Murdelio - Zygmunt Kaczkowski (czy można czytać książki w internecie za darmo .txt) 📖

— Ale ani mruknę.

— No, pamiętaj, bo złamanie mnie słowa to gardłem pachnie.

— Nie dlatego, że gardłem pachnie — odpowiedziałem — ale z natury rzeczy słowa nigdy nie łamię. Ale niechże wiem, ktoś jest za jeden w samej istocie?

— Jestem Piotrowicz, herbu Murdelio, obywatel od Oszmiany — rzekł mnich, przybierając postawę pańską i wyniosłą.

— Piotrowicz! — zawołałem, porywając się z łóżka. — A toś ty...

— Cicho! Nic o tym. Powiesz Fredrowi, żeś mnie zdybał w Lesku, gdziem przyjechał do wojewody wołyńskiego, nie zastałem go w domu, tyś zabrał tam ze mną znajomość, a żem znał twego ojca, żem krewny Mężykówny, pierwszej żony jego, przyjechałem do ciebie w gościnę.

— Dobrze, dobrze — odpowiedziałem — ale jeżeli tam będzie więcej szlachty?

— No to cóż z tego?

— To nic, prawda... ale misjonarz tam być może.

— Misjonarz? Nie będzie go tam! — zawołał mocnym głosem Murdelio i dodał po chwili. — A gdyby był, nie pozna mnie.

— Jak myślisz — odpowiedziałem na to; ale jeżeli mi się dotąd to i owo w wielkim nieładzie o tym człowieku kręciło po głowie, tom się już teraz obałamucił do reszty. Cóżkolwiek bądź, nie czas było myśleć mi o tym. Zebrałem się, kazałem Węgrzynkowi otworzyć skrzynię jedną i drugą, których miałem dosyć i swoich, i po ojcu, i przybrawszy Murdeliona w ubiór, jaki miałem najparadniejszy, wystroiłem tak mnicha, że jeno go było zaraz na senatorskie krzesło posadzić. I rzeczywiście, dziwnie wspaniała zrobiła się z niego figura. Jemu jednak w tych sukniach jakoś zdawało się być niewygodnie i podczas kiedy ja mu zrobiłem uwagę, że mu jeno wąsa brakuje do całkowitej przyzwoitości, rzekł mi:

— Nie brakuje, bo nie nosiłem go nigdy, ba, i kontusz brałem na siebie tylko w nadzwyczajnych okolicznościach, toteż jakoś mi w nim nie na rękę. Nie masz jakiej sukni francuskiej?

— Uchowaj Boże! — rzekłem. — Nigdy żaden Nieczuja nie miał jej na swym grzbiecie!

— A nieprawda! — rzekł Murdelio. — Twój ojciec przecie służył w francuskim wojsku.

— No, to inna — odpowiedziałem — mój ojciec służył i w wojsku imperatorowej jejmości, ale i tu, i tam mundur tylko nosił, a nie suknie światowe, czyli cywilne.

Tak sobie mówiąc, wsiedliśmy do kałamaszki i pojechali.

