Wszystkie prawa zastrzeżone - Konrad Gliściński (gdzie czytać książki w internecie za darmo .txt) 📖

Zanim spróbujemy porównać prawo autorskie do prawa własności, wypada przyjrzeć się bliżej temu drugiemu. Prawo własności stanowi jedno z podstawowych praw współkształtujących współczesne systemy społeczno-gospodarcze. Mimo to na próżno byłoby szukać jego jednolitej dla wszystkich systemów prawnych regulacji. Nie istnieje również jedna powszechnie akceptowana definicja tego prawa, ani jedno jedyne jej uzasadnienie. Jak wskazywał Léon Duguit — „własność jest instytucją prawną, która się wytworzyła, aby uczynić zadość pewnej potrzebie ekonomicznej, tak samo zresztą jak wszelkie inne instytucje prawne, i która z konieczności rozwija się wraz z samymi potrzebami ekonomicznymi” 1555. W podobnym tonie piszą Jerzy Ignatowicz oraz Krzysztof Stefaniuk: „Własność nie jest instytucją niezmienną. W rzeczywistości zakres i treść własności oraz jej cechy stanowią kategorie historyczne, które ulegają przemianom w miarę, jak zmieniają się stosunki społeczne i ekonomiczne. I odwrotnie — przemiany w sferze własności, jej umocnienie lub ograniczenie, oddziałują na charakter formacji społeczno-gospodarczej”1556. Co więcej, własność nie może być traktowana jako jednolita i niezmienna instytucja prawna „także wówczas, gdy uznaje się ją za prawo przyrodzone, naturalne, pojęcie aprioryczne, istniejące jako kategoria prawna niezależna od porządku prawnego”1557. Jeżeli więc odrzucimy prawno-naturalne koncepcje własności, należy powiedzieć, że „własność w rozumieniu prawa może być tylko tym, co prawo stanowi; ono [prawo własności — przyp. K. G.] nie istnieje, czekając na odnalezienie. Własność jest skodyfikowanym, szczególnym stosunkiem społecznym pomiędzy właścicielami i niewłaścicielami, określanym jako prawa właściciela”1558.

Od początku swego istnienia prawo własności stanowi przedmiot burzliwych debat i sporów. Dyskusji poddawano genezę prawa własności, próbując ustalić, czy jest ono prawem naturalnym, czy bytem sztucznie stworzonym przez człowieka. Badano, jaki jest charakter tego prawa — wspólny czy prywatny; jaka jest jego treść i czy podlega ona ograniczeniu. Filozoficzne, socjologiczne1559, ekonomiczne i prawne ujęcia prawa własności, chociaż z nazwy odnoszą się do tego samego pojęcia, w rzeczywistości stanowią gąszcz uzasadnień i wypowiedzi, częściowo pokrywających się, a częściowo sprzecznych ze sobą. Wszystkie z nich muszą być odczytywane w kontekście historycznym, w jakim były tworzone.

Dla Platona lub Arystotelesa praca nie stanowiła żadnego tytułu do własności; niewolnicy, na przykład, nie stawali się właścicielami wytwarzanych przez siebie rzeczy1560. Była ona natomiast punktem odniesienia w mechanizmie nabywania własności w koncepcji Locke’a. Podejście to odrzucał David Hume, w opinii którego praca nie stanowiła tytułu do własności i nie rodziła obowiązku innych osób do powstrzymywania się od ingerencji w cudzą własność. Dla jednych własność miała charakter prawa przyrodzonego, niezbywalnego i naturalnego. Zwolennikiem prawa własności jako prawa naturalnego był Hugo Grocjusz — uważał, że koncepcja prawa natury umożliwia ograniczanie absolutnej władzy monarchów1561. Zupełnie inaczej patrzyli na tę kwestię ci, których poglądy na własność były osadzone w koncepcji umowy społecznej. Twierdzili, że prawo własności jest zwykłym wytworem prawa stanowionego przez państwo w określonym celu (Monteskiusz, Rousseau)1562. Święty Tomasz, zwolennik prawa własności, sądził jednak, że zgodnie z prawem natury wszystko jest wspólne, zaś prawo własności nie należy do prawa natury, a do prawa narodów. Jego zdaniem bowiem „podziału dóbr [...] nie zaprowadziła natura, ale rozum ludzki, a to dla porządku ludzkiego życia”1563. Dla Davida Hume’a własność była stanem wynikającym z reguł sprawiedliwości lub z konwencji ustanowionych przez ludzi. „Dlatego nie da się jej pomyśleć bez zrozumienia idei sprawiedliwości i niesprawiedliwości. Pochodzenie sprawiedliwości wyjaśnia genezę własności; jedno i drugie nie są naturalne, lecz sztuczne”1564. Bentham stał na stanowisku, że własność zawiera w sobie oczekiwanie na uzyskanie korzyści z danego przedmiotu1565. Dla Hegla własność była podstawą rozwoju osoby rozumianej jako moralna i polityczna osobowość1566. Marks traktował prawo własności jako wyraz religii państwa kapitalistycznego. W przypadku przemiany własności kapitalistycznej „szło o wywłaszczenie mas ludowych przez niewielu uzurpatorów, tu i ówdzie o wywłaszczenie niewielu uzurpatorów przez masy ludowe”1567.

