Wesele hrabiego Orgaza - Roman Jaworski (dostęp do książek online txt) 📖
Ekspresjonistyczna powieść wydana w roku 1925. Jej osią fabularną jest rozgrywka dwóch amerykańskich miliarderów, usiłujących zbawić kulturę europejską po kryzysie cywilizacji, jaki nastąpił po wielkiej wojnie światowej. Dawid Yetmeyer postanawia założyć w Toledo Dacing Przedśmiertny, w którym będą odbywać się „nowoczesne misteria pantomimowo-taneczne, pobudzające ludzi do wskrzeszania uczuć religijnych i do historycznego sposobu ujmowania rzeczywistości”. Zafascynowany obrazem El Greca „Pogrzeb hrabiego Orgaza”, jako pierwsze widowisko zamierza przedstawić wymyślone przez siebie… „Wesele hrabiego Orgaza”. Antagonista Yetmeyera, kolekcjoner Havemeyer, w tajemnicy skupuje arcydzieła minionych wieków i gromadzi je na pilnie strzeżonej, mroźnej, północnej Wyspie Zapomnienia. Zamierza pozbawić ludzkość całego dziedzictwa kulturowego, które można by kopiować i naśladować, pobudzić ludzi do inwencji i tworzenia rzeczy zupełnie nowych.
Groteskowa poetyka utworu przypomina powieści Stanisława Ignacego Witkiewicza. Wyróżnia ją bogaty język, niecodzienna składnia, wielość dialektyzmów i neologizmów, bezpośrednich nawiązań i aluzji kulturowych.
- Autor: Roman Jaworski
- Epoka: Dwudziestolecie międzywojenne
- Rodzaj: Epika
Czytasz książkę online - «Wesele hrabiego Orgaza - Roman Jaworski (dostęp do książek online txt) 📖». Wszystkie książki tego autora 👉 Roman Jaworski
Taki to mniej więcej gagatek, obywatela miano przyjąwszy przesadne, staje przed panem szarozielony, wychudły, wciąż senny, odziany mizernie i ględzi: „Co tu dużo gadać, panie dobrodzieju, nikt nie zaprzeczy, że na polach Belgii, Francji i Polonii (!) rozstrzelano naszą wiekową kulturę. Jesteśmy sami. Zbyt wielką dziurę wydrążono w naszej ukochanej cywilizacji, byśmy mogli załatać ją dzisiaj. Nie pozostaje nam nic innego, jak skupić się nad stworzeniem nowych (!!) stosunków normalnych (!!!)”.
Co oni pod tym skupieniem rozumieją, nie zdołałem dociec, do czego zaś ma służyć ta normalność bezwzględna, również nie zbadałem. Dość, że skupiają się rzeczywiście w kłótniach i debatach nad ustaleniem formułki, która upraktyczni najczelniejsze109 utopie. Wszystko, co obecnie przypadkiem uda im się zdziałać, wnet zatapiają w próbnych kombinacjach, do rezultatów bowiem dążą ci kanciarze jakichś doskonałych.
Pocieszne jest to kręcenie się w kółko ludzi z odstrzelonym ogonem cywilizacji. Przestali powoływać się na swe wynalazki, na naukę swoją czy na sztuki piękne. Spodziewają się postępów pewnych jeszcze po chirurgii (dzięki niebywałej praktyce wojennej), niekiedy również i na chemię się zagapią (wskutek przygotowań ukrytych, namiętnych do wojny następnej), i do baletu garną się gromadnie (niejeden bowiem taniec szkieletów ujrzeli na pobojowiskach, ocalonych zaś pląsy na grobach poległych odznaczają się stale bogactwem radosnej inwencji).
Współczesny Europejczyk jest skandalicznie spoufalony z tymi wszystkimi ostatecznościami, od których dotąd dzięki dawnemu poszanowaniu dla cywilizacji był oddalony na odległość przystojną, dającą odmierzyć się zawsze miarą: schludnego uczucia i myśli sumiennej. Dziś obywatel tutejszy za pan brat jest z każdym, z geniuszem, bohaterem, z milionerem, władcą i z opryszkiem także. Nie dla poczucia równości powszechnej dba o obcowanie z każdym, ale dla kariery swojej własnej, by móc ujrzeć siebie, którego zapomniał, naprędce, w schlebstwa i splendoru wypukłym zwierciadle.
