Murdelio - Zygmunt Kaczkowski (czy można czytać książki w internecie za darmo .txt) 📖

— Jakiż to? — spytał baron.

— Uciec stąd brevi manu420.

— Uciec? O! Tym się nie łudź, bo stąd nie uciekniesz. Jakżeż? Kraty potrójne w oknie, mury grube, drzwi żelazne, odwach pod nosem, szyldwachy naokoło, to niepodobna!

— Przepiłuję kratę i wyjdę oknem.

— Daj pokój, na miłość Boga, daj pokój! Bo choćby ci się tu udało niepostrzeżenie przepiłować kratę, to ani kroku nie zrobisz za oknem; żołnierz zaraz wystrzeli.

— Ba! Wystrzeli, ale czy trafi?

— To prawda, że może nie trafić po nocy, ale zrobi się zaraz hałas, tumult i złapią cię w mieście.

— Złapią albo i nie złapią, bo i na to jest głowa, przecieby się to jakoś do tego przygotowało.

— Ale dobrze, dobrze, wierzę, że ucieczka udać się może; jednakże zmiłuj się, nie czyń tego, przynajmniej póty, póki ja z wiadomościami nie wrócę. Kto wie, może to tylko postrach na ciebie i na szlachtę waszą, może to wszystko nic nie jest i lada dzień oni sami cię puszczą. Bo za to ci ręczę, że pewno zaraz na drugi dzień po twoim uwięzieniu wiadomość o tym posłano do Wiednia, a lubo tutaj robią teraz śledztwa z tobą i protokoły piszą, to jednak to wszystko nic nie znaczy i aż dopiero dyspozycja stamtąd los twój rozstrzygnie.

Musiałem tedy dać słowo Holmfelsowi, że żadnego kroku samoistnie nie zrobię póty, póki on się drugi raz u mnie nie zjawi; przez przezorność jednak wymówiłem sobie, żeby to zjawienie się jego nie później nastąpiło jak za dni ośm. Po czym, odłożywszy tę sprawę na stronę, rozmawialiśmy o owym fatalnym pani stolnikowej wypadku, który nie tylko rozgłosił się już był po całej okolicy, ale stał się nawet powodem najgłupszych w świecie plotek i domysłów. Przy rozmowie o tym Holmfels wypytywał mnie dokładniej o tę familię, o jej pochodzenie, znaczenie i majątkowe stosunki, często przy tym napomykając o Zuzi, z czego ja asumpt biorąc, zażartowałem sobie, że mu się pewno Zuzia podobała. A on na to:

— I owszem, nie wypieram się, bardzo mi się podobała.

— Wybijcie sobie zawczasu to upodobanie, bo to towar zakazany.

— Jak to? — zapytał baron.

— Zakazany jest — odpowiedziałem — bo panna Zuzanna już jest zaręczoną Konopce.

— Co to ma do tego? — rzekł Niemiec wesoło. — Nie z takich więzów wyrywali przodkowie nasi, dawni ritterowie i gaugrafy421 kochanki swoje, dlaczegóż byśmy także nie mieli w to potrafić?... Ale ja ani myślę o tym; upodobanie nie jest jeszcze miłością, a miłość nie zawsze za pragnieniem ożenienia się, toteż nie ma i o czym gadać.

To mówiąc, baron spojrzał na swój kieszonkowy zegarek, a obaczywszy, że już było po dziesiątej godzinie, porwał się nagle i powtórzywszy mi jeszcze zapewnienie, że w jak najkrótszym czasie mnie nawidzi422, milczkiem wysunął się z kaźni.

