Żyto w dżungli - Zbigniew Uniłowski (nowoczesna biblioteka szkolna .txt) 📖

zawrócił, zdzielił konia batem i przytrzymując kapelusz pognał za zbiegłą kobyłą. Cała tropa wolno ruszyła naprzód. Ten i ów komentował ucieczkę konia, Dąbski ciągle krzyczał w moją stronę: „A co, nie widać go tam?” Ale za nami w głuchej ciszy łączyły się obie ściany dżungli, pochłaniając ścieżkę. Ustawiczne kiwanie się na burze przyprawiało mnie o senność, uczuwałem ból w krzyżu, noga ciągle piekła, ale wszystko razem niepozbawione było pewnego uroku. Gdzieś zaszczekał pies, mignął mi nawet kilka razy, bury na jego widok wyciągały szyje jak gęsi, słychać było monotonny chrzęst, brzęczenie żelaziwa w którymś z kalgierów. Dąbski ciągle zapytywał, czy nie widać Michała ze zgubą. Grzeszczeszyn w pewnej chwili wyrósł ponad wszystkich, wykrzywił do mnie poufnie twarz, widocznie stanął w strzemionach, aby popatrzeć czy jestem. Spojrzałem na zegarek; wskazywał trzecią. Prawa strona dżungli zdawała się przerzedzać, tropa pobiegła żwawiej, pokazała się kapuejra, potem polanka, na polance ogrodzenie i dymiąca spod dachu chałupa. Skręciliśmy w stronę tej zagrody. Widziałem teraz wszystkich wyraźnie, jeźdźcy jechali po obu stronach tropy, aby się nie rozbiegła, z piaszczystej dróżki zrywał się lekki tuman kurzu. Tymczasem ci na przedzie już zsiadali z koni, na udeptanej przestrzeni przed chałupą stały dwa długie i wysokie żłoby, niektórzy już rzucali do nich kukurydzę, którą wyciągali z bocznej szopy, konie obstąpiły żłoby, bury kopały, wszczął się gwar i ruch. Dotychczas jeszcze nie widziałem gospodarzy tej ranszy, ale okazało się, że polecenie co do kukurydzy wydała siedząca w kuchni samotna i stara kobieta. Zdjąłem siodło z bura i na razie przywiązałem do zbutwiałego płotu, po czym poszedłem do starszego Sawczuka i zapytałem go o kukurydzę dla mego bura.

— Wynieś pan sobie z pajora kilkanaście kaczanów i później pan za nie zapłaci ile tam wypadnie!

Wlazłem do przewiewnej szopy, na pół pełnej, aż po poszycie, kukurydzy, wyciągnąłem ze dwadzieścia kaczanów i troskliwie zacząłem karmić bura. Jadł obojętnie i stojąc koło niego, myślałem sobie: Ej, ty mi jeszcze braciszku coś w tej podróży uszykujesz! Spojrzałem w bok. Koło szopy stał Grzeszczeszyn i gorącą, brunatną wodą (skąd on wziął już gorącej wody, pomyślałem) zmywał grzbiet swojego konia. Podszedłem do niego i spytałem:

— Po co pan to robi?

— A żeby się nie odparzył — odpowiedział fachowo.

Spojrzałem na grzbiet swojego bura. Grzbiet jak grzbiet, trochę wilgotny. Nie, nie będę go żadną wodą polewał. Rozejrzałem się, nikt tego nie robił.

— A z czym ta woda? — krzyknąłem jeszcze do Grzeszczeszyna.

— Z herwą, panie, z herwą... ja umiem chodzić koło zwierząt!

Chwilę byłem niezdecydowany, ale doprawdy nikt tego nie robił. Zwierzęta uporządkowały się po obu stronach żłobu, kaboklo z groźną miną rozpalał ognisko, ktoś mu pomagał, obok leżał pies Dąbskiego z wywieszonym językiem, chłopi poczęli kłaść naokoło ogniska kapy i pelegi, po czym układali się na nich, postękując. Nad ogniem ustawiono drążek z kociołkiem, chłopi rozwiązywali węzełki, wyciągali z nich woreczki z ryżem i fiżonem, kawałki słoniny — zabierano się do gotowania posiłku. Zauważyłem, że tylko mój bur je osobno. Wygląda to jakbym się oddzielał, pomyślałem, ale nie mam jeszcze praktyki w tych sprawach, a pytać się o wszystko Grzeszczeszyna — nie chce mi się. Wszedłem do chałupy; była to jakby marna i brudna stodoła bez żadnych sprzętów, a na podłodze leżała gruba warstwa pyłu. Z belek zwieszała się pajęczyna i cuchnęło moczem. Na starej skrzyni stał odwinięty worek z czymś niby mąka z czarnymi kawałkami czegoś. Obok worka stał Dąbski z córką i Grzeszczeszyn, w rękach trzymali łyżki i pojadali z tego worka.