O panu podstolim pomorskim miałem już nieraz sposobność wspominać. Był to kawaler znakomitego w Rzeczypospolitej rodu, około czterdziestu lat w wieku, wzrostem średni, chudy, ale kościsty, cokolwiek szpakowaty, zgrabny, ale ruchów powolnych, a w manierach pański i wyniosły. Za młodu, po powrocie swoim ze szkół z Warszawy i po śmierci swojego ojca, kiedy zasiadł gospodarować w Hoczwi i przyległej Łobozwi, mało po sąsiedztwach bywał, niewiele się szlachcie komunikował, a jeno z jw. Stadnickim i Bukowskim bliższe relacje miewał — nalazł był w zamku leskim, na którym jeszcze wtenczas jw. Stadnicka, po Stadnickim, wojewodzie wołyńskim, wdowa a matka dzisiejszej wojewodziny wołyńskiej, Ossolińskiej, mieszkała, niejaką Włoszkę, młodą i piękną, jak powiadano, z jakiejś znakomitej familii neapolitańskiej pochodzącą, którą jw. wojewodzina sama niegdy z Rzymu małym dziecięciem wywiozła i z wielkim respektem u siebie chowała. Do tej Włoszki zapaliło się serce podstolego, konkurował, chciał się żenić. Pani wojewodzina była bardzo za tym, Włoszka także, bo trudno było o lepszą partię dla sieroty; a lubo brat starszy podstolego, który wkrótce potem umarł, jego krewni i przyjaciele sprzeciwiali się temu, utrzymując, że się żeni z nieznajomą osobą, że chociażby ród jej był nie wiedzieć jak znakomity, to skoro tylko jest włoski, już niewiele waży i łokciem a miarką trąci; jednak byłoby pewnie przyszło do tego, gdyby nie to nadzwyczajne zdarzenie, że śród tych tergiwersacji nagle spadła jakaś wielka puścizna na Włoszkę, familia jej się tam gdzieś znalazła, przysłała kogoś tu po nią i na powrót do Italii zabrała. Wtedy pan Fredro, niewiele myśląc, dobra swoje dzierżawą puścił, naładował trzos dukatami i za swoją miłą popędził. Co się dalej działo, tego już nie wiem, to atoli było wiadomo wszystkim, że lat kilkanaście nie było go w kraju, po których przecie na koniec powrócił, w Hoczwi na nowo osiadł, ale odtąd mniej się jeszcze komunikował sąsiadom, tylko czarny kolor zawsze na sobie nosił, gości rad u siebie przyjmował, pił z nimi wiele, bił się w pałasze, harce na koniach wyprawiał, a kiedy się upił, to kpał burą szlachtę, która na to pozwoliła, i konie jej darowywał, które były u niego tureckie i dziwnie piękną miały figurę. Podczas wojny konfederackiej poszedł był zrazu w pole, ale potem tę zabawkę porzucił i resztę rozruchów prawie nieprzerwanie przesiedział w Warszawie; po wejściu zaś cesarskich do tego kraju, znów w Hoczwi osiadł, czasem na zamku leskim bywał, ale zresztą w domu siedział, konwersując z najbliższym sąsiadem swoim, panem Balem, kasztelanicem sanockim a Średniej Wsi właścicielem, i pana Osuchowskiego młodego, cześnikowicza bielskiego, za przyjaciela sobie mając. Zresztą, jako rzekłem, kogo mu Pan Bóg w dom przyniósł, tego rad przyjął, ale sam rzadko nawidzał306 kogo, chybaby to aż polowanie, i to wielkie, potrafiło go gdzie wyciągnąć.

Kiedyśmy dla złych i marcowym powietrzem rozwilżonych dróg góralskich ledwie koło południa przyjechali do Hoczwi, gdzie jeszcze wtedy stał stary, piętrowy i niegdy obronny zamek nad rzeką Hoczewką, to lubo ledwie co się była suma skończyła w kościele, jużeśmy zastali karuzel w dziedzińcu. Pan Bal na kasztanowym ogierze, pan Urbański na siwym niewielkim turczynku sadzili jeden za drugim przez płot otamiony do ogrodu i z ogrodu na powrót w dziedziniec. Pod ścianą koło ganku stały jeszcze dwa konie osiodłane i przez kozaków trzymane, a w samym ganku stał sam pan podstoli, i to rozmawiał co z Osuchowskim obok siebie stojącym, to wołał coś wielkim głosem do jeźdźców.

— Kogóż to mi przywozisz, mospanie Nieczuja? — zapytał p. Fredro, kiedyśmy zajechali przed ganek.

— Poznajże sobie jw. pan sam, bo to dawny znajomy — odpowiedziałem, wyłażąc z kałamaszki.

— Corpo di Bacco307! To być nie może! — zawołał znowu pan Fredro, przypatrując się z bliska Murdelionowi, który zaraz rzekł:

— I może być, i jest w samej rzeczy.

— Piotrowicz! Jak mnie Bóg miły, Piotrowicz!

— Comment vous va, mon cher308? — rzekł tenże, wchodząc po schodach na ganek i podając rękę gospodarzowi.

— Tout á fait comme vous309, bo słyszałem o twoich sukcesach — poderwał podstoli. — A! Niech ich diabeł porwie... no, ale skądże się nagle aż tutaj wziąłeś?

— Nie spodziewałeś się nigdy? Co?

— Jamais310, pierwej śmierci... ale proszęż cię... — i wziął go pan podstoli pod ramię, a usiadłszy obadwa w kącie ganku, tak zaczęli kłapać ze sobą po francusku, że pytel młyński przy ich gębach byłby się wydał tylko dzwonem zwiastującym pożar na dalekim przedmieściu. Jednakże długo tak trwać nie mogło, bo to był marzec i działo się to w sanockich górach, gdzie o tej porze i pytel by zamarzł, i dzwon by skamieniał od samego zimna i wichru, który dął korytem Hoczewki jak orkan morski. Niebawem też i jeźdźce nasi pozsiadali z koni i przyznawszy sobie, że oba są lepsi, nie dosiadywali już świeżych koni, tylko przyszli w ganek i witali się z nami. Więc i tamci panowie musieli powstać i resztę już puścić na polską manierę, zwłaszcza że pan Urbański ani w ząb po francusku; wypadło też pójść do sali, która była na dole i ze swymi marmurowymi drzwiami i futrynami u okien, jako też i inną sztukaterią i malaturą bardzo wyglądała wspaniale; owoż wszedłszy tam wypadało dla rozegrzania się gorzałki się napić, cośmy też zaraz, nie czekając, uczynili. Wypiwszy ową gorzałkę, kiedy kolej szła dalej, przystąpił do mnie pan Urbański i rzecze z cicha, wskazując na Murdeliona:

— Co to za figura?

— Gruby szlachcic od Oszmiany — odpowiedziałem.

— A jakże mu na imię?

— Piotrowicz.

— O, gruby! — odpowiedział Urbański na to. — U mnie jest wyrostek Piotrowicz i biję go co dzień w gębę, bo ladaco.

— Cóż to ma jedno do drugiego? Tego waszmość przez to nie uderzysz. — Na to on:

— Nie powiadaj dwa razy, bo to niewielka sztuka.

— Sztuka niewielka — rzekłem — bo i chłop to potrafi... ale grzecznym być wszędzie i zawsze, to sztuka.

— Co tam grzecznym! — zawoła pan Urbański. — Przeciem ja tu gospodarz.

— O cóż to idzie waszmości? — rzekłem mu na to. — Że ci się jmć pan Piotrowicz nie prezentował? Wiedzże tedy o tym, że to już nie ta moda na świecie, co dawniej. Czy kto młodszy, czy starszy, czy kto z tego lub owego powiatu, na to się nie uważa, a gospodarzem jest tylko ten, czyj jest dom i gościna.

— Co ty mi gadasz o modzie! Nigdzie tego nie ma na świecie, żeby kto gdzie przyjeżdżał ze swoim prawem, jeno każdy do prawa, a u nas jest takie prawo, że się każdy obcy opowiada całej kompanii.

— To już znów wina pana Fredra, bo jako gospodarz powinien był swego gościa oznajomić z prawem, jakie obserwują311 w tej ziemi.

— No, no, z waszymi modami! Jeszcze przyjdzie czas, że wam głów przemądrych nie stanie na ich wymyślanie... — rzekł pan Urbański i odszedł, mrucząc sobie pod nosem.

Tymczasem dano obiad. Zasiedliśmy. Nieszczęście chciało, że miejsce Murdelionowi wypadło tuż koło Urbańskiego. Zrazu nic — jemy, pijemy, rozmawiamy; Murdelio opowiada różne cudzoziemskie historie, bywał długo w Paryżu, bywał na wielkich dworach, ba, nawet i na królewskich pokojach prezentować się nierzadka rzecz była u niego, miał też co opowiadać. Ale że to już taką miał wadę z natury, że się zawsze do jednej osoby obracał i często zapytania wrzucał w swoją orację, więc co się do którego z nas zwróci i pytanie jakie uczyni, to my odpowiadamy; ale pan Urbański zawsze się w tym razie odwraca i zaczyna co mówić do drugiego sąsiada albo zgoła pomrukuje sobie pod nosem. I kto znał Urbańskiego, temu widoczna już była, że tylko małej okazyjki mu trzeba, aby wyjechał gwałtownie na Murdeliona, krew bowiem u niego bywała jak ukrop, chociaż zresztą baranek i serce u niego jak wosk. Tedyż jeszcze przy zupie, przy sztukamięsie, przy jarzynie nic, jako tako; ale przy pieczystym, kiedy to poczną gęsto krążyć kielichy, a nalewają je winem szampańskim, co to się burzy i pieni już w kielichu, a nie dopiero w człowieku, zagadawszy Murdelio znów coś do pana Urbańskiego i widząc go znowu zachmurzonego i odwracającego się, rzecze na głos do pana Fredra:

— Czego ten szlachcic się tak na mnie buńdiuczy?

