Wszystkie prawa zastrzeżone - Konrad Gliściński (gdzie czytać książki w internecie za darmo .txt) 📖

class="foreign-word">occupatio), przekształcenie rzeczy (specificatio), nabycie pożytków (fructus) oraz połączenie rzeczy (accesio). Zawłaszczenie polegało na objęciu w posiadanie rzeczy niczyjej (res nullus). Do rzeczy niczyich zaliczano dzikie zwierzęta, ryby i ptactwo, rzeczy wyrzucone przez morze, mienie należące do nieprzyjaciela oraz (choć była to kwestia dyskusyjna) rzeczy porzucone przez właściciela. Przetworzenie rzeczy (np. winogron na wino czy wełny na szatę) bez wiedzy ich właściciela, prowadzące do powstania nowej rzeczy, wymagało ustalenia, kto będzie miał do niej prawo. Sabinianie utrzymywali, iż własność nowej rzeczy powinna przypadać właścicielowi materiału wyjściowego, zaś Prokulianie uznawali, że właścicielem powinien zostać przetwórca. Jak dowodzi Kazimierz Kolańczyk, ostatecznie przyjęto, że jeżeli nową rzecz da się przywrócić do stanu pierwotnego, to jej właścicielem będzie właściciel materiału, jeżeli zaś nie, to stanie się ona własnością przetwórcy (o ile działał w dobrej wierze). Jeśli chodzi o pożytki z rzeczy, np. owoce z drzew, to stawały się one odrębną własnością dopiero po ich odłączeniu od rzeczy głównej i co do zasady przypadały właścicielowi tej rzeczy. Wyjątkowo jednak własność pożytków mogła przypaść posiadaczowi rzeczy (niebędącemu jej właścicielem) jako swoista nagroda „za uprawę i troskę”1591. Zmiana właściciela następowała również poprzez połączenie rzeczy należących do różnych osób. Żeby wyeliminować powstawanie stosunków, w którzy dana rzecz należy do wielu właścicieli, wprowadzono hierarchię znaczenia rzeczy połączonych. Ponadto wypracowano zasadę „[a]ccessio cedit principali — «przyrost przypada temu, co główne» (to znaczy właścicielowi rzeczy głównej)”1592. Połączeniu mogły ulec nieruchomości z nieruchomościami (np. poprzez oderwanie przez rzekę części gruntu i przyłączenie go do innego gruntu), nieruchomości z ruchomościami1593 (np. poprzez zasadzenie drzew na cudzym gruncie) oraz rzeczy ruchome. W tym ostatnim przypadku nie było jednak zgodności w doktrynie prawa, zaś każdy przypadek rozwiązywano kazuistycznie. Z naszej perspektywy ciekawe są dwa przykłady podawane za Gaiusem przez Witolda Wołodkiewicza oraz Marię Zabłocką. Otóż „z jednej strony przyjmowano, że «to co by ktoś napisał na moich papirusach albo pergaminach chociażby literami ze złota, jest moje, litery bowiem idą w ślad za papirusami lub pergaminami» [...]. Z drugiej jednak strony «jeżeli ktoś na mojej desce namalował, np. obraz, przyjmuje się rozwiązanie przeciwne, powiada się bowiem, że to raczej deska idzie w ślad za malowidłem”1594. Analizując te przykłady, sam Gaius stwierdzał, że trudno jest uzasadnić, skąd bierze się różnica w rozstrzygnięciu. Jedynie dla porządku należy przypomnieć, iż pomimo występowania takich problemów prawnych, prawo rzymskie nie przewidywało ochrony praw autorskich majątkowych. Z kolei szczątkowa ochrona praw osobistych przejawiała się niekiedy w przyznaniu autorowi prawa do decydowania o pierwszym ogłoszeniu dzieła. Po nim stawało się ono dobrem powszechnym, które nie było już w żaden sposób chronione przez prawo1595.