Jak pisze Dariusz Juruś, rozważania dotyczące własności, bezpośrednio lub nie, opierają się na pewnej koncepcji natury człowieka. „Dla jednych własność (prywatna czy wspólna) jest okazją do cnotliwego życia (Platon, Arystoteles i św. Tomasz); dla innych gwarancją bezpieczeństwa państwa (Hume, Bentham); [dla] jeszcze innych emanacją ludzkiej wolności (Kant, Buchman) bądź osobowości (Hegel)”1568.

Powyższe wyliczenie poglądów na prawo własności nie jest oczywiście wyczerpujące, zarówno z punktu widzenia uzasadnienia istnienia takiego prawa, jak i jego treści czy sposobu nabywania. „Jakkolwiek, jak zauważa Henryk Kupiszewski, że «gdzieś za dalekim horyzontem tkwi przeświadczenie, że własność jest instytucją metaprawną», to jednak należy przyjąć, że nie ma jednego ogólnego, uniwersalnego pojęcia «własności» o ściśle określonych ramach i treści”1569. Przyjrzyjmy się, jak w wielkim skrócie wyglądał prawno-historyczny rozwój prawa własności.

Pojęcie własności to kategoria podlegająca zmianom. Obecny jego kształt jest wynikiem rozciągniętego w czasie procesu ewolucji1570. Własność wspólna — pierwotna forma własności — w założeniu była „niezbywalna i zawsze służyła określonej wspólnocie”1571. Prawo do korzystania z takiej własności przysługiwało wszystkim jej członkom i odbywało się według zasad regulowanych m.in. prawem zwyczajowym1572. Z czasem postępował proces indywidualizacji — budowania autonomii jednostek względem społeczeństwa. „Efektem tego procesu była właśnie własność prywatna”1573. Instytucja prawa własności zaczęła się wyodrębniać w drodze długotrwałego rozwoju w prawie rzymskim. Sama kategoria własności „powstawała zapewne jako skutek deficytowości dóbr, które z uwagi na swój istotny charakter wymagały obrony przed działaniami «obcych», będąc przypisane sobie jako przedmioty ich wyłącznej eksploatacji”1574. Ze względu na skąpy materiał źródłowy początki tego prawa są jednak trudne do odtworzenia1575. Zdaniem większości romanistów Rzymianie nie sformułowali jednolitej definicji prawa własności1576. „Czym innym była bowiem własność kwirynalna, czym innym własność bonitarna, czym innym władztwo na gruntach prowincjonalnych, czym innym tzw. własność peregrynów”1577. Istotnym osiągnięciem prawa rzymskiego, jakie do dziś funkcjonuje w zachodnich porządkach prawnych, było oddzielenie tzw. władztwa faktycznego nad rzeczą (określanego mianem posiadania) od władztwa prawnego, czyli właśnie prawa własności. Jak pisze Kazimierz Kolańczyk, „[c]zym cenniejszy stawał się niewolnik, tym bardziej zależało jego panu na tym, ażeby ewentualna utrata władztwa faktycznego nad nim (np. przez ucieczkę) nie oznaczała utraty władztwa prawnego. Własność zapewniała utrzymanie władztwa prawnego pomimo utraty posiadania, toteż w prawie klasycznym obydwa te pojęcia są tak starannie oddzielone”1578.