— Jedz pan pasokę — powiedział do mnie Dąbski. — Nie masz pan pewnie łyżki... Julcia, skoczno do kalgiera po łyżkę! Sprzedam panu łyżkę... kawa jest w dzbanku, będziesz pan u mnie na kuchni, a potem się policzymy! Ale tego Michała nie widać, będę musiał czekać, aż wróci... jedz pan! To pożywne, tłuczona kukurydza z suszonym mięsem i kogutem; zawsze takie jedzenie bierze się w drogę, bo najdłużej się nie psuje, a pakowne i sytne.

Pobiegłem do swej torby, przytaszczyłem ją do stodoły, wyjąłem blaszany kubek i talerz, usypałem sobie na niego trochę tej pasoki, w kubek nalałem kawy i stojąc, zacząłem jeść. Było to nawet dość smaczne, suche, w smaku podobne do tartej bułki; kogut z jakimś innym mięsem trochę urozmaicał jałowość tego, a kawa zwilżała sypkość. Julka zjadła niewiele, ja też po kilku łyżkach byłem syty. Kawa trochę mnie rozruszała. Dąbski poradził mi, abym sobie przygotował tutaj możliwie najlepsze miejsce na nocleg. Zaciągnąłem do kąta trzy podłużne deski, których stało kilkanaście opartych o ścianę, na deski rzuciłem worek i kapę, po czym wyszedłem na dwór.

Słońce rozlewało się krwisto nad ostro rysującym się pasmem lasów, wokół otaczała nas przyczajona puszcza, powietrze było rześkie, przedwieczorne, chłopi przy ognisku gawędzili półgłosem, z szopy wyszedł żylasty wąsacz, znów się rozkraczył, pociągnął z butelki, otrząsnął się i powiedział:

— Ech! ty mocna... pocieszycielko moja rozmowna!

Kucnął przy ogniu z kawałkiem chleba i słoniny w rękach. Rozłożyłem kapę i położyłem się na niej przy ogniu, obok Sawczuków. Kaboklo mieszał łyżką w kociołku i mówił kiepską polszczyzną:

— ...Alberto tam posid a ojcza w kasa107 niebyl... no Alberto sprzedać jeko krofa za dwieście milóf... ojciecz wracza, krofy nima... gdzie krofa... sprzedana... idzie do co kupił i ze smita zabije krofa i mówić... jak Alberta taka ladra108... to krofa nikogo będzie...

Odłożył łyżkę, pogłaskał psa i w zadumie skręcał sobie papierosa. Kilku chłopów, przejętych opowiadaniem, westchnęło. Spytałem starszego Sawczuka, kto to jest ten kaboklo?

— On żonaty z naszą siostrą... nasz szwagier... dobry chłop, tylko gadać się jeszcze po polsku nie nauczył!

Chciał jeszcze coś mówić, ale raptem wyciągnął szyję i zawołał:

— A co mu, cholerze jest, że się tak pokłada!

Pod płotem leżał koń, próbował wstać, znów się kładł, trząsł łbem i robił wzdętymi bokami. Obaj Sawczukowie podbiegli do niego.

— Musi się czego obżarł i wzdęło go — rzekł któryś z chłopów.

Tymczasem Sawczukowie ciągnęli konia za ogon aby się podniósł, wreszcie z trudem wstał, przegiął szyję i nozdrzami obwąchiwał prawy bok. Chwiał się przy tym na nogach i drżał na całym ciele. Wszyscy zerwali się od ognia i obstąpili chore zwierzę.

— Przegnać go, to mu popuści — radził ktoś.

— Nie, lepiej go zaprowadzić do wody!