Ledwie co drzwi za nim zamknięto, zaraz się do mnie przysunął Węgrzynek, pytając: „Kto to i po co przychodził?” — I lubo należało dać w gębę chłopu za dawną krnąbrność, a teraźniejszą ciekawość, jednakże będąc sam głęboko przeświadczony o słabości ludzkiej i powodowany rozsądkiem, nie uczyniłem tego; przeciwnie, nawet korzystałem z tej sposobności i czyniąc mu rychłego oswobodzenia nadzieję, ugłaskałem i umitygowałem go całkiem. Ale cóż mi to pomogło? Prawdać, że siedząc w więzieniu, jeśli się ma nieprzyjaciela w towarzyszu, ma się podwójne więzienie, ale przyjaciel-towarzysz na ono pierwsze nie pomoże. Stan tedy mój i dalsze po Holmfelsowej wizycie powodzenie, wcale nie było lepsze ani szczęśliwsze jak przedtem; i owszem, zawieszony pomiędzy bardzo smutną przyszłością i bardzo słabymi nadziejami, które jakoby bańka mydlana o lada słomkę się mogły rozprysnąć, bardzo smutne dnie miałem, jeszcze smutniejsze wieczory, a noce to już prawdziwie męczeńskie. Bo jeszczeż we dnie, to częste otwieranie kaźni, to widok przez kratę na rynek i przekupki, przez całe ranki swarzące się z sobą, to nareszcie życie moich kolegów, spychane bez myśli z dnia na dzień, z godziny na godzinę, a zapełnione ustawiczną grą w kości o nic i ustawicznymi kłótniami także o nic, jeżeli mnie nie bawiło, to przynajmniej rozrywało i zabierało resztę godzin od czytanej modlitwy pozostających, wieczorami, chcąc nie chcąc, musiałem słuchać różnych bajek dziwacznych, które moi towarzysze, na tapczanach się wyciągnąwszy, do snu sobie opowiadali; ale noc gdy nadeszła, gdy już wszyscy umilkli i taka ciemność i cisza rozlegała się wokoło mnie, że kaźnia moja zdawała mi się być tylko wielkim grobem, a ja w nim pochowany, umarły dla świata i ludzi, ale przecie żyw w sobie i mający w głowie cały świat zdarzeń i myśli, w sercu cały chór uczuć i całą zdolność i pragnienie do życia, wtedy walka żądz młodych z żelazną koniecznością rozpoczynała swe igry; i to było prawdziwym dla ducha i serca mojego męczeństwem.

Ludzie, których życie całe winęło423 się jakby nić jedwabna z kłębka przyszłości, nawijając się tym samym torem na cewkę, rzuconą gdzieś w bezdeń niepamięci i przeszłości; ludzie, którzy dnie pacholęce spędzili na ławach szkolnych lub na swawoli pod okiem rodziców; młodość po trochę przy chorągwi, czasem w jakich bitwach niewielkich i wielkim czy niewielkim, a zawsze jednakim świecie; którzy potem wybrali sobie żonę, według nich jedną i jedyną między tysiącami, ale w rzeczy taką samą i niczym się nieróżniącą od milionów, i z tą żoną i dziatek dorastających gronem resztę życia przeżyli w codziennej pracy około roli, codziennej modlitwie do Boga i co wieczornej u domowego komina gawędce; i już to był wielki fest424 u nich, kiedy gość się pojawił, wielka niezwyczajność, kiedy coroczne święta nadeszły, wielkie użycie, kiedy sobie mogli powiadać, jako córki powydają za mężów bogatych, jako z chłopców poczynią wielkich rycerzy lub senatorów, a i to jeszcze przyjęli za wielkie szczęście, kiedy na koniec dziewki swoje powydawali za pospolitą szlachtę, a pomiędzy synów podzieliwszy niebogatą fortunę, przy nich siedli na starość i ssąc grzanki, moczone w piwie, martwym wzrokiem poglądali na takąż kolej życia swych dzieci, jaką sami przeżyli, z jednej strony, a z drugiej w co dzień to szerzej rozwierające się deski przygotowanej dla siebie trumny... ludzie ci, mówię, którym los zawistny ledwie kiedy przeskoczył drogę, których świat gwarny i wiecznie pasujący się z sobą, jakby jakie rośliny lub kwiatki, mijał tylko z daleka, nie trącając o nich swą piersią, nie gniotąc ich swym brzemieniem, nie wyrzucając ich swoim wirem do słońc i nad słońca — nie znają też z całego świata nic więcej oprócz tej jednej pomiędzy miliony dróg i gościńców snującej się ścieżki, którą oni swoją wędrówkę odbyli od kolebki do grobu. Ale spytaj się innych, których są także tysiące; spytaj się takich, nad których kolebką już zawisła brunatna gwiazda, gorejąca jakimś nieodgadnionym ogniem niespokoju i nigdy nieugaszonego pragnienia; których młodość nie upłynęła pomiędzy zabawami i lekką dla honoru lada gdzie służbą; którzy żony szukali, ale nie znaleźli albo się na niej zawiedli, albo im ją Bóg zabrał w kilka chwil po ślubie, którym potem już nie wystarczyła owa rola, rodząca co roku zboża i jarzyny, ani ów domek drewniany, zewnątrz okolony sadami, a wewnątrz opatrzony kominem, których gość nie zabawił, sąsiad nie rozerwał, nie uspokoiły modlitwy ni groby wielkanocne, ni wigilijne jasełka, a którzy nie umieli ani strat wielkich dwiema odkropić łzami, ani wielkich boleści jednym ukoić westchnieniem, ani wielkiej tęsknoty lada jaką utulić nadzieją i rzucili się potem w świat gwarny i ludny, i rzeczywisty i otworzyli pierś swoją na jego groty, głowę podali na strzały, serce na trucizny, sięgając tylko ręką po to, co miało im przynieść zdrowie i pociechę, i którym od tej chwili los zawistny nie przeskakiwał, jako onym, tam i sam drogi, ale wziąwszy ich pod ramię, wiódł ich już tak życie całe; na których wozie, jakby pijanych weselników gromady, poczęły się wozić odtąd wszystkie nieszczęścia i cierpienia, więc czarne zgryzoty i próżne żale, i zapoznania doświadczane od innych, i pogardy, i gody wychudłe jak deski, a wyżółkniałe jak liście jesienne, i nędze z poczerniałymi usty i łachmanowatymi szatami; takich się pytaj, a ci tobie powiedzą, ile dróg jest i gościńców na tej ziemi, którymi ludzie żywot swój wiodą, ile manowców, po których błądzą, ile głów wielkich bez serca, ile serc pięknych bez głowy, ile stąd cierpień, ile zawodów, ile czynów, leżących bez ducha na ziemi, ile myśli bez ciała w powietrzu, ile stąd światów rozmaitych w tym jednym świecie!