Nieznośne, już rozpaczliwe po prostu jest to wszystkich wobec wszystkich śmiercią żonglowanie! W symptomie tym właśnie główną przeszkodę dostrzegłem, by mógł się odrodzić kontynent i zbliżyć kiedykolwiek do świata nowego. Wszak sens Ameryki i jej demokracji niczym nie jest innym, jak przeciw śmierci przeczułym, zbiorowym wysiłkiem, pomyślanym trwale, wykonanym dzielnie. Komu by u nas kiedy na myśl wpadło, by życia nie wyzyskać pełni, nie dojrzeć do śmierci?
Parweniuszów powojennych wobec śmierci nonszalancja, a raczej arogancja źródło ma swoje w zaniku kultu dla cierpień fizycznych. Demokratycznego skutki bohaterstwa. Namnożyło się okazów bez uszu, czy nosa, pozbawionych ręki, na kulach drewnianych, oślepłych, z jedną trzecią czaszki. Wszędzie występują z skromnością pyszałków. Nabyli przywileje, pomnożyli prawa. Ostatecznie jednak nie najlepiej wyszli na swym poświęceniu i bywają głodni. Może i dlatego nigdy nie wiadomo, czego im się zachce. Byle gwałt wszczęli, a już płaci każdy. Nikt jednak nie chce dbać o nich stale. Wszyscy się korzą przed lichwą kalectwa, lecz w serca skrytości nie znoszą ułomnych i są na nich wściekli. Jasne, że cierpień już nie mogą szanować fizycznych, gdyż są zbyt codzienne i nader kosztowne.
Zniknęły jednostki. Z wnętrza własnego nikt nie piśnie słówka. Słuszne to tylko, co uradzą bandy. Głupstwa się dzieją wyłącznie gromadne. Same obchody, meetingi, sesje i kolegia. Ludzie bez ludzkości, ludzkość bez kultury, kultura bez historii, historia bez twórczości. Sądzi Pan, że uda mi się przy pomocy religii i tańca (z mądrości i okrucieństwa nadprogramowym dodatkiem), jednym słowem za pośrednictwem dancingu z powrotem nawiązać porwane ścięgna, które muszą łączyć historię z jej ludźmi i twórczość z historią?
Nadmieniać zbyteczne, że się wprost tu roi od proroków zacnych i wszelakich zbawców. Ongi piastowali godność dostawców wojennych, dziś optymizmów ulicznych wolny uprawiają handel. Katarynkową wszczęli propagandę, rzępoląc melodię: „źle nie jest zupełnie, wnet lepiej być musi”.
A piją, Mr. Havemeyer, jak oni piją! Już choćby dlatego, by móc sobie użyć, warto odwiedzić kontynent. Nieźle ciągną w Rosji, gdzie jednak sowiecki system ulepszonej antropofagii110 główną zaprząta uwagę. Żłopią natomiast niezrównanie w rozpłaszczonej Polsce. Dziesięć milionów marek przepiłem w Warszawie. Ciekawy tam naród: gdy od alkoholu są na pół przytomni, konstruktywnych skłonności wyjawiają talent. Eksploatacja umysłowych dziwów do niejednej bonanza111 może wśród Słowian drogę utorować. Po wystawieniu Orgaza następny dancing zamierzam w Paryżu Północy założyć.
Damn!112 Mam wrażenie często, że jestem idiotą, a w każdym razie nieraz pod taką postacią sam o sobie myślę. Jeżelibyś więc Pan, Mr Havemeyer, zwłaszcza pod wrażeniem przewlekłego listu, na tego rodzaju wpaść miał przypuszczenie, proszę, by mu przypadkowo nie przyświecał Myszkin (Dostojewskiego113 bohater). Różne są style zamków napowietrznych, stąd też i architektura idiotyzmów różna. Nie chciałbym, byś z niezrozumieniem pyzatym odrzucał me hasła, jak greenfrog114 stwierdzenia moje opacznie przedrzeźniał i dlatego jedynie komentarz zamieszczam do teki graficznej, która rozwój budownictwa w powietrzu szkicem uplastycznia. Kompendium dziejów myślowej konstrukcji, rzut oka na brawurę antropoprojekcji.
Dodaję, że na dziesięciu planszach symbolicznych (wraz z wstępem) palingenezę115 podałem wzlotów niepraktycznych. Teka podczas wojny, „by R. Piper & Co. Verlag München” wyszła. Luksusowa edycja, tylko na zamówienie. Numerowanych egzemplarzy wszystkich razem zaledwie jest setka. Papier czerpany z kredowym na przemian. Oprawa z niemowląt napletków (dzięki licznym w ostatnich czasach obrzezania chętkom) bladoróżowa, napisy zaś z tłoczonej platyny (plombowane szczęki zapisał mi na ten cel przed śmiercią cały szereg cenionych idiotów współczesnych). Tło szkiców: blada sepia, kontury myślowych dziwolągów: ostrym tuszem chińskim, autora pozycję barwą umiejscawiam żółtą, bohatera białą, problemu zieloną. Tytuł publikacji:
CASTLE IN THE AIR116
czyli
O PCHANIU SIĘ DO BOGA ZA CENĘ WSZELKĄ
Zagadnienie napowietrznego budownictwa, dotychczasową dolę myślowej konstrukcji w oględnych bohomazach ludziom podrzędnym uprzystępnił idiota wybitny
Dawid Yetmeyer
Cena: £ 100.19.
Otóż wstęp. Pierwsza plansza. O narzędziach konstrukcji: Logos117–Epos 118. Spotkanie człowieka z przyrody jednością. Przyrody wielmożnej na prymityw człowieczy brutalne natarcie. Pęknięcie dziewiczej błonki świadomości. Kwilenie ludzkich dzieciąt na istnień udrękę. Słowa pierwszego niepokalane poczęcie.
Logos podrasta i krzepnie. Poprzez wrzasków puszczę młodzieńczych marzeń skradają się szepty. Niedźwiedź cofnął się grabieżnik. W jaskini logos przebywa z myślą noworodkiem. Maczugą wnet włada, dzidą, katapultą. W moczarach na palach zbudowano wigwam.
Już się logos nie broni. Napada i gnębi. Wszczyna afery, żywioły okrąża. Kolejno następują: uprawa gleby, ogień na kominku, w ogródku rezeda, w obórce zwierzęta. Popularny zamach myśli twórczej na przyrodę gnębicielkę. Więc i logos zmężniał. Awantury człowieczej już stałe narzędzie.
Tymczasem pater familias119 wypatrzył sobie niebo i spamiętał, po czym uległego Boga nad sobą umieścił. Natychmiast zakrzątnął się logos i w skręty modlenia czujki swoje wetknął. Gdy zaś woje zwaliste przed chatą na darni z dalekich wypraw nieprzebrane rozpostarli wieści, już logos łuczywem wywija sromotnym, purpurą się mieni, oślepia bursztynem, miodem słodzi wargi, żyzne słońce prosa z garści od niechcenia przesiewa do garści. Nabrzmiewa logos, grzanego zakosztował piwa i dziwów jest żądny. Płód niewątpliwie jurnej płci męskiej.
Tuż za nim epos na tej samej planszy. Płodem jest logosu rodzinnych instynktów. Wszędy z człowiekiem obaj razem dążą. Konstrukcji uczestnikiem niezbędnym z nich każdy. Gdzie człowiek nie dotrze, co na świat nie przyszło, ku czemu się skrada niepamięć pochopna, wynypie120 wnet epos, dla potomnych porwie, zagarnie w zanadrze, wychucha, rozbarwi, mleczem roślin skarmi, szarym spęta płótnem. Nad rankiem zaś widmo urojeń kudłatych i głupawych tęsknot, widmo jutra z woskową gromnicą w zaśnieżonej dłoni na weselisko porodowe zdąża, między psubrać krwawą, co butem pijackim białego mazura na zsiniałem łonie splugawionych niewiast uroczyście tłamsi. Dziś-dziś-dziś, dziś-dziś-dziś. Wielki festiwal fantazji gromadnej, bardzo krzykliwy i nieco cuchnący. Epos się trudzi dla samego jutra, religioso121zakonu nabożnej przyszłości. Opoje powszednie żłopią nadzieję sensacji, a widmo wyobraźni dobija ich baśnią. Seledynowe migotają brzaski, po paznokietkach wyświechtanych ślicznie ślizgają się duchy, zmory, okropności i nadzieje drobne. Rozślinił się pająk upiornej powieści, omotał ich wszystkich. Zachwyt jest ogólny. Rzygają z radości. Większość uwierzyła; łatwiej, ciszej zemrze. Nieliczne niedowiarki z przejęcia już chrapią. Logos, który stwierdza sekund pospolitość oczywistą, pomaga epicznemu krewniakowi i ostrożnie milczy. Eposu triumf beznadziejny...
