Marta - Eliza Orzeszkowa (biblioteka cyfrowa TXT) 📖

droga pani! Nie mogę, zapewne, zaprze­czyć temu, co mówisz o sobie samej, ale wierzaj, że bardzo, bardzo mi smutno rozstawać się z panią. Może przynaj­mniej mogę ci być w czym użyteczna... mam znajomości, stosunki...

— Pani — rzekła Marta, podnosząc oczy — jedynym pragnieniem moim jest otrzymać możność pracowania...

— Ale jakże, nad czym pracować byś pani chciała i mo­gła? — z pośpiechem zapytała pani domu.

Marta milczała długo.

— Nie wiem — odrzekła w końcu cichym głosem. — Nie wiem, co umiem, czy umiem dobrze cokolwiek?

Przy ostatnich wyrazach powieki jej w dół opadły, w głosie zadrżało głębokie upokorzenie.

— Może byś pani życzyła sobie udzielać lekcji muzy­ki? Jedna z moich krewnych poszukuje teraz właśnie ko­goś, kto by lekcje muzyki dawał jej córce.

Marta przecząco wstrząsnęła głową.

— Nie, pani — rzekła — w muzyce dziesięć razy jesz­cze słabsza jestem niż we francuskim języku.

Maria zamyśliła się. Nie wypuszczała jednak ręki Mar­ty ze swych dłoni, jakby obawiała się, aby kobieta ta nie odeszła od niej bez otrzymania rady i pomocy.

— Może — ozwała się po chwili — może pani pracowa­łaś choć trochę nad naukami przyrodniczymi? Mąż mój wychowuje młodego chłopaka, któremu trudno idzie w szkołach, dla przygotowania go więc, dla korepetycji...

— Pani — przerwała Marta — wiadomości moje z dzie­dziny nauk przyrodniczych tak są pobieżne, że zupełnie prawie żadne...

Zawahała się nieco i po chwili dodała:

— Umiem trochę rysować. Jeśli pani zna kogo, kto by potrzebował lekcji rysunku...

Maria po chwili namysłu przecząco wstrząsnęła głową.

— Z tym — rzekła — najtrudniej... mało osób uczy się rysunku, a do tego jeszcze nauczają go przeważnie męż­czyźni... Taki już zwyczaj.

— A więc — zaczęła Marta, ściskając rękę gospodyni domu — pozostaje mi tylko pożegnać panią i podziękować jej za okazywaną mi dobroć i uprzejmość.

Maria sięgnęła ręką po zgrabną kopertkę, w której wi­dać było parę asygnat, ale w tej chwili ktoś z boku do­tknął jej rękawa. Był to wesoły Oleś, który przez cały czas rozmowy stał z dala w postawie bardzo skromnej i z wyrazem twarzy wcale niewesołym. Oczy jego na wpół z zachwyceniem, na wpół ze szczerym politowaniem tkwi­ły w twarzy młodej wdowy, która na obecność jego nie zwracała najmniejszej uwagi. Być może, iż wchodząc do salonu widziała go, ale cóż obchodzić ją mógł jeden czło­wiek więcej, mający być świadkiem upokarzającego jej wyznania, skoro najstraszniejszym a nierozłącznym z nią świadkiem jego była ona sama? Cóż obchodzić ją mogło przypuszczenie, iż oczy czyjeś patrzą na nią w chwili, w której wzrok jej własny zapadał z przestrachem w głę­bię własnej jej nieudolności, w głębszą jeszcze otchłań czekającej ją doli? Marta tedy nie zwracała uwagi na obecność młodego człowieka, Maria zapomniała o niej i czując, że ją ktoś z lekka pociąga za rękaw, odwróciła twarz z trochą zdziwienia. Zdziwiła się bardziej jeszcze na widok fizjonomii Olesia. Ruchliwe oczy jego były teraz pełne smutku, usta okrążone zwykle pustym uśmiechem ułożyły się w zarys łagodny, a nawet trochę jakby po­ważny.

— Maryniu! — rzekł z cicha młody człowiek. — Mąż twój pracuje przy jednym z pism ilustrowanych, może by tam potrzebowano kogoś, kto umie rysować...

Maria klasnęła w ręce.

— Masz słuszność — zawołała — zapytam o to męża!

— Ale trzeba to zrobić zaraz! — zawołał Oleś ze zwy­kłą już sobie żywością. — Dziś właśnie sesja w redakcji...

— I mąż mój jest na sesji...

