Żyto w dżungli - Zbigniew Uniłowski (nowoczesna biblioteka szkolna .txt) 📖

Pocwałował naprzód. Grzeszczeszyn huknął wesoło, obrócił się w siodle, nogi mu zwisły na bok bura, po babsku.

— To jest jazda, panie! Wesoła... nie bój się pan nic.

Spojrzałem na niego pustym wzrokiem i zapaliłem papierosa. Tropa uporządkowała się, Grzeszczeszyn usiadł jak należy, jechało się dalej w kurzu i w spokoju. Krajobraz zmienił się; granatowe plamy lasów cofnęły się do tyłu, na spotkanie oczom wybiegła przestrzeń, ukazały się drzewa pomarańczowe, ukryte między nimi chałupy; czerniły się spalone rosy, przejechaliśmy most, rozwidlały się drogi, skręciliśmy w prawo, ożywiło się. Przed jakąś zagrodą Grzeszczeszyn zatrzymał bura i przez zwiniętą dłoń huknął w stronę chałupy:

— Hej tam, o de casa!... Hej tam z domu!

Przez okno widać było ludzi przy posiłku, porwali się od stołu, biegli do Grzeszczeszyna; mężczyzna, dwie kobiety, dzieci...

— Ano, powiedzcie mi, jak się to drzewo nazywa, bo go nie znam!

Mężczyzna z gołą głową obtarł rękawem usta, zdziwił się, przygarbił, jedna z bab ujęła się pod boki, mężczyzna zachichotał i rzekł:

— Nazywa się ono loco95, oto teraz wiecie?...

Całe towarzystwo zatoczyło się od śmiechu.

— No, nie żartujcie, przecież pytam! — powiedział Grzeszczeszyn już niepewnym głosem, ale zaraz szarpnął konia w bok, bo chłopcy zaczęli zbierać z ziemi pomarańcze. Jedna z nich trafiła Grzeszczeszyna w plecy, mój koń także dostał w brzuch, uskoczył. Dąbski wrzeszczał:

— Co panu padło tu, czy co! Co to było?

Grzeszczeszyn odwrócił poczerwieniałą twarz i syknął:

— Eh, to chamstwo...

— Jak to chamstwo!... Czego pan ludzi rusza od jedzenia i kpiny sobie pan z nich wyprawia... pokazuje pan na drzewko herwowe i pyta pan, jak się nazywa! Co to, sam pan jedzie?

Wtulił głowę w ramiona i jechał. Zrównałem się z nim i krzyczę mu do ucha:

— Pan naprawdę chce oberwać... to miało być coś wesołego, co?!

— Ale panie, ja naprawdę nie poznałem, że to herwowe — rzekł potulnie.

— Pan jest idiota, rozumie pan! — krzyczałem. — Dobrze panu odpowiedzieli. Oto jak się to drzewo nazywa... już niech mi pan tylko tutaj aby nie przesoli!

Puściłem go naprzód. Zdenerwował mnie zdrowo. Doprowadził do wybuchu. Psiakrew! Co to za stwór jakiś dziwny. Po raz nie wiem który postanowiłem go zbić przy jakiejś okazji. Uspokoiliśmy się. W pewnej chwili napotkałem wzrok Dębskiego; pokazał palcem na czoło. Tropa znów zawieruszyła się gdzie nie trzeba i całe to zdarzenie zamazało się. Po jakimś czasie podjechał do mnie Grzeszczeszyn i zaczął bąkać:

— Ja to — wie pan — z ciekawości... myślę, a nuż coś ciekawego, zapiszę, zbieram nazwy do książki o Brazylii... Jestem impulsywny, nie zastanawiam się... to, panie, chamy... myśleli, że z nich kpię... musieli wszyscy wybiegać? Nie wystarczyłby jaki chłopak?... Wszedłbym od razu do chałupy, ale zwyczaj... trzeba wpierw wywołać z domu... Niech pan o tym zapomni... To chamy, panie!

W oczach mu jednak igrał jakiś ironiczny płomyk i ten jego płaczliwy głos też był jakby drwiący. Cóż to za dziwny człowiek jest ten Grzeszczeszyn... a jeśli kiedy wyprowadzi mnie z równowagi... obawiałem się tego... jak postąpi jeśli dam mu pięścią w szczękę? To było niepokojące. Tymczasem uspokoił się i nawet rzucił coś wesołego w stronę Dąbskiego. Po chwili wyjaśnił mi, niepytany, że jedziemy po linii kolonii Palmital. W pewnym miejscu, w dole szarzały zabudowania młyńskie i dzwonił tartak. Uwijali się ludzie, błyszczała rzeczka. Martwota wyraźnie usuwała się z krajobrazu.