Dzisiejszy epos jest już fabrycznym przybytkiem, urządzonym skromnie, gustownie i na wskroś praktycznie. Gmach nowoczesny, wygodny, jak pasaż przechodni, jak hala targowa... rozległy. Wnętrze rozmyślnie jest puste. Nikt tam nic nikomu nie powierzy nigdy, nikt niczym nie straszy, ni też zwabić pragnie. Kiedy nadchodzi zaś pora właściwa, aby wszcząć gadanie i zemleć „jutro” z obieżyn wczorajszych, co jest eposu sensem najwłaściwszym, wejściem z lewej strony na ceremonię ludzie napływają (poprzednio własnej myśli pozbawieni zgrabnie!). A prawą bramą po stronie przeciwnej fabuła uchodzi przefasowana w sensacji druszlaczku, w opakowaniu starannym, wielkiej nudy ekstrakt, jako teza foremna, aksjoma122, z wyjątków regułka, z problemów mikstura, proszek czy pigułka, również jako kostka w wodzie musująca, lub jako konserw hermetyczna puszka ukrywająca majonezy harde czy galaretki, które cierpią stale na nerwowe drgawki. Jak młynek na kawę czy tarka na ciasto przeciera epos życie na abstrakcję, spala swych ludzi, przetapia ich mózgi i serca na miazgę przerabia. Pod jaśnie zmatołczałym ciśnieniem wydawców, które jest przemożne, proces chemiczny rozwija się gładko. Epos współczesny jest więc krematorium surowych pomysłów, a równocześnie zgrabną obrabiarką ulicznego hasła: „wszystko tak, jak w życiu!”. Samo zaś życie gdzieś sobie fruwa, jako bezdomna, idealistyczna, nieprawdziwa gadka. Niejednemu półgłówkowi stanowi epos teren zebrań towarzyskich jedynie wytworny i zawsze uchwytny.
Poza siekaniną napapryczoną i ciężkostrawną pomnożycielem jest epos przygód międzyludzkich lub, gdy się spiera niemożliwe kłamstwo z szczerą możliwością, w zatargu sąsiedzkim bezpłatnym bywa rozjemcą, a również namacalnych pozorów rzeczoznawcą zgubnym. Dodać należy, co złośliwi twierdzą, że jest historii doradcą pokątnym i że od krytyki dość często przyjmuje łapówki.
Behold!123 Z kolei plansze podsuwam następne, w których się toczy sama sprawa główna. Trzy fazy są różne myśli konstruktywnej, stąd też trzy style nadziemskich budowli. Dziewięć jest tablic, na każdą fazę przypada zatem ilość ich równa. Słusznie więc nazwałem tę część pracy rdzenną:
TRZY PO TRZY.
Streszczam najogólniej:
1. Faza pierwsza (plansze nr 2, 3 i 4). Konstrukcje racjonalistyczne. Wynikiem starcia są ludzie z ludźmi.
Niezliczona ilość układów, zawikłań, beznadziejnych sporów, przymierzy i intryg. Chyba już gdzieś nad ziemią życia wzór poprawny i wytchnienia przyzba! Żądania wciąż puchną, a tężeją cielska. Więc chlasnął problem i huknęło hasło: W górę poziom podnieść, lecz niezbyt wysoko, by zawrót głowy na dół nas nie zepchnął. Na podwyższeniu i wśród obłoków zamek napowietrzny należy zbudować i stamtąd dopiero można usiłować, czy się nie uda do pobliskiej ziemi niebo nachylić. Motywem naczelnym tego budownictwa jest kompilacja. Tak powstały pierwsze metafizyczne kształty racjonalnych treści.