W średniowieczu pojęcie własności uległo kolejnym przemianom. W prawie wczesnego średniowiecza zatarło się rozróżnienie pomiędzy prawem własności a posiadaniem, zaś pojęcie samego posiadania uległo zmianie. W konsekwencji „[w]łasność nie stanowiła początkowo odrębnej kategorii prawnej. Była ona uważana niejako za najwyższy stopień posiadania, tj. za najpełniejsze władztwo nad rzeczą”. W początkowym okresie średniowiecza pojęcie rzeczy było utożsamiane wyłącznie z przedmiotami materialnymi. Kształtowały się wówczas zasady funkcjonowania ustroju feudalnego; proces ten polegał na stopniowym uzależnianiu się wolnych początkowo chłopów od możnych posiadaczy ziemskich. Jak pisze Katarzyna Sójka-Zielińska, chłopi, chcąc uniknąć obciążeń wojskowych i fiskalnych, oddawali się pod ochronę i opiekę możnych świeckich i duchownych, dokonując tzw. komendancji. Efektem tego było przekazanie feudałowi swojej ziemi. Chłop otrzymywał ją z powrotem w użytkowanie w zamian za różnego rodzaju świadczenia i ciężary, objęte wspólnym określeniem renty feudalnej. Równolegle do przekształcania się wolnej ludności chłopskiej w ludność feudalnie zależną formowało się pojęcie samej własności feudalnej. Początkowo powstawała ona w wyniku nadań o charakterze czasowym, które następnie ulegały utrwaleniu i przekształcały się w lenna. „Ugruntowany w wielu krajach Europy system hierarchii lennej znajdował odbicie przede wszystkim w sferze stosunków własnościowych. Prawa feudałów do ziemi, będącej nie tylko wartością ekonomiczną, ale i wykładnikiem ich pozycji polityczno-społecznej, ukształtowały się w specyficznej formie własności podzielonej”1596. Feudalizacja poszczególnych państw ówczesnej Europy Zachodniej zakończyła się pomiędzy X a XI wiekiem i nie przebiegała identycznie we wszystkich krajach. „Najbardziej klasyczną drogę proces ten odbył w Anglii, północnozachodniej Francji oraz północnozachodnich Niemczech”1597.

Feudalna własność ziemi różniła się na poszczególnych etapach rozwoju ustroju feudalnego. Była ona ściśle związana ze stanową strukturą społeczeństwa. Dotyczyła więc nie tylko kwestii prywatnych, ale również władztwa o charakterze publiczno-prawnym. Połączenie tych dwóch sfer polegało m.in. na tym, że właściciel ziemski zyskiwał jednoczesne uprawnienia zwierzchnie nad osiadłą na jego ziemiach ludnością1598. Zatarcie się granicy pomiędzy dominium a imperium w konsekwencji prowadziło do sytuacji, w której zwierzchnictwo terytorialne feudalnego władcy, dając mu władzę polityczną nad ludźmi, dawało mu również władzę ekonomiczną nad ziemią1599. Model własności podzielonej kształtował się od XI wieku. Nadający ziemie senior lenny zachowywał własność zwierzchnią (dominium directum), zaś wasal otrzymywał własność podległą czyli prawo jej użytkowania (dominium utile). Istniała również własność pospólnej ręki, w której żaden z jej uczestników nie władał nią samodzielnie. Po śmierci jednego ze współuprawnionych, przysługujące mu prawa nie przechodziły na jego spadkobierców, lecz powiększały majątek wspólny1600.

Na kształt ówczesnego prawa własności wpływ miała również doktryna Kościoła katolickiego. W początkowym okresie była ona nieprzychylna bogaceniu się jednostek. Dopiero św. Tomasz z Akwinu próbował pogodzić tradycyjne podejście do własności prywatnej z realiami ówczesnej epoki. Wyróżniał dwa aspekty prawa własności: posiadanie, czyli władzę posługiwania się i korzystania z rzeczy, oraz użytkowanie. „Użytkowanie rzeczy nie oznacza absolutnego nad nią władztwa. Właściciel powinien dzielić swe dobra z ubogimi”1601.

