Nostromo - Joseph Conrad (biblioteka online darmowa .txt) 📖

mu do gardła. Kręciło mu się w głowie. Hirsch! Ten człowiek to Hirsch! Chwycił się mocno krawędzi stołu.

— Ależ on ukrywał się na lichtudze! — wrzasnął niemal. Głos mu się załamał. — Na lichtudze i... i...

— A Sotillo przyprowadził go tutaj — rzekł doktor. — Widok tego człowieka nie może być bardziej zaskakujący dla pana, niż pański widok był dla mnie. Chciałbym tylko wiedzieć, w jaki sposób zdołał skłonić czyjąś miłosierną duszę, że skrócono mu mękę strzałem.

— Więc Sotillo wie... — zaczął Nostromo bardziej opanowanym głosem.

— Wszystko — przerwał doktor.

Capataz, słysząc to, uderzył pięścią w stół.

— Wszystko? Co pan opowiada? Wszystko? Wie wszystko? To niemożliwe! Wszystko?

— Oczywiście. Dlaczego wydaje się to panu niemożliwe? Mówię panu, że byłem przy przesłuchaniu Hirscha wczoraj wieczorem, tu, w tym pokoju! Zna pańskie nazwisko, nazwisko Decouda i wszystkie szczegóły połączone z załadunkiem srebra... Lichtuga została przecięta na pół. Pełzał z nikczemnego strachu przed Sotillem, ale pamiętał to dokładnie. Czegóż pan chce więcej? Najmniej wiedział o sobie samym. Znaleźli go uczepionego do kotwicy. Uczepił się jej zapewne w tej chwili, kiedy lichtuga szła na dno.

— Szła na dno? — powtórzył Nostromo powoli. — Sotillo w to wierzy? Bueno!

Doktor, nieco zniecierpliwiony, nie był w stanie pojąć, żeby można było wierzyć w coś innego. Tak jest, Sotillo wierzył, że lichtuga poszła na dno i że capataz de cargadores razem z Martinem Decoudem, a może też z paroma innymi zbiegami politycznymi, utonęli.

— Miałem słuszność, señor doctor — zauważył na to Nostromo — że Sotillo nie wie wszystkiego.

— Co? Co pan ma na myśli?

— Nie wie, że nie zginąłem.

— My również nie wiedzieliśmy.

— I nie przejmowaliście się tym, żaden z was, caballeros, którzy byliście w porcie, nie dbał o los człowieka, człowieka z krwi i kości jak wy, kiedy już wysłaliście go w szaleńcze przedsięwzięcie, które nie mogło skończyć się dobrze.

— Zapomina pan, capatazie, że nie byłem w porcie. I że nie pochwalałem tego przedsięwzięcia. Niech mi pan nie wymawia. Mówię panu, że niewiele mieliśmy czasu myśleć o zmarłych. Śmierć czyhała na nas wszystkich. Pana nie było.

— Nie było mnie istotnie — wtrącił Nostromo. — A dlaczego? Niech mi pan powie?

— Ach, to pańska rzecz — odparł doktor szorstko. — Niech mnie pan nie pyta!

Ich przyciszona rozmowa zamarła w ciemności. Siedząc na brzegu stołu, lekko odwróceni od siebie, czuli, że dotykają się ramionami, a ich oczy pozostawały utkwione w stężałej postaci, niemal zanikającej w mrocznej głębi pokoju. W upiornym bezruchu, ze zwieszoną głową i barkami, zdawała się czyhać na każde ich słowo.

— Muy bien! — wymruczał w końcu Nostromo. — Niech tak będzie. Teresa miała rację. To moja sprawa.

— Teresa umarła — zauważył doktor z roztargnieniem, gdyż jego myśli podążyły nowym szlakiem pod wpływem faktu, który można było nazwać powrotem Nostromo do życia. — Umarła, biedaczka.

— Bez księdza? — spytał capataz z niepokojem.

— Co za pytanie! Któż mógł sprowadzić do niej księdza tej nocy?

— Niech Bóg zmiłuje się nad jej duszą! — wybełkotał Nostromo z posępną i beznadziejną żarliwością. Zanim zdążyła zdziwić doktora Monyghama, capataz powrócił już do poprzedniego wątku i mówił dalej złowróżbnym tonem: — Si, señor doctor. To moja sprawa, jak pan powiedział. Rozpaczliwa, zaiste, sprawa.