Młody Sawczuk chwycił kija i począł nim zmuszać konia do biegu. Szedł z trudem, ciągle obwąchując bok. Sawczuk założył mu uzdę i zaprowadził do pobliskiej, błotnistej sadzawki. Koń chwilę wąchał brudną wodę, w końcu wlazł i położył się, przeginając boleśnie szyję. Ktoś przyniósł butelkę z kawą zmieszaną z jakimś płynem, konia wyprowadzono z wody i Sawczuk począł mu wlewać butelką płyn do pyska. Znów go poganiano. Kaboklo chwycił noża i lekko podciął mu podogonie. Spłynęło trochę krwi. Koń wrócił na podwórze i powalił się między żłobami, dysząc ciężko. Szwagier Sawczuków uderzył go kijem, poderwał się, ale nie wstał, tylko począł się tarzać na grzbiecie i przewalać z boku na bok. W końcu wstał i łaził niezdarnie po podwórzu, ciągle dysząc i co chwila obwąchując prawy bok. Przykro było patrzeć na biedne zwierzę. Ludzie zajęli miejsca przy ognisku i stamtąd przyglądali się koniowi. Po kolei nakładali sobie z kociołka ryż z fiżonem, jedli i popijali kawą. Koń zdawał się czuć lepiej, podszedł nawet do żłobu, ale tylko sapnął, że aż ziarnka kukurydzy rozprysły się, i odszedł. Z wolna przestano zwracać na niego uwagę. Zaczęły się pogwarki i prześmichy. Najwięcej mówił wąsacz, do którego mówiono Bełcik. Był to śmieszny chłop. Opowiadał jakieś historyjki z japońskiej wojny, wiedziało się, że na niej nie był, ale słuchano go chętnie, prowokowano, aby gadał więcej.

Ściemniało się, blaski ognia migały po twarzach ludzkich, kładły się po podwórzu. Dwie kuje z szimaronem krążyły z rąk do rąk. Podszedł Grzeszczeszyn, przecisnął się bliżej ognia, wyciągnął rękę po kuję i zawołał:

— Dawajcie tu, nalewajko!

— A nie bądźcie tacy prędcy, bo wołacie jak w wendzie o piwo!... — krzyknął Bełcik.

Grzeszczeszyn cofnął rękę i mruknął coś pod nosem. Zaczęło się opowiadanie historyjek, zasłyszanych jeszcze w kraju, długich i bez pointy, zabawnie nieudolnych i niedowcipnych. O żołnierzu rosyjskim, który poszedł aż do samego cara, o księdzu, popie i rabinie, który z nich mądrzejszy. Potem przyszły nieprzyzwoite: jak dziad wędrowny zaszedł do chałupy i dowcipnie z żoną gospodarza się przespał. Wśród zapachu dymu, w trzaskach płonącego drzewa i pąsowych refleksach ognia, w serdecznej bliskości, paląc i pijąc lekko podniecający szimaron, słuchało się tych prostackich bajd z czystym uczuciem prostoty i naturalności atmosfery. Z puszczy dobiegał czasem pokrzyk nocnego ptaka, mocno i dźwięcznie kuły żaby i odgłos ich był uderzająco podobny do dwóch na zmianę bijących młotami w rozpalone żelazo — kowali. Ci polscy chłopi z całym swoim urokiem surowości i tężyzny, na tle tej dzikiej głuszy, przy ognisku, z twardą poczciwą mową i szczerymi, niegolonymi twarzami, wywierali na mnie wrażenie serdecznej braterskości, pobudzali pogodę ducha, czuło się bliskość swoich, rodactwo. Nie było tu nudnych, parszywych rozmów dotyczących jakichś mętnych spekulacji w imię fałszywie pojmowanej pracy społecznej; wszystkich tych załganych i wzniosłych tematów: „Macierzy” „Religijności”, „Braterstwa”, całej tej mętnej i nieudolnej propagandy w celu zachowania polskości kolonisty, który tę polskość czuje mocno i po swojemu, i podświadomie obrusza się, kiedy wmawiają w niego różni karierowicze emigracyjni to, co czuje w krwi, i zgrubiałymi rękami ustanawiając sobie byt na obczyźnie, pogardza w głębi duszy tymi wszystkimi „działaczami” i „prezesami”, dybiącymi na stłamszenie z takim trudem nabytej indywidualności i swobody. Słuchając ich, patrząc na nich, czułem szczerą i bezgraniczną siłę i czystość ducha tych ludzi. To był człowiek wiadomy, prosty jak bochen razowego chleba, jak pracowicie wydarty tej twardej ziemi łan zboża. Przy tym ognisku zacząłem wyczuwać sens pięknej, życiowej misji polskiego chłopa-kolonisty w Brazylii. Spojrzałem na Grzeszczeszyna. Jego kostropatą twarz oblewała czerwona łuna ognia, nos mu jeszcze bardziej zachodził na usta i ostro odcinał się od reszty zasłuchanych twarzy. „Gadajcie sobie chamy... znam ja was, znam na wylot... umiem z wami obcować”. Skorzystał z chwilowego milczenia i zaczął mówić:

— Tak, moi ludzie... siedzicie sobie tutaj jako wolny naród, ale pamiętajcie, że wasze dziady batem na pańszczyźnie po grzbietach brały, a wy tutaj za prędko żeście się usamodzielnili! Będziecie się buntować księżom, co samą dobroć z sobą niosą, to przyjdą z Polski różne nowe dziedzice i znów popadniecie w niewolę... a tam już coś szykują... żeby wszystką, co jest do sprzedania ziemię w Brazylii kupić, tutaj was zdrowo mocno za łeb wziąć; podatkami, spekulacjami i wódką... w długi popadniecie... majątków się wyzbędziecie, a dalej na zarobek do tych dziedziców! A jak misjonarze chcą was od tego uchronić, chcą pouczyć i wychować w gromadnym duchu, abyście kupą byli silni, to wy tych księży traktujecie jak najgorzej... A to wam tylko powiem, że ta Polska, co jest teraz, to nie prawdziwa Polska... ale chociaż rządzą nią Polaki, to inne, złe... które kraj chcą mieć dla siebie na własność!

Smutno zwiesił głowę. Rozległ się śmiech Bełcika, który zabrał głos:

— Ależ wy panie dziobaty gadacie jak jaki księży najemnik! I głupio! Jak to mogą być złe Polaki, które naród z niewoli wyrwały i do dobrobytu i znaczenia we świecie doprowadziły! Jakże to może być, kiedy tu — słychać — i ministra w Rio polskiego mamy, i konsula w Kurytybie, za złotego trzy mile płacą, przez radio o tej Polsce ciągle gadają, a listów to mi krewniaki spod Mińska Mazowieckiego nie przysyłają? Toć my wiemy, jak tam jest! A żadnych dziedziców to my się nie boimy, bo niech sobie ziemi skupują, ile chcą, dla wszystkich wystarczy, chociaż słyszę, że te ziemie skupują dla nowych emigrantów, co mają przyjechać z Polski! A jakby, to i co nam zrobią, kaszasa w Brazylii tania, wystarczy dla nas i jeszcze tych dziedziców poczęstujemy... co tam gadacie o jakimś rozpiciu... A i tak wy, panie, nawet bajacie jak jaki nieuczony, ni do składu ni do sensu... niewolą nas będą straszyć, co ja mam sześćdziesiąt alkrów ziemi, koło setki świń, dwie chałupy, trzy córki wyposażyłem... koni kupa... o, i jeszcze sobie jeżdżę jak jaki pan po podróżach, ziemi nowej w Londrynie dokupić.

— A co się tak Belcik przechwalacie swoim majątkiem — krzyknął wesoło starszy Sawczuk. — A myśmy to od was gorsi! Ten pan to chyba mocno napił się czy co, że tak gada! Słuchać tych misjonarzy! A toć to jakieś wycirusy przyjechały i na skórze chłopa chcą się pożywić! Kogo mamy się tam bać... toć taki Kiełta ino o żebractwie myśli... jakby tu jeszcze nowy grosz wyciągnąć! Niech tam się pożywią czasem przy nas. Dla bab tylko oni potrzebni, bo rozrywek na koloniach niewiele, a baba zawsze lubi przy niedzieli się wystroić, pokazać co ma na sobie i z innymi porajcować, misjonarskiego bajania posłuchać!

Ten i ów z chłopów jeszcze coś zagadał na ten temat, pośmiali się trochę z Grzeszczeszyna i z wolna przeszli na opowiadania wesołych historii, nie zwracając na niego uwagi. Patrzyłem na Grzeszczeszyna, starając się wyczytać z jego miny, co myśli. Twarz miał pogardliwie odętą i patykiem szturchał węgle w ogniu. Co chwila wzruszał ramionami, pociągał nosem i w końcu niepostrzeżenie wypełzł poza krąg otaczających ognisko. Ogarnęła mnie senność, podniosłem się ociężale i poszedłem do chałupy. Obok skrzynki ze świecą stał Grzeszczeszyn i przeciągał się kapryśnie, niby dziewczyna z rana i po wyjściu z kąpieli. Przy ogniu zagrzałem się i teraz było mi zimno, na domiar palce u nogi dokuczliwie mnie swędziały. Przysiadłem obok świecy i zacząłem ściągać but. Grzeszczeszyn stał w rozpiętej koszuli, ziewał, drapał się w piersi i patrzył na mnie z nieukrywaną antypatią. Milczeliśmy jednak. W kuchni, za ścianą, ktoś westchnął. Pokuśtykałem i zajrzałem przez niedomknięte drzwi. Pośrodku, na glinianem wzniesieniu tliły się drzewne