— A bodaj cię zabito! — krzyknie zaraz na to pan Urbański, zrywając się z krzesła i cale powstając od stołu. — To najeżdżasz na cudzą ziemię, nikomu się nie powiadasz, po zamorsku szczekasz uczciwej szlachcie w oczy i jeszcze się dziwisz, że się kto na ciebie buńdiuczy! Tfu! Myśli, że twarz jak Niemiec wygolił i że trochę paple tą zamorszczyzną, to mu już wolno poniewierać wszystkimi! Bodaj was powybijano do nogi! — To rzekłszy, wziął krzesło i przesiadł się koło Bala, na drugą stronę stołu. Murdelio się patrzył na rozgniewanego Urbańskiego i obydwiema rękami o stół oparty, słuchał i śmiał się, a potem rzekł do gospodarza:

— Kapitalny szlachcic, jak mi Bóg miły!

Pan Fredro także się roześmiał, ale powiedział zaraz:

— A! Zapomniałem waszmościów zaprezentować: pan Urbański, pan Piotrowicz.

Rzecz ta tymczasem zdawała się upadać, ba! nawet na stronę pana Urbańskiego się walić, który to uczuł, lecz milczał i sapał tylko. Murdelio także milczał, ale widoczna było, że gwałt sobie czyni, bo wargi przygryzał aż do krwi i sczerwieniał na twarzy jak burak. Śród tego czasu pan Fredro kilka razy coś mówić poczynał, ale nikt mu nie odpowiadał. Wszyscy milczeli. Co trwało z pół Zdrowaś Maria. Ale kiedy pan Urbański jeszcze raz spojrzał pochmurnie spod oka i fuknął przed siebie, wtedy Murdelio zaczerwienił się mocno od razu, nalał sobie szklankę wina, wypił ją duszkiem i mówiąc:

— Nie, nie można! Gdzie moja szabla? — porwał się od stołu i prędkim krokiem poszedł do kąta. Zerwał się i Urbański i pobiegł także za swoją szablą z wielkim pośpiechem. Gospodarz ani się ruszył od stołu, ale ja poskoczyłem i pochwyciwszy Murdeliona, zawołałem:

— Za pozwoleniem! Ja nie dozwolę tego! Ja tu waszmości przywiozłem, ja za jego honor stanę do sprawy.

Ale nie było o czym mówić; Murdelio, kipiący cały i trzęsący się jak galareta, porwał mnie prawą ręką za kołnierz i odrzucił od siebie jak czapkę, wołając do Urbańskiego:

— Dobądź szabli i stawaj, bo rozetnę na dwoje!

Nic nie przesadzę, jeżeli powiem, żem nigdy nic podobnego na życiu nie widział, jak złość Murdeliona, a bywało się już przy różnych okazjach i zaglądało się już różnym diabłom dość z bliska w oczy. Trząsł się on cały, jak liść pośród burzy, twarz nabiegła krwią tak dalece, że nie była czerwoną, lecz czarną jak sadza, usta mu się zapieniły jak dzikiej bestii, oczy powiększyły w czwórnasób, zaokrągliły, jak dwa kieszonkowe zegary, i kręciły się w powiekach jak dwa koła u wozu. Dość powiedzieć, całkiem obojętny tej sprawie, ja zbladłem jak trup i krew we mnie zastygła, widziałem już na katafalku pana Urbańskiego. Przeraziło to wszystkich; pan Urbański z kasztelanicem skoczyli do drugiego pokoju; pan Fredro, który był tak zimny zwyczajnie, że dla krotochwili bijał się w gołe pałasze, zerwał się z krzesła i porwał za jakąś serpentynę, pan Osuchowski się stołkiem