— Na sesji najłatwiej by o tym dowiedzieć się mo­żna...

— Napiszę zaraz do mego męża...

— Ale co tam to pisanie! To za długo, pójdę i wywo­łam Adama z sesji...

— Idź, idź, Olesiu...

— Idę, lecę, pędzę! — zawołał młody człowiek, po­chwycił kapelusz i z nadzwyczajnym pośpiechem nakła­dając go na głowę przed progiem jeszcze, zapominając o pożegnaniu się z dwoma kobietami wypadł do przedpo­koju. Tam narzucił palto na plecy i wołając raz jeszcze. — Biegnę, pędzę, lecę! — biegł w istocie, pędził i leciał ze wschodów tak samo, jak czynił to przed miesiącem, kiedy szło mu o dogonienie ujrzanej przez okno młodej piękności. Maria nie myliła się, przypisując ciotecznemu bratu swemu dobroć serca, toteż z rodzajem zadowolenia przeprowadziła go oczami do progu, po czym zwróciła się wnet znowu ku Marcie. Młoda wdowa stała nieruchoma, z gorętszym jeszcze niż wprzódy rumieńcem na twarzy. Nie mogła nie widzieć, że obudziła litość nie tylko w tej kobiecie, która przed chwilą ściskała jej dłonie, ale i w owym młodym człowieku, nieznanym jej prawie, za­ledwie bowiem parę razy mimochodem przez nią widzia­nym. Po raz to pierwszy w życiu swym była przedmiotem litości ludzkiej, wywołała ją niemal sama, uchylić się od niej, odrzucić ją, naglona gwałtowną potrzebą, nie mogła, a jednak uczucie to okazywane jej, dobre samo przez się, przytłaczającym ciężarem spadło na głowę jej i w dół ją chyliło... Nie była zadowolona z siebie, ze swej rozmowy z Marią, która u ludzi całkiem jej obcych wywołała ozna­ki litości nad nią... Przebiegała jej przez głowę myśl, iż powinna była być silniejsza, skrytsza, powściągliwsza, doświadczała takiego poczucia, jakby w tej chwili ubyła cząstka godności jej osobistej, człowieczej, jakby po raz pierwszy wyciągała dłoń po jałmużnę. Kiedy siostra i brat zamieniali ze sobą żywe wyrazy, ją mające na celu, kiedy młody człowiek wybiegał z pokoju, aby kędyś do niezna­nych, nigdy przez nią niewidzianych ludzi nieść prośbę w jej imieniu, powstało w niej niezmierne pragnienie odejść, odejść natychmiast, za chwilę litości zapłacić sło­wem podzięki, ale jałmużny nie przyjąć i powiedzieć:

„Mam nadzieję, że sama poradzę sobie”.

Pragnienie to było silne, zatamowało głos w piersi młodej kobiety, fala krwi rzuciła jej się do głowy, a jed­nak nie uległa mu, nie odeszła, stała nieruchoma z głową pochyloną i splecionymi rękami. W najdalszej głębi jej istoty rozlegał się szept posępny:

„Nie mam nadziei, abym sobie poradzić mogła. Nie mogę ufać sobie!”

Było to rodzące się poczucie nieudolności własnej. Pod wpływem uczucia tego rósł w niej wstyd nieokreślony, lecz dolegliwy. „Gdybym była sama na świecie!... — my­ślała. — Gdybym nie miała dziecka!”

— Chciej mi pani powiedzieć — przemówiła Maria — jakim sposobem oznajmić jej będę mogła o wyniku sta­rań, jakie ja i mąż mój czynić będziemy w celu pozyska­nia dla niej zajęcia... Zostawisz mi pani może swój adres?

Marta myślała chwilę.

— Jeżeli pani pozwoli — odrzekła — przyjdę tu sama zasięgnąć wiadomości.

Chciała zrazu dać swój adres, ale przemknęła jej przez głowę myśl, że młoda, szczęśliwa kobieta zapomnieć o niej może. Zawstydzała ją litość, jakiej była przedmiotem, ale bardziej jeszcze przestraszało przypuszczenie, że nadzieja zarobku, która błysnęła przed jej oczami, zniknie znowu i zostawi ją w okropnej niepewności, nieokreśloności po­łożenia.

„Zarobek! Jakiż to prozaiczny, trywialny, czysto ziem­ski wyraz!” — zawołacie może czytelnicy. Gdyby na miej­scu jego była tu jaka pałająca miłość, sercowa tęsknota, wzniosłe marzenie, uczucia i myśli młodej kobiety obra­całyby się we właściwszym dla nich kręgu moralnych zja­wisk, obudzałaby sympatii więcej, współczucie silniejsze! Być to może, nie wiem. Co pewna, to że Marta myślała albo przeczuwała, że jedyną rękojmią życia i zdrowia jedynego na ziemi przedmiotu jej miłości, dziecięcia jej, ukojenia tęsknoty, której pełnymi były samotne kąty ubogiej jej izby, nie już wzniosłości, ale czystości i uczci­wości jej marzeń i myśli, była praca — przynosząca zaro­bek. Marta myliła się może; przyszłość jej dopiero udo­wodnić miała prawdziwość lub błędność tego jej mnie­mania.

Po kilku jeszcze zamienionych wyrazach Marta Świcka żegnała gospodynię domu. Maria sięgnęła znowu po kopertę z liliowymi brzeżkami.

— Pani — rzekła z trochą nieśmiałości — oto jest dług, który względem niej zaciągnęłam za całomiesięczne nauczanie mej córki.

Marta nie wyciągnęła ręki.

— Nic mi się nie należy — rzekła — bo ja niczego wcale córki pani nie nauczyłam.

Maria Rudzińska chciała nalegać, ale Marta pochwy­ciła jej rękę, uścisnęła ją silnie w swych dłoniach i śpiesznie opuściła pokój. Dlaczego uchodziła tak śpiesznie? Pragnęła może umknąć po raz pierwszy w życiu doświad­czanej złej pokusie? Czuła, że pieniądze, które jej ofiaro­wywano, nie należały do niej, że nie zarobiła na nie ni­czym, chyba bezowocnymi dobrymi chęciami, że gdyby je przyjęła, popełniłaby postępek nieuczciwy. Toteż nie wzięła ich, ale gdy o szarej godzinie, dla oszczędności nie rozniecając w izbie lampy, przy niepewnym świetle dnia dogorywającego otworzyła swój pugilaresik i przeliczyła znajdujące się w nim sztuki drobnej monety; gdy pomy­ślała, że oprócz pieniędzy tych, starczyć mogących za­ledwie na dni parę, żadnych już innych nie ma, a te są resztkami sumy otrzymanej ze sprzedaży jednej z dwóch posiadanych przez nią sukien; kiedy mała Jancia, tuląc się do jej kolan, poskarżyła się na zimno panujące w izbie i poprosiła o zapalenie ognia na kominie, a ona odmówić jej tego musiała, bo zasób drewek był bardzo już szczu­płym, a o zwiększeniu go i marzyć teraz nie mogła; kie­dy na koniec ogarnęły ją ciemności nocne powiększające smutek, niepokój zamieniające w trwogę, przed oczami jej tajemną jakąś siłą wyobraźni wywołana przesunęła się zgrabna kopertka ozdobiona liliowymi brzeżkami, z trze­ma pięciorublowymi asygnatami wewnątrz. Marta zer­wała się z siedzenia i zapaliła lampę. Widmo niezapracowanych pieniędzy znikło wraz z ciemnością, ale w umy­śle Marty pozostało po nim głuche przerażenie.

— Mogłożby52 to być — zawołała — abym żałowała te­go, iż nie popełniłam nieuczciwości?

Głęboko zawstydzająca myśl ta wzbudziła w niej re­akcję ducha, nowe wyprężenie upadłej na chwilę energii.

— Zdaje mi się — rzekła sobie — że daremnie niepo­koję się tak bardzo. Wszak obiecano mi nowe zajęcie... Rysowałam przecież kiedyś nieźle, znajdowano we mnie dość wielką nawet zdolność do rysunku... Zadanie to, jeśli mi je tylko do spełnienia dadzą, spełnię już chyba dobrze! Mój Boże! Jakże gorliwie starać się będę, aby tym razem już praca nie wymknęła się z rąk moich. A że dostarczą mi jej ludzie obcy przez litość, przez współczucie? Cóż stąd? Nie powinno mię to upokarzać! Jestem jeszcze za dumna! Słyszałam wprawdzie nieraz, że ubóstwo z dumą chodzić w parze mogą, ale muszą to być tylko teorie; prze­konywam się, że jest inaczej!

Ostatnia myśl ta ponowiła się w głowie Marty, gdy nazajutrz z rana schodziła na dół i nieśmiało pukała do drzwi mieszkania rządcy.