I jam może także należał do tych, których błędna gwiazda wodziła krzyżowymi drogami; i jam może miał lata takie, w których mi jako listkowi, miotanemu różnymi wichrami i burzą, przyszło nieraz padać na miasta i sioła, na łąki umajone kwiatami i w kałuże, brudnym zieleniejące się błotem; więc i ja bym może niejedno umiał opowiedzieć tym, którzy zimnych rzeczy słuchają przy ciepłym kominie; ale spomiędzy tego wszystkiego, co by się o tym dało powiedzieć, na dzisiaj to jeno rzec przyjdzie: że jeżeli w tym świecie osobne są światy myśli i uczuć, rzeczywistości i ułudy, które się w nim kręcą i koło niego jako gwiazdki około słońca, to z tych wszystkich najobszerniejszym, najgłębszym i najrozmaitszym w sobie jest świat ludzkich cierpień i bólów!

O! Ten świat cierpień i bólów! Ileż to razy ja w nim nie byłem! Którymiż to weń nie wstępowałem drzwiami!

Lecz dajmy pokój tym łzom i tym żalom! Nie masz tych serc na świecie, które by godnie czuć i szanować umiały swoich bliźnich cierpienia; nie masz tych głów, które by bez podejrzeń i lekceważenia pojmować chciały czyste uczucia miłości! A otwierać serce swoje przed zepsutą słuchaczów zgrają, wylewać uczucia swoje przed szyderczo uśmiechające się twarze, czyż opłaci się opowiadającemu? Czy się zda na to słuchaczom?... Rzeczy, liczb, faktów pragnie świat dzisiejszy, rzeczy łaknie, przesycone czczymi marzeniami, pokolenie mych wnuków, a więc do rzeczy. Com czuł, com myślał, com cierpiał w onym więzieniu z przyczyny nieutulonej w żalu miłości mojej; ile razy rzucałem się na kolana przed Boga samego, ile łez gorących przed nim wylałem, ile modłów posłałem do niego, ile zaklęć i ślubów, aby mnie tylko pół roku jeszcze życia na wolnym świecie dozwoliły, abym stolnikową wydarł z rąk gwałtownika i pomścił się na nim za tyle cierpień i bólów, i sromu425, których stał się powodem, a potem, abym zaraz umarł spokojnie w jej oczach... to niechaj będzie tylko dziś przypomniane tej, której pamięć i w stuletnim starcu jeszcze nie zamarła, a która, królując dziś z aniołami w niebie, z otwartymi ramionami czeka tam na mnie i na chwilę wiecznego połączenia się ze mną.

Po wizycie Holmfelsowej cztery dni spełna byłem bez żadnej wiadomości ze świata. Cztery dni w więzieniu, to cztery lata! — Ale i to minęło. Czwartego dnia wieczorem karczmareczka przecie jakoś trafiła na żołnierza miększego serca, który ją późnym wieczorem dopuścił do okna. Wiadomości od niej były nic, a przynajmniej niewiele znaczące. Konie moje i ludzie stali w jej gospodzie i sprawowali się dobrze. Konopka był znowu u niej i kazał mnie powiedzieć, iżbym pamiętał o tym, co mi pisał w karteczce; o dziadku i Zosi nie było żadnej relacji. I owoż wszystko, z tym tylko dodatkiem, że mi znowu oddała listek, który, jak powiadała, ksiądz jakiś przysyłał dla mnie.

Nie potrzeba mi sobie było długo głowę łamać nad tym, jaki to ksiądz pisał do mnie, bo któryż by to inny mógł być, jak nie mój najpoczciwszy misjonarz, który dowiedziawszy się o moim nieszczęściu i różne słysząc plotki i domysły, sam przybiegł do Tarnowa, iżby, jeżeli można, widzieć się ze mną; jeżeli zaś nie, to przynajmniej na miejscu przekonać się, co jest w istocie. Jednakże listu jego po staremu dnia tego odczytać nie mogłem, bo znowu ciemno było jak w garnku. Dopiero na drugi dzień przekonałem się, że domysł mój był prawdziwy. Ksiądz wyrażał żal swój nade mną i dawał mi niektóre doskonałe nauki, a nawet tak doskonałe, żem się aż dziwić musiał, skąd on wiedział, czego mi trzeba, kiedy sam nigdy w więzieniu nie siedział. Na końcu listu było zgrabne napomknienie, iż się tu zapoznał z Konopką i z inną bardzo dobrze usposobnioną szlachtą.

— Więc koniecznie klin ten drugim musi wybity być klinem? Więc za jednym gwałtem koniecznie musi pójść drugi? Za małą i przez jednego tylko popełnioną lekkomyślność nastąpić ma większa? — mówiłem sobie po przeczytaniu tej kartki i bardzo się zamyśliłem. Ale czy ci, którzy uwolnią jednego, nie wepchną na miejsce jego kilkunastu lub kilkudziesięciu? A tamci, czyż nie więcej warci na świecie niżeli ja jeden? Prawdać, że ja przez uwolnienie moje i poświęcenie się zaraz duszą i ciałem dla Zosi przyniosę ratunek, muszę go przynieść dla całej familii; ale z tamtych może niejeden ma kochającą żonę, dziatki niemowlęta, sieroty cudze na swojej opiece? Uczciwież to z mojej strony przyjmować takie oswobodzenie, które szkodami swymi dziesięćkroć może przeniesie korzyści?... Nie! Nigdy tego nie dopuszczę — powiedziałem sobie na razie.

Ale cóż to nie może owa żądza ratowania siebie i konserwowania426 życia, którą Pan Bóg włożył w serce każdego człowieka, a która w niejednym tak daleko przeszła oznaczone dla siebie granice, że zamiast cnotą dla pojedynczych staje się srogim przeciwko ogółowi występkiem? Co nie może owa bezecna żądza, która prawidłami rycerskich zakonów długo powstrzymywana na wodzy, nowymi czasy tak wybujała pomiędzy ludźmi, iż stawszy się w rzeczy niczym innym, jak tylko usystematyzowanym sobkostwem pod nazwiskiem rozumu i niezbędnego w dzisiejszym życiu wyrachowania, stała się gorszą od wszystkich egipskich plagą dla całej ludzkości? Cóż nie może ta żądza w słabym i co krok padającym człowieku?... Wstyd mi to przyznać, ale