Jaszczur - Honoré de Balzac (biblioteka publiczna online TXT) 📖

samego Boga zmiażdżyłaby jak muchę. Sprowadziłaby człowieka do stanu bibułki, człowieka w butach, z ostrogami, krawatem, kapeluszem, złotem, klejnotami, wszystkim...

— Cóż za straszliwa machina!

— Zamiast rzucać dzieci do wody, Chińczycy powinni by je zużytkowywać w ten sposób — dodał uczony, nie troszcząc się o szacunek człowieka dla swego potomstwa..

Cały pochłonięty swą myślą, Planchette wziął próżną doniczkę na kwiaty z przedziurawionym dnem i postawił ją na płycie kompasu; następnie poszedł do ogrodu po nieco gliny. Rafael stał oszołomiony jak dziecko, któremu niańka opowiada cudowne bajki. Złożywszy glinę na kamiennej płycie, Planchette wydobył z kieszeni nożyk, uciął dwie gałązki bzu i wydmuchał je, gwiżdżąc, tak jakby Rafaela nie było.

— Oto składniki machiny — rzekł.

Przymocował za pomocą glinianej nasady jedną z tych drewnianych rurek do dna doniczki w ten sposób, iż dziurka bzu przypadła na otwór naczynia. Rzekłbyś, olbrzymia fajka. Rozciągnął na płycie warstwę gliny, dając jej kształt łopatki, umieścił doniczkę na szerszej części, gałąź zaś bzu umocował w części przedstawiającej rękojeść. Wreszcie umocował kawał gliny przy końcu rurki bzowej, umieścił tam drugą wydrążoną gałązkę całkiem prosto, sporządziwszy drugą nasadę, aby ją połączyć z ramieniem poziomym, tak iż powietrze lub jakaś ciecz mogłaby krążyć w tej improwizowanej machinie i biec od otworu rurki prostopadłej, przez pośredni kanał aż do pustej donicy.

— Tak, panie, ten przyrząd — rzekł do Rafaela z powagą akademika wygłaszającego mowę powitalną — jest jednym z najpiękniejszych tytułów, jakie wielki Pascal ma do naszego podziwu.

— Nie rozumiem...

Uczony uśmiechnął się. Zdjął z owocowego drzewa małą flaszeczkę, w której aptekarz przysłał mu lep na mrówki; wybił dno, sporządził sobie lejek, umocował go starannie w otworze pustej gałązki zasadzonej pionowo w glinie, naprzeciwko wielkiego zbiornika, który wyobrażała donica; następnie za pomocą polewaczki, wlał w nią ilość wody wystarczającą, aby wypełnić po brzegi zarówno wielki zbiornik, jak i gałązkę bzu... Rafael myślał o swoim jaszczurze.

— Panie — rzekł mechanik — woda uchodzi dziś jeszcze za ciało nieściśliwe, niech pan nie zapomina tej fundamentalnej zasady; bądź co bądź, da się ścisnąć, ale tak mało, że jej kurczliwość możemy uważać za równą zeru. Widzi pan powierzchnię, jaką przedstawia woda, która doszła do wierzchu doniczki?

— Widzę.

— Otóż, niech pan przyjmie, że ta powierzchnia jest tysiąc razy większa niż ujście pręcika bzowego którym nalałem tę ciecz. O, teraz wyjmę lejek...

— Widzę.

— Otóż, drogi panie, jeżeli jakimkolwiek sposobem powiększę objętość tej masy wprowadzając jeszcze wodę ujściem małej rurki, płyn, zmuszony zejść niżej w rurkę, podniesie się w zbiorniku wyobrażonym przez doniczkę, póki płyn nie dojdzie do jednego poziomu i tu, i tam...

— To oczywiste! — wykrzyknął Rafael.

— Ale jest ta różnica — ciągnął uczony — że jeżeli szczupły słupek wody dodanej w małej prostopadłej rurce przedstawia siłę równą ciężarowi np. funta, to ponieważ działanie jego udzieli się ściśle płynnej masie i działa na wszystkie punkty jej powierzchni w doniczce, znajdzie się tam tysiąc słupków wody, które dążąc wszystkie do podniesienia się, jak gdyby je popychała siła równa tej, która spycha wodę w prostopadłej gałązce, wydadzą tam nieodzownie — rzekł Planchette, wskazując otwór doniczki — siłę tysiąc razy znaczniejszą niż siła wprowadzona tutaj.

To mówiąc, uczony pokazał margrabiemu palcem drewnianą rurkę zatkniętą prostopadle w glinie.

— To zupełnie proste — rzekł Rafael.