— Nie drugiego człowieka w tej części świata, który by potrafił ocalić się wpław, jak to pan zrobił — rzekł doktor z podziwem.

I znów zaległo między nimi milczenie. Obaj rozmyślali, a odmienność ich natur sprawiała, że ich myśli, poczęte z wzajemnego spotkania, odbiegały daleko od siebie. Doktor, który pod wpływem swej życzliwości dla Gouldów dał się skłonić do niebezpiecznego działania, z wdzięcznością zastanawiał się nad łańcuchem wydarzeń, dzięki któremu capataz powrócił do Sulaco. Ten człowiek mógł oddać wielkie usługi w sprawie ocalenia kopalni San Tomé. Doktor przywiązał się do kopalni. W jego pięćdziesięcioletnich oczach przybierała ona postać drobnej kobiety w miękkiej sukni z trenem, z główką ujmująco obciążoną gęstymi zwojami jasnych włosów, kobiety o wrażliwym wnętrzu, drogocennej wartości moralnej, przejawiającej się w każdym jej zachowaniu, kobiety-klejnotu, kobiety-kwiatu. Gdy wokół kopalni San Tomé zaczęły narastać niebezpieczeństwa, złudzenie to nabrało mocy, trwałości i powagi. Opętało go w końcu. To opętanie, rozpłomienione wyrzeczeniem się w duchu zwykłych nadziei i nagrody, uczyniło indywidualność doktora Monyghama, jego myśli i działania nadzwyczaj niebezpiecznymi dla niego samego i dla innych, wszystkie bowiem jego skrupuły zanikły w dumnym poczuciu, iż jego oddanie jest jedyną rzeczą, która stoi pomiędzy uwielbioną kobietę a straszliwym nieszczęściem.

Było to niby jakieś zatrucie, które go czyniło zupełnie obojętnym na los Decouda, ale pozwalało jego umysłowi należycie oceniać jego polityczną ideę. Pomysł był dobry, a Barrios był jedynym narzędziem do jego urzeczywistnienia. Dusza doktora, zwiędła i skurczona od hańby moralnego poniżenia, stała się teraz nieubłagana w wielkim przypływie swej opiekuńczości. Powrót Nostroma był opatrznościowy. Nie myślał o nim z ludzką życzliwością jako o bliźnim, który dopiero co wyrwał się ze szponów śmierci. Capataz był dla niego jedynym możliwym człowiekiem, którego można posłać do Cayty. Najodpowiedniejszym człowiekiem. Mizantropijna niewiara doktora w ludzi (tym przykrzejsza, że wypływająca z własnego upadku), nie wydźwignęła go dostatecznie ponad powszechne słabości. Ulegał urokowi ustalonej reputacji. Wysławianej przez kapitana Mitchella, rozdętej przez powtarzanie i utrwalonej w powszechnym przeświadczeniu wierności Nostroma, doktor Monygham nigdy nie podawał w wątpliwość jako faktu. Tym bardziej nie mógł powątpiewać o niej teraz, kiedy rozpaczliwie sam jej potrzebował. Doktor Monygham był człowiekiem jak inni: przyjmował po prostu powszechne przeświadczenie o nieskazitelności capataza, ponieważ żadne słowo ani żaden fakt nie zaprzeczały nigdy temu twierdzeniu. Prawość wydawała się cząstką tego człowieka jak jego wąsy lub zęby. Nie można było go sobie bez niej wyobrazić. Chodziło tylko o to, czy podejmie się tego niebezpiecznego i rozpaczliwego poselstwa. Doktor był wystarczająco spostrzegawczy, by zauważyć coś niezwykłego w usposobieniu tego człowieka. Była to zapewne zgryzota z powodu utraty srebra.

„Trzeba mu będzie okazać całkowite zaufanie” — rzekł do siebie, dość przenikliwie wglądając w charakter człowieka, z którym miał do czynienia.

Po stronie Nostroma milczenie było pełne czarnej niepewności, gniewu i niedowierzania. Mimo to przerwał je pierwszy.

— Pływanie nie było wielką rzeczą — przemówił. — Chodzi o to, co było przedtem... i co będzie potem...

Nie skończył tego, co zamierzał powiedzieć, i urwał nagle, jakby jego myśl natknęła się na jakąś potężną przeszkodę. Umysł doktora z makiaweliczną przebiegłością podążał za swym planem. Rzekł z całym współczuciem, na jakie było go stać:

— To fatalne, capatazie. Ale nikomu nie przyszło na myśl ganić pana z tego powodu. To bardzo fatalne! Przede wszystkim nie należało wywozić tego skarbu z gór. Ale to Decoud, który... no, już nie żyje. Nie trzeba o nim mówić.

— Nie — przyznał Nostromo, gdy doktor się zawahał — nie trzeba mówić o umarłym. Ale ja jeszcze żyję.

— Ma pan słuszność. Tylko człowiek tak nieustraszony jak pan mógł się ocalić.

W tym doktor Monygham był szczery. Bardzo cenił sobie nieustraszoność tego człowieka, o którym poza tym nie miał wysokiego mniemania, rozczarowany w ogóle do ludzi z powodu pewnych okoliczności, w których zawiodło go własne człowieczeństwo. Zetknąwszy się w okresie swego wykolejenia z wieloma fizycznymi niebezpieczeństwami, zdał sobie dokładnie sprawę z najgroźniejszego czynnika wspólnego im wszystkim: mianowicie z miażdżącego, ubezwładniającego poczucia ludzkiej małości, które jest tym, co w rzeczywistości łamie człowieka zmagającego się z siłami przyrody samotnie, z dala od oczu swych towarzyszy. Był wyjątkowo przygotowany do ocenienia duchowego obrazu, jaki wytworzył sobie o capatazie, który po długotrwałym wysiłku i obawach, rzucony nagle w otchłań wód i ciemności, z dala od ziemi i nieba, stawił jej czoło nie tylko z niezmąconym umysłem, lecz także z oczywistym powodzeniem. Wiedziano wprawdzie, iż był on niezrównanym pływakiem, ale doktor był zdania, iż ta okoliczność świadczyła o jeszcze większej nieustraszoności ducha. Podobało się mu to i dobrze wróżyło o powodzeniu trudnej misji, którą miał zamiar powierzyć capatazowi, tak cudownym sposobem przywróconemu do stanu użyteczności. Więc tonem lekko zachęcającym zauważył:

— Musiało być straszliwie ciemno!

— To była największa ciemność, jaka kiedykolwiek zalegała zatokę — przytaknął capataz zwięźle. Złagodniał, gdyż zdawało mu się, że słowa doktora są oznaką pewnego zainteresowania niebezpieczeństwami, z którymi miał do czynienia, i dorzucił kilka opisowych zdań z udawaną, skąpą niedbałością. Czuł się w tej chwili skłonny do zwierzeń. Oczekiwał kolejnych przejawów tego zainteresowania, które bez względu na to, czy byłyby przyjęte czy odrzucone, przywróciłyby mu jego osobowość, tę jedyną rzecz, którą postradał w tej rozpaczliwej wyprawie. Jednak doktor, pochłonięty swoim własnym desperackim przedsięwzięciem, był okropny, podążając za swymi myślami. Wymknął się mu okrzyk ubolewania:

— Prawie żałuję, że nie zaczął pan krzyczeć i nie dał znaku światłem.

To nieoczekiwane oświadczenie zdumiało capataza swoim zimnokrwistym okrucieństwem. Znaczyło ono to samo, co: „Żałuję, że nie okazał się pan tchórzem; żałuję, że nie poderżnięto panu gardła za pańskie trudy”. Naturalnie odniósł do siebie to, co było stosowane tylko do srebra i wypowiedziane prosto, z wieloma niedomówionymi zastrzeżeniami. Zdumienie i wściekłość zamknęły mu usta, zaś doktor mówił dalej, niesłuchany w istocie przez Nostroma, któremu wzburzona krew tętniła gwałtownie w uszach.

— Jestem bowiem przekonany, że Sotillo, zawładnąwszy srebrem, byłby zawrócił na miejscu i popłynął do któregoś z małych zagranicznych portów. Pod względem ekonomicznym byłaby to strata, ale większą jest stratą, że srebro zatonęło. Najlepiej było mieć je na podorędziu w jakimś pewnym miejscu i użyć go do przekupienia Sotilla. Ale wątpię, czy don Carlos mógłby się pogodzić z tą myślą. On się nie jest stworzony do Costaguany, to fakt, capatazie!

Capataz powściągnął wściekłość, która jak nawałnica zahuczała mu w uszach, w samą porę, by usłyszeć imię don Carlosa. Wydawał się teraz odmienionym człowiekiem, człowiekiem, który przemówił w zadumie łagodnym, równym głosem:

— A czy don Carlos byłby zadowolony, gdybym oddał ten skarb w ręce wroga?

— Nie zdziwiłbym się, gdyby wszyscy myśleli teraz o tej sprawie w ten sposób — rzekł doktor chmurnie. — Ale nie pytano mnie o zdanie. Decoud miał własny pogląd. Mniemam, iż obecnie oczy im się otwarły. Wiem tylko, iż gdyby teraz to srebro jakimś cudem powróciło na wybrzeże, oddałbym je Sotillowi. I wiem, że przy obecnym stanie rzeczy spotkałbym się za to z uznaniem.

— Powróciło jakimś cudem — powtórzył capataz bardzo cicho, po czym podniósł głos. — Zaiste, señor, byłoby to takim cudem, że nie zdołałby go dokonać żaden święty.

— Wierzę panu, capatazie — rzekł doktor oschle.

I zaczął roztaczać swój pogląd na niebezpieczny wpływ Sotilla na sytuację. Zaś capataz, przysłuchując się jak we śnie, czuł się równie mało znaczący jak ta niewyraźna, nieruchoma sylwetka trupa, który wisiał pod belką, jak gdyby również nadsłuchując, zlekceważony i zapomniany niby okropny przykład zaniedbania.

— Czyż więc zwrócili się do mnie dla jakiegoś nieprzemyślanego, głupiego kaprysu? — przerwał nagle. — Czyż nie uczyniłem dla nich dosyć, żeby się ze mną liczono, por Dios? Czy hombres finos, jaśnie panowie, myślą tylko tak długo o człowieku z ludu, jak długo gotów jest on dla nich narażać ciało i duszę? A może my nie mamy duszy, jak psy?

— Był również Decoud ze swym planem — przypomniał mu znów doktor.

— Si! A także ten bogacz w San Francisko, który ma coś wspólnego z tym skarbem — co ja tam wiem? Nie! Słyszałem już za wiele. Zdaje mi się, że bogaczom wszystko wolno.

— Rozumiem, capatazie — zaczął doktor.

— Co za capataz? — wtrącił Nostromo mocnym, lecz równym głosem. — Capataz przepadł, jest zniszczony. Nie ma capataza. O, nie! Nie znajdziecie już capataza.

— Niechże pan nie będzie dzieckiem! — upomniał go doktor, zaś on uspokoił się nagle.

— Byłem rzeczywiście jak małe dziecko — mruknął.

Wzrok jego natknął się znów na zwłoki, wiszące w straszliwym znieruchomieniu, jakby bez skargi zakrzepły w wytężonej uwadze, i zapytał z łagodnym zdziwieniem:

— Po co Sotillo torturował tego żałosnego nieszczęśnika? Czy pan wie? Żadna tortura nie mogła być dla niego gorsza od strachu. Zabójstwo mógłbym pojąć. Przykro było patrzeć na jego strach. Ale dlaczego go tak męczył? Przecież on nie mógł już powiedzieć nic więcej.

— Nie; nie mógł już powiedzieć nic więcej. Każdy człowiek o zdrowych zmysłach byłby to zauważył. Powiedział mu wszystko. Ale ja panu powiem, o co chodziło. Sotillo nie chciał wierzyć w to, co on powiedział. Nie we wszystko.

— W co takiego nie chciał wierzyć? Nie rozumiem.

— A ja rozumiem, bo się z nim zetknąłem. Nie chce uwierzyć, że skarb przepadł.

— Co takiego? — zawołał capataz zmienionym głosem.

— Czy to pana dziwi, hę?

— Czy mam rozumieć, señor — mówił dalej Nostromo rozważnym i jakby czujnym tonem — że Sotillo sądzi, iż skarb został w jakiś sposób ocalony?

— Nie! Nie! To byłoby niemożliwe — odparł doktor z przekonaniem, na co odezwało się w ciemności chrząknięcie Nostroma. — To byłoby niepodobieństwem! On myśli, iż srebra nie było już na lichtudze, kiedy zatonęła. Wmówił w siebie, iż przedstawienie z wywiezieniem srebra na morze urządzono tylko po to, by wyprowadzić w pole Gamacha wraz z jego gwardzistami, Pedrita Montera, señora Fuentesa, naszego nowego jéfé politico, no i jego