Twórca zamczyska był wychowankiem gromadnych tęsknot. O plecy wsparty kariery społecznej pomysły swe pieścił. Niekiedy tylko coś nie coś pobruździł, by uprawdopodobnić smugi wyobraźni i przez to umniejszyć nieufność prostactwa do pląsów radosnych po baśniowej darni. Napowietrzne zamki są własnością tłumów. W niedzielę i święta za nikłą opłatą patrioci różni zwiedzają je grzecznie. Autor tam również na stałe nie mieszka, lecz od czasu do czasu, jak prawdziwy kustosz, komnaty przewietrzy, policzy gablotki, kurze pozmiata i w oficynach ukradkiem się prześpi. Dla bliźnich swych wymyśla wymarzone racje, poszukuje, zbiera, kopiuje, zamienia, pierze i farbuje, czyli kombinuje. I choć jest idiotą, pożytecznym, zacnym, nic o tym zgoła sam jeszcze nie wie.
Dewizą konstrukcji w tej fazie pierwszej jest napis na wstędze prawdy naobłocznej:
„Każda myśl, najbardziej lotna, wszędzie i zawsze, z powszechnym prawem o pospolitości ma zawrzeć przymierze”.
Oto jest korona wiekowego dzieła, nad którym mnogo szumiało stuleci, od jutrzni myśli w krzaku gorejącym, aż po romantyzmu pierwsze amaranty.
2. Druga faza (plansze nr 5, 6, 7). Konstrukcje idealistyczne: Spotkanie człowieka z własnym jego na świat poglądem.
Człowiek pobytem w gromadzie się zmęczył, wspomnienia o ciżbie z twarzy swej wyciera, grobowce mu rosną, gdzie ludzkie pojęcia o współdziałaniu i sprawiedliwości. Więc przeciw ludziom marsz żmudny odbywa po prawdę własną. Porywa z sobą życia łzawy ciężar, by z powszechności przenieść go w samotnię. Krąży po lądach, których nie widzi, odnajdzie jakąś koralową wyspę (nigdy żadne morze miłosnej romansy o niej nie zaśpiewa), pstre niemożliwości hojnym datkiem wspiera, by z nieprawych związków wyłowić bastardy124 pojęciom obłudnym do usług powolne. Wbrew bliźnim, zaocznie człowiek się w podróż podniebną wybiera, lecz jeszcze na ziemi chropawej i twardej, zanim wyruszy, całej wędrówki ziszcza ideał. O pewność podwójną ze wszech miar zabiega. Alchemię studiuje, by elementów zbadać zakamarki, o stawkę wiedzy w ruletkę się zgrywa i wolny przejazd przez nieśmiertelnych ogrodzony cmentarz pięścią zdobywa. Dopiero w rynsztunku olśniewającym do fałszowania rzeczywistości zawsze beznadziejny problem się zaczyna: idealistycznego na świat poglądu poufna premiera. Na ziemskiej powłoce powstaje zamek, a autor się poci, by go oprawić do jazdy w powietrze. Afera jest znaczna, by uruchomić wykute z głazów, martwe marzenie. Trzeba się mozolić, by z architektury nieprawdopodobieństw grozę wydobyć, czyli unicestwić poważny nastrój śmiertelnej struktury. Autor jest ostrożny, sam osiada w zamku, a na świat wysyła delegata swego, który materiał do niemożliwości pośród ludu zbiera, przybrawszy miano niby jałmużnika, niby bohatera. Z kąta w kąt się plącze wśród gędźb125 apostolskich, po uszy grzęźnie w piasku codzienności, nieprawdopodobieństw wagę wyolbrzymia, do gardła skacze wszelkim przeciwnościom, a zawsze zwinny i świegotliwy niby kanarek, co na ulicę ze złotej zbiegł klatki. Zgrywa on swój żywot idealistyczny, nad wyraz ciekawy i wielce szanowny, wyczekując
Uwagi (0)