— To Polacy — szepnął mi Grzeszczeszyn tonem pocieszenia.

Z drzew wystrzeliła nagle wieżyczka. Dąbski krzyknął wesoło do syna:

— Ganiaj Michałek do chałupy, matka z pyzami czeka!

Droga poszerzała nagle, przemieniła się jakby w trakt, w poprzek którego przebiegał pas domów, malowanych przeważnie wapnem na biało i krytych często czerwoną dachówką. Tam gdzie „ulica” spotykała się z traktem, stał wielki, na wysokich fundamentach dom, z piętnem dzikiej prowincjonalności na obitych blaszanymi reklamami ścianach, z drzemiącymi przy słupach końmi, jucznymi burami, kręcącymi się między nimi ludźmi ubranymi z fantazją, w zawadiacko przewiązanych chustkach na szyjach, z szkikotami, zwisającymi z przegubów rąk, z rewolwerami wystającymi lufami spod marynarek. Zbójecki urok wiał od tej wendy. Ludzie stojący w drzwiach patrzyli na nas ciemnym wzrokiem spod wyszmelcowanych kapeluszy; obawiałem się, że rzucą jakieś ironiczne słówko, że trzeba będzie: „do korda96, panowie!...” A najbardziej niepokoił mnie Grzeszczeszyn, który wyraźnie pokazał im ręką banana i zarechotał rubasznie, na co w odpowiedzi gruchnęła salwa śmiechu ze strony — tak mi wyglądali — bandytów i dały się słyszeć wyrazy:

— Que isto, barbaridade! Desgrasado luoco... hehehe! (Co za przeklęty głupiec... blondyn...).

Grzeszczeszyn zdjął kapelusz i zawołał:

— Como vae, rapaizes! Bom dia! (Jak się macie chłopcy! Dzień dobry!)

Znów się zaśmiali, któryś odpowiedział: muito bem!97, ale już Dąbski nacierał koniem na Grzeszczeszyna i krzyczał:

— Jedź pan, jedź pan! Znów pan zaczynasz!

Skręciliśmy w ulicę i zaraz naprzeciw wendy, spomiędzy dwóch stojących blisko siebie domów, wybiegła smagła dziewczyna w kusej sukience i otworzyła nam bramę, wołając: „O, tato przyjechali!” Zsiedliśmy z koni. Dąbski zaczął się całować z tęgą kobietą, uścisnął smagłą dziewczynę, przyleciała druga, też ją uścisnął, zaczęły się okrzyki, zapytania, gwar, śmiechy. Chcąc przeczekać powitania, wyszedłem przed bramę i rozejrzałem się po mieście. Domów mogło być z pięćdziesiąt, ciągnęły się wzdłuż szerokiej ulicy, która ginęła za wzniesieniem. Całe to Candido de Abreu ziało brudem i zaniedbaniem, słowem głuchą i nędzną prowincją. Jedynie koło wendy panował pewien ruch, dalej martwota, samotnia. W Polsce spotyka się często takie beznadziejne, żydowskie miasteczka.

Ha! — pomyślałem sobie — miejscowość znów mi się udała, nowy paciorek do mego czarnego różańca. Wróciłem na podwórze. Przywitałem się z rodziną Dąbskiego: z żoną, tęgą, chytrą kobietą o nieufnym wzroku, z chudymi, czarniawymi córkami, które przy podaniu ręki zakrywały sobie usta i ponuro spuszczały oczy, następnie z pięcioletnim chłopakiem na pulchnych, krzywych nogach, który uciekł na mój widok świecąc gołym tyłkiem. Wszystko to zaraz zniknęło w mrokach jednej z chałup, a my trzej i Michałek poczęliśmy zdejmować siodła z koni. Zaraz jednak Dąbski pozostawił tę czynność tylko nam dwóm, bo Michałka posłał po kukurydzę, a sam zaczął spędzać gryzące się, kwiczące i podenerwowane głodem zwierzęta pod słomiany dach na czterech słupach. Podczas tej czynności, wydawał nam polecenia:

— Siodła zanieście do tej chałupy, co po schodkach! A zawróćcie konie, bo idą na portrerę, a jeszcze czas!