Planchette uśmiechnął się.

— Innymi słowy — ciągnął z tą upartą logiką właściwą matematykom — aby odepchnąć napór wody, trzeba by rozwinąć na każdym punkcie wielkiej powierzchni siłę równą sile działającej w pionowym przewodzie; ale z tą różnicą, że jeżeli płynny słup jest tam wysoki na stopę, tysiąc małych słupków wielkiej powierzchni będzie miało jedynie bardzo małą wysokość... Teraz — rzekł Planchette, dając prztyczka swoim gałązkom — zastąpmy ten pocieszny aparacik rurami metalowymi o przyzwoitej sile i wymiarach. Jeżeli pokryjesz płynną powierzchnię wielkiego rezerwuaru silną ruchomą płytą, a tej płycie przeciwstawisz drugą o wypróbowanym oporze i trwałości; jeżeli, co więcej, użyczysz mi władzy dodawania bez ustanku wody do płynnej masy (a to drogą małej prostopadłej rurki), wówczas przedmiot wzięty między te dwie silne płaszczyzny, musi z konieczności ustąpić olbrzymiemu ciśnieniu, które go zgniata nieograniczenie. Sposób stałego doprowadzania wody rurką jest zabawką dla mechaniki, zarówno jak sposób przeniesienia siły z płynnej masy na płytę. Dwa tłoki i parę klap wystarczą. Przyzna mi pan wówczas, drogi panie — rzekł, biorąc Rafaela pod ramię — że nie istnieje substancja, która by umieszczona między te dwa nieograniczone opory nie musiała się rozciągnąć?

— Jak to! Autor Prowincjałek to wynalazł?... — wykrzyknął Rafael.

— On sam, młody panie. Mechanika nie zna nic prostszego ani piękniejszego. Przeciwna zasada, rozprężliwość wody, stworzyła machinę parową. Ale woda jest rozprężliwa tylko do pewnego stopnia, podczas gdy jej nieściśliwość, będąc siłą poniekąd negatywną, jest tym samym nieograniczona.

— Jeżeli ta skóra się rozciągnie — rzekł Rafael — przyrzekam wznieść olbrzymi pomnik Błażejowi Pascalowi, ufundować nagrodę stu tysięcy franków za najpiękniejszy problem mechaniki rozwiązany w każdym dziesięcioleciu, wyposażyć pańskie bratanice, siostrzenice, stryjeczne wnuczki, wreszcie zbudować przytulisko dla matematyków, którzy zwariują lub zejdą na dziady.

— To byłoby bardzo pożyteczne — odparł Planchette. — Jutro — dodał ze spokojem człowieka żyjącego wyłącznie w sferze intelektualnej — pójdziemy do Spieghaltera. Ten niepospolity mechanik sporządził właśnie według moich planów udoskonaloną machinę, dzięki której dziecko mogłoby zmieścić dziesięć tysięcy wiązek siana w kapeluszu.

— Do jutra, drogi panie.

— Do jutra.

— Niech żyje mechanika — wykrzyknął Rafael. — Czyż to nie najpiękniejsza ze wszystkich nauk? Tamten ze swymi onagrami, klasyfikacjami, kaczkami, gatunkami i słojami pełnymi potworów dobry jest co najwyżej do znaczenia punktów przy bilardzie w kawiarni.

Nazajutrz Rafael uszczęśliwiony wstąpił po Planchette’a i udali się razem na ulicę Zdrową; dobrze wróżąca nazwa! U Spieghaltera młody człowiek znaazł się w olbrzymiej sali, gdzie oczy jego ujrzały mnóstwo czerwonych i huczących pieców. Był to deszcz ognia, potop gwoździ, ocean tłoków, śrub, dźwigni, szyn, pił, muter, morze płynnego metalu, drzewa, klap, sztab. Opiłki drapały w gardle. W rozpalonym powietrzu było żelazo, ludzie byli okryci żelazem, wszystko cuchnęło żelazem, żelazo miało życie, stawało się żywym ustrojem, cieczą, chodziło, myślało, przybierając wszystkie formy, poddając się wszystkim kaprysom. Poprzez wycia miechów, crescendo młotów, świst wież, w których warczało żelazo, Rafael dostał się do wielkiej hali, czystej i dobrze wietrzonej, gdzie mógł się do woli napatrzeć olbrzymiej prasie, o której mówił Planchette. Podziwiał olbrzymie tarcice z żelaza oraz duże żelazne odnogi złączone potężnym trzonem.

— Gdybyś pan obrócił szybko siedem razy tę korbę — rzekł Spieghalter, pokazując mu rączkę z polerowanej stali — rozkruszyłbyś stalową płytę na milion pocisków, które wbiłyby ci się w nogi jak igły.

— Bagatela! — wykrzyknął Rafael.

Planchette własnoręcznie wsunął jaszczur między dwie płyty wszechpotężnej prasy i z całym spokojem, jaki daje przeświadczenie naukowe, zakręcił żywo korbą.

— Kładźcie się wszyscy na ziemi, zginęliśmy! — krzyknął Spieghalter grzmiącym głosem, padając sam na ziemię.

Okropny świst rozległ się w warsztatach. Woda zawarta w machinie skruszyła metal, trysnęła strumieniem o niewiarygodnej sile, szczęściem kierując się na stary piec, który obaliła, zburzyła, skręciła, tak jak huragan chwyta dom i unosi z sobą.

— Och — rzekł spokojnie Planchette — jaszczur jest zdrów jak moje oko! Mistrzu Spieghalter, musiała być jakaś skaza w stali albo jakaś szczelina w wielkiej rurze...

— Nie, nie, ja znam moją stal. Ten pan może zabrać swój przedmiot, diabeł siedzi w tej skórze.

Niemiec chwycił młot kowalski, rzucił skórę na kowadło i z całą siłą, jaką daje gniew, wymierzył w talizman najstraszliwszy cios, jaki kiedykolwiek jęknął w pracowni.

— Ani śladu nie ma — wykrzyknął Planchette, głaszcząc oporny jaszczur.

Zbiegli się robotnicy. Werkmajster wziął skórę i zanurzył ją w piecu pełnym gorejącego węgla. Wszyscy, stojąc półkolem koło ognia, oczekiwali z niecierpliwością działania olbrzymiego miecha. Rafael, Spieghalter, profesor Planchette, zajmowali środek tej czarnej i bacznej ciżby. Widząc wszystkie te białe oczy, te głowy przyprószone żelazem, tę czarną i lśniącą odzież, te kosmate piersi, Rafael miał wrażenie, że znajduje się w nocnym i fantastycznym świecie niemieckich ballad. Werkmistrz chwycił skórę szczypcami, zostawiwszy ją wprzód w ogniu przez dziesięć minut.

— Proszę mi ją oddać — rzekł Rafael.

Werkmistrz podał ją żartem Rafaelowi. Margrabia zwinął z łatwością skórę, chłodną i miękką pod jego palcami. Rozległ się krzyk zgrozy, robotnicy uciekli. Valentin został sam z profesorem Planchette w opustoszałej sali.

— Jest stanowczo coś diabelskiego w tym wszystkim! — wykrzyknął Rafael w rozpaczy. — Więc żadna siła ludzka nie zdoła mi przyczynić ani jednego dnia?

— Panie, zbłądziłem — odparł matematyk ze strapioną miną — powinniśmy byli poddać tę osobliwą skórę działaniu machiny do ciągnienia blachy. Gdzież ja miałem głowę, aby panu proponować ciśnienie!

— To ja prosiłem o to — odparł Rafael.

Uczony odetchnął jak winny uwolniony dwunastoma głosami przysięgłych. Jednakże zaciekawiony osobliwym problemem, jaki nastręczała ta skóra, zastanowił się chwilę i rzekł:

— Trzeba zażyć tę nieznaną substancję odczynnikami. Chodźmy do Jafeta, chemia będzie może szczęśliwsza od mechaniki.

Valentin popędził konia w nadziei zastania słynnego chemika Jafeta w jego laboratorium.

— I cóż, stary przyjacielu — rzekł Planchette, widząc Jafeta siedzącego w fotelu i oglądającego jakiś strąt — jakże się miewa chemia?

— Drzemie. Nic nowego. Prawda, Akademia uznała istnienie salicyny, ale salicyna, asparagina, woklina, digitalina, to nie są odkrycia...

— Nie mogąc wynajdywać rzeczy — rzekł Rafael — zdaje się, że jesteście skazani na wynajdywanie nazw.

— Dalibóg, masz słuszność, młodzieńcze!

— Słuchaj — rzekł Planchette do chemika — spróbuj nam rozłożyć tę substancję: jeżeli wydobędziesz z niej jakikolwiek pierwiastek, nazywam go z góry diaboliną, próbując bowiem zgnieść ten skrawek, rozwaliliśmy dopiero co prasę hydrauliczną.

— Pokażcie, pokażcie! — wykrzyknął radośnie chemik — może to będzie jaki nowy pierwiastek.

— Panie — rzekł Rafael — to jest po prostu kawał oślej skóry.