Analizując prawo własności, można wyróżnić: podmioty tego prawa — tj. jednostki, którym takie prawo może przysługiwać; przedmiot tego prawa — wskazując, jakie dobra mogą być nim objęte; oraz jego treść — ustalając, z jakich uprawnień jest ono zbudowane. Ponadto na instytucję prawa własności składają się normy regulujące sposoby nabycia i utraty własności, ochronę tego prawa, normy egzekucyjne czy wreszcie normy administracyjne, ograniczające to prawo i regulujące sposoby jego wykonywania. Jeśli weźmiemy pod uwagę podmioty, którym mogło przysługiwać prawo własności — prawo rzymskie określało stosunkowo wąski krąg takich osób. Właścicielem kwirynalnym mógł być na przykład tylko obywatel rzymski1579.

Przedmiot prawa własności obejmował zarówno rzeczy ruchome, jak i nieruchomości, o ile jedne i drugie nie należały do grupy rzeczy wyjętych z obrotu (res extra commercium)1580. Podstawowym podziałem rzeczy był podział na rzeczy materialne (res corporales) oraz niematerialne (res incorporales). Te pierwsze to rzeczy, które można poznać za pomocą zmysłów dotyku: niewolnik, szafa, złoto, srebro1581. Rzeczy niematerialne z kolei „były tworami abstrakcyjnymi, istniały w oparciu o prawo obowiązujące [...]. Były to uprawnienia majątkowe, uznawane i chronione, w innych tekstach klasycznych nazywane po prostu iura [prawa — przyp. K. G.]”1582. Zaliczano do nich prawa takie jak spadkobranie, użytkowanie czy zobowiązania1583. Przydatność praktyczna tej kategorii rzeczy była niekiedy kwestionowana. Zdaniem Kazimierza Kolańczyka „[p]rzypuszczać można, że pojęcie res incorporales ułatwiało traktowanie praw majątkowych według wzorca rzeczy materialnych, w obrocie prawnym i w procesie”1584. Nie zaliczano do nich jednak utworów ani innych wytworów intelektualnych1585.

Co do treści prawa własności, była ona określana mianem najpełniejszego prawa do rzeczy. Do najbardziej typowych uprawnień przysługujących właścicielowi należały: prawo do posiadania rzeczy (ius possidendi), prawo do używania rzeczy (ius utendi), prawo do pobierania pożytków z rzeczy (ius fruendi) oraz prawo do rozporządzania rzeczą (ius disponendi)1586. Jednak pomimo szerokiego spektrum uprawnień przysługujących właścicielowi, samo prawo podlegało licznym ograniczeniom. Ich celem było „podporządkowanie jednostkowych interesów właścicieli koniecznościom państwowym lub wymogom współżycia społecznego”1587. Do takich ograniczeń należały: ograniczenia w sferze obyczajowej (np. z dezaprobatą spotykały się przejawy niegospodarności poprzez zaniedbywanie roli); ograniczenia w sferze prawa publicznego (m.in. w Rzymie istniała możliwość wywłaszczenia na cele publiczne); ograniczenia w sferze prawa prywatnego wynikające przede wszystkim z tzw. prawa sąsiedzkiego. Do ograniczeń zaliczano również tzw. ciężary publiczne, takie jak obowiązek utrzymywania dróg publicznych w należytym stanie przez właścicieli sąsiednich nieruchomości, obowiązek przekazywania poczty czy obowiązki płacenia podatków1588.

Prawo własności według podziałów zaproponowanych przez Gaiusa mogło być nabyte albo poprzez alienację, tj. przeniesienie prawa, które dziś określa się jako nabycie pochodne, albo za pomocą innych sposobów zaliczanych do tzw. nabycia pierwotnego1589. W tym miejscu należy skupić się jedynie na kilku aspektach nabywania prawa własności, jakie mają znaczenie dla dalszych wywodów. Do pierwotnych sposobów nabycia prawa własności zaliczało się m.in1590: zawłaszczenie (