Słowem dostaliśmy się w tak zwany z rosyjska — plen98. Zaniosłem swoje siodło i wózek we wskazane miejsce. Było to jakieś ciemne i cuchnące przepierzenie, za którym widziałem obszerną sypialnię z kopiastymi łóżkami, czysto zamiecioną i posypaną piaskiem podłogą. Ale w tej norze stało tylko jakieś wyrko, po kątach walało się nieco sprzętu końskiego i na drewnianych kozłach stała niecka, pokryta wilgotnym, zakrwawionym płótnem. Właśnie ta niecka i rzemienie tak cuchnęły. Schodząc ze schodków postanowiłem zachowywać się niezależnie. Zatrzymałem się na wprost kuchni, pełnej dymu i kłótni. Zajrzałem tam. Chłopak z gołym tyłkiem stał na czworakach na stole, jedna z dziewczyn strugała jakieś korzenie, druga zmywała naczynia. Dąbska coś warzyła, stojąc przy normalnej kuchni z fajerkami, co mnie zdziwiło w porównaniu z dotychczas widzianymi kuchniami. Na mój widok trochę przycichło, powiedziałem parę słów przeproszenia i wycofałem głowę na świeże powietrze. Posłyszałem słowa wypowiedziane znanym polskim tonem:

— Ty flejtuchu, ociec przyjechał, to ci kiecki podedrze i wsypie za to wszystko, coś tu nabroiła!

Przed płotem zebrała się grupa mężczyzn komentując ze śmiechem stado koni i uwijającego się pośród nich, wykrzykującego Dąbskiego. Grzeszczeszyn siedział na siodle, na ziemi i palił. Zaproponowałem mu spacer w głąb podwórza, tam zieleniła się trawa i rosły drzewa. Powstał, powiedział, że tylko zaniesie siodło, zaniósł, wrócił i poszliśmy przed siebie, omijając starannie zady burów. Tutaj było cicho, powiedziałbym, nawet romantycznie. Rosły drzewa pomarańczowe, słała się delikatna trawka, a w trawce złociły się kule pomarańcz. Z daleka dochodziły okrzyki Dąbskiego i kwiczenie burów, a z przeciwnej strony przytłumione, ale charakterystyczne chrząkanie. W tę też stronę poszliśmy. W milczeniu zatrzymaliśmy się przed drewnianym ogrodzeniem okalającym błotny dół, pełen porozwalanych, tucznych świń. Spojrzałem z boku na Grzeszczeszyna. Zdawał się coś rozpamiętywać.

— Pamięta pan, tam... w Baraderei? — spytałem cicho.

Odwrócił twarz do mnie, pokiwał głową i powiedział:

— Tak, to było głupie zdarzenie... A wie pan, ja lubię świnie, zwłaszcza takie tuczne kapady... to jest bogactwo każdej gospodarki, chłopski dobrobyt, a mnie na chłopie zależy.

Przemilczałem w obawie, aby nie rozpętać społecznych zwierzeń Grzeszczeszyna.

— Śmierdzi — powiedziałem po chwili — chodźmy.

— Śmierdzi, śmierdzi, ale potem smakuje — powiedział tkliwie.

Spacerowaliśmy wśród drzew, Grzeszczeszyn był jakiś cichy, zadumany, aż zaczął powoli:

— I oto przemierzyliśmy szmat drogi. Poznał pan osiedla ludzkie, ich obyczaje...

— Nic nie poznałem, to wszystko było nic — przerwałem mu szybko.

— Poznał pan, poznał, nawet pan sam o tym nie wie, a dopiero jak to się w twórczość przyoblecze, to wówczas pan to odczuje... i wspomni pan Grzeszczeszyna... ale nic, to dopiero część znikoma, pierwsza faza. Teraz z kolei czeka pana egzotyzm tego kraju, dżungla, niebezpieczeństwa, niewygody... i tu dopiero wykaże się pański hart, czy pan to wszystko zniesie. Tu jest ostatni cywilizacyjny posterunek, ostatnie skupisko ludzkie, dalej zaczną się ostępy, dzicz... i dlatego jeszcze raz panu powtarzam: niech ja mam posłuch u pana, bo tylko pod moim kierownictwem zbada pan niezbadane głębie zazdrośnie ukrytych przez puszcze tajemnic. Niech pan to sobie zapamięta...

— Ach, będziemy sobie jakoś radzić, drogi panie Grzeszczeszyn, teraz chodźmy do Dąbskich, może dadzą nam co zjeść, zresztą zmierzcha się już... napiłbym się szimaronu.

Zgodził się, poszedł ze mną w stronę kuchni, ale skupiony jakiś, rozmyślający. W mroku słychać było chrupiące kukurydzę stado, nieco wyżej, za płotem, na tle światła w wendzie poruszały się sylwety, słychać było podniecone głosy, śmiechy — kabokle pili. Z kuchni buchnęło gorąco, zapach tłuszczu i podniesiony głos Dąbskiego:

— Będziemy tu gnili na jednym miejscu, maleitą się paśli, a cały naród na angielskie ziemie wali, działki skupuje i wielu chłopa już zarobiło, bo ziemia w górę idzie!... Konie popędzę, trzy razy tyle za nie dostanę, com tu zapłacił, a ty sobie pysk drzesz, że ja tylko za włóczęgą się uganiam i o chałupie nie myślę! A co ja chałupę będę gryzł, kiedy mnie do handlu ciągnie, a com się dorobił to na handlu, na karośnictwie... nie pamiętasz?!

Na to płaczliwy głos Dąbskiej:

— Dużo mi tu przywieziesz... bydło ci w borach poginie, na ziemi cię oszukają, jeszcze mi będziesz dziewczynę w lasy ciągnął, gdzie tyle samego chłopa jedzie... zmarnujesz nas ze szczętem, zmarnujesz, ty włóczykiju cholerny!

— Gadaj sobie, gadaj! — odkrzyknął zachrypniętym i zmęczonym głosem Dąbski.

Weszliśmy nieśmiało do środka i skromnie przysiedliśmy przy oknie, za stołem.

— Kolację lepiej przygotuj, bośmy głodni! — powiedział Dąbski i przysiadł się do nas.

Na stole kopciła lampka naftowa, przykręciłem ją trochę i w mdłym świetle spoglądałem na krzątające się kobiety, jednocześnie prawą nogą usuwając ciężar, który mi się na nią walił. Mimo cholewy, poczułem w łydce jakieś szczypanie i powiedziałem z sykiem:

— Co tam może być pod stołem, pies, czy co u licha!

— Waluś, wyłaź spod stołu! — wrzasnęła jedna z dziewczyn i przypadła do podłogi.

Wyciągnęła spod stołu trzepocącego się Walusia, kującego ją obcęgami po głowie. Wszyscy jakby poweseleli. O ile Dąbski zachowywał się wobec nas swobodnie i nawet traktował nas nieco z góry, o tyle rodzina jego czuła się zażenowana naszą obecnością, zwłaszcza dziewczęta, nie odpowiadały nawet na pytania, tylko chowały głowy w ciemne kąty. W ogóle nie panował tu nastrój szczerej, swobodnej chłopskiej rodziny kolonistów, raczej nieufność granicząca z pokorą. Czuło się jednak byłą służbę folwarczną, bez indywidualności, jaka cechuje gospodarzy. Poza tym było tu niechlujnie, śmierdziało pomyjami. Cała rodzina była brudna, poplamiona i obszarpana. Dąbska postawiła na wilgotnym, pokrytym zadziorami stole, talerze z kawałkami pływającego tłuszczu, smażonego mięsa, blaszaną miskę z cuchnącą karbolem mandioką99 i poplamione rdzą, żelazne łyżki. Jedliśmy we trzech, Dąbski posadził sobie na kolanie Walusia i co chwila wsadzał mu do ust łyżkę z mięsem, czasem zamiast w usta trafiał mu w szyję i całe podgardle dziecka razem z brodą omaszczone było obficie. Trzymałem się jednak dziarsko i jadłem, starając się nie patrzeć na Walusia. Dąbski garścią wytarł usta, poskubał w wąsach i odezwał się do żony:

— Milji na pasokę nagotowałaś?

— A jest w pajorze.

— No to trzeba będzie zarżnąć ze dwa koguty i przygotować do pasoki, żeby wystarczyło jej na całą drogę... Michał, przynieś mi pai100... i worek na pasokę trzeba wyprać, słyszysz!

— A słyszę, przygotuję, zdechnij tam w selwie, żeby cię już więcej moje oczy nie ujrzały, ty bandyckie nasienie... Lepiej złap siekiery i całą rodzinę wymorduj, niż masz ją pomału zamęczyć... pierwej mnie cholera tu na środku izby powali, niż ja powiozę dzieci na tę twoją cholerną Londrynę, ty psie diabelny!

— Oj, zamilcz ścierko jedna, zamknij mówię ci mordę, bo jak złapię jakiego drąga i gnaty połamię... ty żmijo, kto tu rządzi! Tylko mi moich zamiarów nie bechtaj... mówię ci!

Nie powiem, aby ta budująca rozmowa pomagała trawieniu. Było mi mdło. Dąbska zaczęła szlochać przy kuchni, Michał przyniósł paję, Dąbski krzyknął:

— Coś przyniósł, złodzieju! Zgniłą paję przyniosłeś, jak ja to będę palił!

I trzepnął chłopaka w głowę aż mu kapelusik spadł. Michałek zawył i śmignął z chałupy na dwór. Jak na