Rządca domu przyjął ją w pokoju dobrze ogrzanym i wygodnie urządzonym.

— Panie! — rzekła Marta. — Za dwa dni nadejdzie ter­min, w którym obowiązana jestem uiszczać opłatę za na­jem mieszkania i sprzętów.

— Tak, pani — tonem twierdzenia i zarazem pytania odpowiedział rządca.

— Przyszłam, aby oznajmić panu, że nie będę jeszcze w stanie opłatę tę uiścić...

Wyraz twarzy rządcy objawił na te słowa pewne, dość widoczne niezadowolenie. Nie był to jednak człowiek zbyt surowy, fizjonomię miał uczciwą, łagodną i noszącą śla­dy długich lat przebytych i wielu trosk doświadczonych. Spojrzał uważnie na twarz młodej kobiety i po chwili na­mysłu odpowiedział:

— Bardzo to przykro jest... ale cóż robić? Lokal, który pani wynajmujesz, jest niewielki i sądzę, że właściciel domu nie zechce odmawiać go pani przy pierwszej nieakuratności w opłacie. Jeżeliby jednak powtórzyła się ona...

— Panie! — z żywością przerwała Marta. — Mam przyobiecaną robotę, która, jak sądzę, dostarczy mi środ­ków do życia.

Rządca skłonił się w milczeniu, Marta spłoniona i ze spuszczonymi oczami wyszła na ulicę. Niebawem wróciła do izby swej, przynosząc w chustce rozmaite zakupione na mieście przedmioty. Nie mogła już brać obiadów z garkuchni, wyrzucała sobie nawet, że brała je dotąd, ponieważ wydała na nie więcej, niż wydać mogła. O sobie mało myślała; wobec trosk, które ją obiegły, i celu, ku które­mu dążyła, ilość i rodzaj żywności mającej podtrzymać jej życie nie mogły w myślach jej wielkiego zajmować miejsca. Sądziła, że szklanką mleka i paroma bułkami dzien­nie zdoła przez czas jakiś dostatecznie podtrzymać swe siły. Ale mała Jancia, drżąca nieraz od chłodu w izbie źle ogrzanej, potrzebowała koniecznie raz na dzień przy­najmniej ciepłego pokarmu.

Toteż młoda wdowa za pozostałe jej kilka złotych za­opatrzyła się w trochę masła, kaszy i mały garnuszek.

„Zamiast z rana, palić w piecu teraz będę w połu­dnie — myślała — i zarazem zgotuję co dzień dla Janci trochę gorącej strawy!”

Nie mogła też oswoić się z myślą, że dziecko jej za­przestanie jeść mięso. I tak już było ono blade, wątłe, zmęczone licznymi niewygodami, których dawniej nie znało. Ale mięso świeże kosztuje dużo, dla sporządzenia zeń potrawy trzeba też sporo drzewa spalić. Marta kupiła więc funt wędzonej szynki. Gdy załatwiała wszystkie te sprawunki, przychodziły jej na myśl tanie kuchnie. Sły­szała o nich kiedyś, wtedy gdy była jeszcze żoną urzędni­ka pobierającego znaczną płacę i sama hojną ręką przy­czyniała się do składek na rzecz dobroczynnych instytucji urządzanych. Oprócz tego jednak, że kuchnia tania w obecnym jej położeniu mogłaby dla niej być jeszcze za drogą, Marta czuła instynktowy, nieprzezwyciężony wstręt do uciekania się pod skrzydła jakiejkolwiek filantropijnej instytucji.

„Istnieje to dla starców — myślała — dla chorych, ka­lek, dla dzieci zresztą pozbawionych opieki lub ludzi osta­tecznie niedołężnych czy zniedołężniałych moralnie i umysłowo. Jestem młoda i zdrowa, wielu jeszcze rzeczy robić nie próbowałam, które może robić potrafię, a że nie udało mi się znaleźć zarobku w jednym zawodzie, mamże53 dlatego uciekać się do dobroczynności publicznej?”

„Nigdy!” — zawołała w duchu i otworzywszy znowu swój pugilaresik przeliczyła pozostałą w nim po załatwie­niu sprawunków drobną monetę. Znajdowało się tam jeszcze około trzech złotych.

„Wystarczy to jeszcze przez tydzień na mleko i bułki dla mnie i dla Janci — myślała. — Tymczasem dobrzy ci ludzie znajdą dla