Palestyna po raz trzeci - Ksawery Pruszyński (czytelnia książek online TXT) 📖

— jak w mieście — żadnych innych z Żydami stosunków. Nawet w najdalszych powinowactwach nie mam nikogo, kto by miał rodzinny kontakt z asymilantami choćby. Jestem głęboko przywiązany do mej religii, w której rola żydostwa nie zawsze była rolą narodu wybranego, wśród której kleru po dziś dzień nastroje antysemickie są silne. Zaczerpnąłem z przeszłości tradycyjnego, wiejskiego domu wiele tradycji szlacheckich, feudalnych może nawet, o których wiedziałem, że są żydostwu obce, jeśli nie wrogie, a które w każdym razie były dla mnie „swoją przeszłością”. To wszystko do żydostwa nie zbliża ani go zrozumieć nie uczy. W dzieciństwie moim ukraińskim widziałem pogromy żydowskie lat 1919. Młodość moja uniwersytecka przypadła na okres, gdy werbunek jesienny do organizacji nacjonalistycznych rozpoczynał się tradycyjnymi napadami tłumu i całych grup na wystraszone, wyszczute jednostki żydowskie. Kto sądzi, że to zwykła krewkość młodzieńcza, bo tak go uspokajały te czy inne gazety, niech sobie najbliższą jesienią, najbliższą werbunkową kompanią przejdzie którymkolwiek z naszych uniwersytetów. Byłem na nich i mimo najpoważniejszych, najuczeńszych zapewnień nie wierzę. Nie wierzę ani w to, by tak rozwiązywano kwestię żydowską w Polsce, ani by to był ów „czyn” zaprawiający młode pokolenie do wielkiej służby Ojczyźnie.

I w pierwszym, i w drugim wypadku stanąłem wobec wielkiego, krwawiącego problemu. Proste uczucie etyczne nie mogło się nie oburzać w tych latach. Najprostszy instynkt państwowy kazał mi sądzić, że rozwiązanie kwestii żydowskiej w Polsce to problem wielki i problem potrzebny, konieczny może. Sądziłem, że przede wszystkim warto się z nim — zapoznać. „Zapoznać się” oznaczało dla mnie i wysłuchanie „tamtej strony”.

Gdy młody Żyd, działacz akademicki, z którym się zbliżyłem, mówił mi o Palestynie, słuchałem z początku z takim sceptycyzmem, z jakim o niej słuchają wszyscy w Polsce. Ale im częściej zdarzała mi się sposobność mówienia z Żydami o Palestynie, tym silniej utrwalało się we mnie przekonanie, że to jest coś więcej, niż my sądzimy, że ta Palestyna, czy Żydzi do niej jadą, czy nie jadą, wysuwa się powoli na plan pierwszy ich myślowego horyzontu. To była rzecz, którą konstatowałem, ale której konsekwencji nie rozumiałem jeszcze. Po paru latach postanowiłem zobaczyć to na własne oczy.

Znaczenie Palestyny dla sprawy żydowskiej, jak mi się zdaje, polega na dwóch rzeczach: na tym, że jest ona terenem emigracyjnym żydostwa i jeżeli tylko uda się przełamać opór Anglii, która bezlitośnie ogranicza imigrację, może tu odegrać dużą rolę. Polega ona dalej na tym, że Palestyna jest dziś duchową stolicą żydostwa, coś jak nasz Kraków przed 1914 rokiem. To, co się tam dzieje, ma rezonans w całym żydostwie rozproszonym na Zachodzie, w Ameryce, w Polsce... I tradycyjna polityka, i psychika żydowska ulegają wpływom tej przemiany, jaka się tam dziś dokonuje. Na nasze stosunki nie jest to bez wpływu. Ten wpływ wydaje mi się dodatni.

Żydom u nas stawialiśmy często zarzut, że popierają komunizm, że komunizm, który dla nas oznacza nie tylko przewrót socjalny, ale jeszcze okrojenie Polski o dwie trzecie jej ziem, oddając Kresy Rosji, Pomorze i Śląsk Niemcom, bo taki jest program partii komunistycznych w Polsce, miał wśród getta gorących szermierzy. Komunizmu jako idei nie da się zmóc policyjnymi środkami; można jej było jedynie przeciwstawić inną ideę. Stało się to bez naszego współudziału, ale jak by nie było, syjonizm jest tym ruchem, który w naszym getcie robi stałe i niezaprzeczalne postępy kosztem komunizmu i zwalczając jednocześnie komunizm. Cały hitleryzm może Żydów niemieckich w okropny sposób niszczy, znęca się nad nimi, tępi, ale komunizm w Rosji po prostu narodową egzystencję jednego z największych ośrodków żydowskich na świecie unicestwił, odciął od reszty, przetapia w tyglu swych narodowościowych poczynań. Sowiety wyrosły na najgroźniejszego wroga żydostwa. Sądzę, że niebezpieczeństwo komunistyczne jest rzeczą zbyt ważną dla naszej przyszłości państwowej, by na ten moment nie zwrócić uwagi.

Syjonizm jest ruchem, który wśród Żydów zwalcza asymilację, hamuje jej postępy. Nic nie mam przeciw asymilacji jednostek, asymilacji, która dała nam nie tylko Juliana Klaczkę122. Asymilacji mas żydowskich nie życzy sobie w Polsce bodaj nikt, prócz może socjalistów. Asymilacja nie leży też w interesie narodowym żydostwa. Otóż najskuteczniejszą zaporą przeciw asymilacji jest praca syjonizmu.

Syjonizm w konsekwencji zmierza do tego, by zamiast obecnego przenikania Żydów do narodowego społeczeństwa polskiego żydostwo ukonstytuowało się we własne nie tylko religijne, ale przede wszystkim narodowe i polityczne społeczeństwo. Zaryzykowałbym porównanie, z którego wziąłbym pewne tylko strony: to jakby powrót do getta. Tego społeczeństwa, zajętego własnymi sprawami, własnymi sporami, z którym nasze współżycie wiekowe nie ułożyło się w sposób, który by jedność państwową rozdzierał niegasnącymi starciami.

Nie czuję się ani na siłach, ani praca ta nie miała oczywiście na celu szukania rozwiązania sprawy żydowskiej w Polsce. Zdaje mi się tylko, że w dyskusji nad nią nikt nie chciał uwzględnić ruchu syjonistycznego, Palestyny. A przecież ruch ten ogarnia coraz zupełniej trzymilionową masę obywateli naszego państwa, a odbudowa Erec Izrael — Palestyny — jest faktem.

*

Byłem żydostwu obcy, obcy tym wszystkim, czym inni mogą mu być bliscy, a jednak są miejsca w mym reportażu pisane entuzjazmem najszczerszym. Wiedziałem, że mogą mi odebrać w oczach czytelnika polskiego ten charakter zimnej bezstronności reportera, że zrobią ze mnie bądź człowieka tendencji, bądź sentymentu. Tendencja była mi obca — a młode pokolenie w Polsce jest od sentymentu do żydostwa dalekie. Ale istnieją takie rzeczywistości, które entuzjazm zrodziłyby nie tylko dla rzeczy obcych, ale nawet dla wrogich.

Kraj zaś, który widziałem, ukazywał mi się obok swych wielkich sąsiadów historycznych.

Będąc w starym Egipcie wobec piramid uderzyła mnie ta staranność, z jaką najstarsze cywilizacje usiłowały coś z siebie przekazać przyszłości. Takie na dziesiątki wieków przed Horacym: Non omnis moriar... magnaque pars mei vitabit Libitina... Ten strach przed śmiercią znalazł wyraz w potężnym Egipcie w tych cudach świata, jakimi są mauzolea królów, mężów stanu, kapłanów, mędrców tej kultury. Ale czymżeż to doprawdy jest wobec trwalszego nad kamienie instynktu Hebrajczyków, instynktu wykształconego planowo przez ich ustawodawstwo religijne, obyczajowe, społeczne, przez ich poezję, przez pełnię ich twórczości duchowej, która potrafiła zabalsamować cały naród lepiej, niż tam balsamowano faraonów, ochronić go od wpływów zewnętrznych trwalej niż ściany z największych bloków granitu?

Nie tylko wobec Egiptu — wobec Hellady jak mała jest Judea! Konsul Flamininus. Był rzymskim magnatem, był mężem stanu i wodzem, był tym, który przegnał z Grecji panowanie macedońskie. Legiami, które wkraczały do Aten, dowodzili synowie Romy, mówiący już miękką mową grecką, wykształceni na Ksenofoncie i dyskusjach platońskich. To nie mogło pozostać bez wpływu i bez wpływu też nie pozostało. Z loży stadionu igrzysk olimpijskich proklamował konsul rzymski wskrzeszenie niepodległości greckiej.

Ta niepodległość stała się pustym dźwiękiem, nie wypełniła jej i nie mogła wypełnić żadna treść. Wskrzeszenie Hellady okazało się niepodobieństwem na wieki przed Irydionem, mimo Homera i mimo Fidiasza. Ale jest jednak podobieństwo między tą próbą zhelenizowanej Romy a jej politycznych dziedziców w dzisiejszym świecie — Anglików. Wojska marszałka Allenby123, wkraczające do Ziemi Świętej, to byli Anglosasi wychowani na Biblii, na Starym Testamencie, tyle u protestantów znaczącym. Wszystkie rozkazy lorda Allenby tchną biblijnymi reminiscencjami, wszystkie echa prasowe tej ekspedycji również. Wielka Brytania, gdy proklamowała wskrzeszenie Judei, to był to także i czyn historyczny, który miał coś z owego gestu rzymskiego konsula. I tu się analogie kończą. Hellady nie zdołano przywrócić do życia w niecałych parę wieków po Cheronei. Jak Egipt przetrwał tylko pomnikami budownictwa, tak ona przetrwała tylko heksametrami Iliady. Osiemnaście wieków nie przemieniło letargu Judei w śmierć. Z trzech starych cywilizacji Bliskiego Wschodu jest ona tą, która ocaliła najwięcej, bo naród. Deklaracja Balfoura nie podzieliła losów Flamininusowej proklamacji. A takie się to zdawało pewne, takie prawdopodobne.

Przeszłość tego kraju waha się stale między dwiema wielkimi krańcowościami, które język proroków określił wschodnio i pięknie. Palestyna bywała krajem, w którym kamień nie pozostawał na kamieniu, bywała też krajem mlekiem i miodem płynącym. Dziś jest znowu w tej drugiej fazie. Z ram historycznej przeszłości tego kraju wychodzi, większa nad nie i tak inna, era Narodzin Chrystianizmu. Ale poza Nią Palestyna zaważyła już dwukrotnie na dziejach ludzkości, raz historią hebraizmu, po raz drugi wagą wypraw krzyżowych. W obu wypadkach to, co się działo w tym małym, małym kraju, nie pozostało bez rezonansu na świat daleki. Mam wrażenie, że skutki syjonistycznego odrodzenia dadzą się kiedyś zestawić pod tym względem z tymi czasami odległymi, gdy po raz pierwszy i po raz drugi Palestyna wchodziła w dzieje świata.