Kolejnym ważnym punktem w rozwoju prawa własności było wykształcenie się szkoły nowożytnego prawa natury. „W wieku XVII i XVIII prawo natury stało się systemem filozoficzno-społecznym mieszczaństwa walczącego z feudalizmem, dostarczając argumentów w walce ze «starym ładem», prowadzonej w imię zwycięstwa rozumu i naturalnej sprawiedliwości”1602. Do grona myślicieli, których poglądy uznawane są za szczególnie charakterystyczne dla epoki oświecenia, zalicza się Hugo Grocjusza, Thomasa Hobbesa oraz Johna Locke’a. Hugo Grocjusz jako pierwszy zajął się analizowaniem podstawowych kwestii prawno-naturalnych związanych z prawem własności. Jego poglądy „rozwijały się w okresie, gdy kształtująca się społeczność kupiecko-finansowa Niderlandów dla realizacji swojej aktywności wymagała szczególnego typu bezpieczeństwa prawnego”1603. W swoich dziełach Grocjusz prezentował więc szereg spostrzeżeń na temat pokojowych stosunków społecznych, zasady dotrzymywania umów, niewyrządzania szkody oraz interesującej nas zasady nienaruszalności własności1604.

W owym okresie w części państw europejskich rozwinął się ruch kodyfikacyjny. „Cechą charakterystyczną wczesnokapitalistycznych kodeksów cywilnych było przejęcie konstrukcji prawa własności — za wzorem pojęcia własności ukształtowanego ostatecznie w prawie rzymskim epoki justyniańskiej — jako możliwie najpełniejszego i nieskrępowanego władztwa jednostki nad rzeczą”1605. W Anglii toczyła się w tym czasie druga faza akcji grodzenia pastwisk, polegająca na wywłaszczaniu chłopów przez wielkich właścicieli ziemskich i tworzeniu dużych pastwisk do hodowli owiec. Proces ten pozwolił ostatecznie na „ukształtowanie się kapitalistycznej własności ziemskiej”1606.

W efekcie własność była traktowana jako prawo przyrodzone i „stała się sztandarowym hasłem prawa cywilnego doby kapitalizmu przemysłowego, jako prawny wyraz swobody jednostki w zakresie działalności gospodarczej zgodnie z założeniami panującej wówczas idei laissez-faire, laissez-passer”1607. Z tych powodów należało zerwać ze zhierarchizowanym systemem własności podzielonej. Miała je zastąpić idea uniwersalnego, tj. niezależnego od podmiotu i przedmiotu, modelu prawa własności opartego na stanowczym podkreślaniu niezależności tego prawa od władzy państwowej1608. Przejście z epoki feudalnego rozumienia własności podzielnej do własności pełnej nie nastąpiło jednak od razu. W części kodeksów przewidziane były regulacje odnoszące się do obu form władania, toteż można w nich spotkać szczegółowe wyliczenia uprawnień właścicielskich. Pozytywna strona własności była wyrażana przez zamieszczenie w definicji własności tzw. triady uprawnień właściciela. Składały się na nią: ius possidendi, ius utendi-fruendi, ius abutendi. U podstaw owych określeń leżało założenie, że triada wyczerpuje wszystkie uprawnienia właściciela1609. Taki sposób kształtowania własności określa się mianem pozytywnych definicji prawa własności.

W początkowym okresie kodyfikacji, tj. na przełomie XVIII i XIX wieku, posługiwano się szerokim zakresem przedmiotowym prawa własności. Między innymi Landrecht pruski z 1794 roku stwierdzał, że przedmiotem własności może być wszystko, co może przynosić wyłączny pożytek. „Jednak w XIX w. zaczęto stopniowo ograniczać zakres własności do przedmiotów materialnych”. Wąski zakres przedmiotowy prawa własności przyjmowano również w kodyfikacjach z drugiej połowy XIX wieku oraz w wieku XX. „Uznano, że prawo cywilne powinno uwzględniać różnice wynikające z obiektywnej właściwości dóbr (przede wszystkim z materialnego względnie niematerialnego ich charakteru, jak i z zakresu władzy ekonomiczniej względem dobra oraz potrzeb społecznych”1610.

W wyniku Wielkiej Rewolucji Francuskiej, za pośrednictwem Deklaracji praw człowieka i obywatela z 1789 roku, do myśli prawniczej weszło przekonanie o tym, iż prawo własności stanowi przyrodzone i niezbywalne prawo człowieka1611. Art. 17 deklaracji stanowił, że: