przeczytać sobie (...) z pilną uwagą 15 rozdział Pierwszej Księgi Samuela — w 1 Sm 15 zawarta jest biblijna opowieść o Saulu, namaszczonym przez proroka Samuela królu, który po zwycięskiej bitwie zachował zdobyte stada zwierząt, mimo że Samuel wcześniej nakazał zabić wszystkich wrogów i całe ich mienie. Samuel oznajmił, że Saul przestaje być królem i porzucił go, choć ten kajał się i błagał o darowanie winy. [przypis edytorski]

71. ultima ratio theologorum (łac.) — ostateczny argument teologów. [przypis edytorski]

72. W Europie przy końcu XV stulecia z przybyciem uczonych Greków — uciekinierów z Cesarstwa wschodniorzymskiego (Bizancjum), gdzie zachowano zdobycze kultury antycznej, a które wskutek najazdów Turków straciło większość terytoriów i w 1453