— Mój panie... — zaczął poważnie wielki chemik.

— Ja nie żartuję — odparł margrabia, podając mu jaszczur.

Baron Jafet przyłożył do skóry unerwione brodawki swego języka, tak sprawne w rozpoznawaniu soli, kwasów, zasad, gazów i rzekł po kilku próbach:

— Żadnego smaku! No, spróbujmy się jej dać napić trochę fluoru.

Poddana działaniu tego odczynnika, tak energicznie rozkładającego tkanki zwierzęce, skóra nie doznała żadnej zmiany.

— To nie jest jaszczur! — wykrzyknął chemik. — Potraktujemy tego tajemniczego jegomościa jak minerał i damy mu po nosie, pakując go do tygielka, gdzie mam właśnie czerwony potas.

Jafet wyszedł i wrócił niebawem.

— Proszę — rzekł do Rafaela — niech mi pan pozwoli kawałek tej osobliwej substancji; jest tak niezwykła...

— Kawałek? — wykrzyknął Rafael — Ani nawet wielkości włosa. Zresztą, próbuj pan! — dodał z uśmiechem smutnym i żartobliwym zarazem.

Uczony złamał brzytwę, chcąc naciąć skórę, spróbował skruszyć za pomocą silnego wybuchu elektryczności, potem poddał ją działaniu stosu Wolty, słowem, wszystkie pioruny wiedzy rozbiły się o ten straszliwy talizman. Była siódma wieczorem, Planchette, Jafet i Rafael, zapominając o mijaniu czasu, czekali wyniku ostatniego doświadczenia. Jaszczur wyszedł zwycięsko ze straszliwego wstrząsu, jakiemu go poddano przy pomocy pokaźnej dawki chlorku azotu.

— Jestem zgubiony! — wykrzyknął Rafael. — W tym jest ręka Boga. Trzeba umrzeć...

Zostawił uczonych pogrążonych w zdumieniu.

— Nie opowiadajmy o tej przygodzie w Akademii, koledzy wyśmialiby się — rzekł Planchette do chemika po długiej pauzie, w czasie której spoglądali po sobie, nie śmiejąc sobie udzielić wzajem swoich myśli.

Dwaj uczeni byli niby chrześcijanie, którzy opuścili swoje groby i nie znaleźli Boga w niebie. Wiedza? Bezsilna! Kwasy? Czysta woda! Czerwony potas? Zhańbiony! Stos Wolty, iskra elektryczna? Zabawki dziecinne!

— Prasa hydrauliczna rozwalona jak domek z kart! — dodał Planchette.

— Wierzę w diabła — rzekł baron Jafet po chwili milczenia.

— A ja w Boga — odparł Planchette.

Obaj byli w swojej roli. Dla mechanika wszechświat jest machiną, która wymaga robotnika; dla chemii, tego dzieła czarta, które rozkłada wszystko, świat jest to gaz obdarzony ruchem.

— Nie możemy zaprzeczyć faktowi — dodał chemik.

— Ba! Na naszą pociechę, panowie doktrynaliści stworzyli ten mglisty aksjomat: głupi jak fakt.

— Twój aksjomat — odparł chemik — musi być tedy faktem, gdyż jest solennie głupi.

Zaczęli się śmiać i poszli na obiad w nastroju ludzi, którzy widzą w cudzie już tylko objaw przyrody.

Wracając do domu, Valentin był pastwą zimnej wściekłości; nie wierzył już w nic, myśli mąciły mu się w mózgu, kłębiły się i wirowały jak myśli wszelkiego człowieka w obliczu niemożliwego faktu. Chętnie uwierzył w jakąś tajemną wadę w machinie Spieghaltera, niemoc wiedzy i ognia nie dziwiły go; ale gibkość skóry, kiedy on ją miął w palcach, a sztywność jej, kiedy ją poddano wszystkim środkom zniszczenia, jakie człowiek posiada, przerażały go. Ten niezaprzeczony fakt przyprawiał go o zawrót głowy.

„Jestem szalony — powiadał sobie. — Mimo że od rana jestem na czczo, nie chce mi się jeść ani pić, czuję w piersiach ogień który pali...”

Włożył z powrotem jaszczur w ramkę, w której znajdował się niegdyś, po czym, obrysowawszy czerwoną linią obecny kontur talizmanu, usiadł w fotelu

— Już ósma! — wykrzyknął. — Ten dzień minął jak sen.

Oparł się o poręcz, złożył głowę na lewej ręce, utonął w posępnej zadumie, w owych pożerających myślach, których tajemnicę unoszą z sobą skazani