Jaszczur - Honoré de Balzac (biblioteka publiczna online TXT) 📖

W pierwszych dniach grudnia siedemdziesięcioletni starzec kroczył mimo deszczu ulicą de Varenne, podnosząc głowę przy każdym domu i szukając z naiwnością dziecka i roztargnieniem filozofa adresu margrabiego Rafaela de Valentin. Wyraz głębokiej troski mocującej się z despotycznym charakterem malował się na tej twarzy okolonej długimi, siwymi włosami w nieładzie, wysuszonej jak stary pergamin, gdy się zwija w ogniu. Gdyby jakiś malarz spotkał tę szczególną osobistość, czarno ubraną, chudą i kościstą, bez wątpienia wróciwszy do pracowni, uwieczniłby ją w albumie z takim podpisem: Poeta klasyczny w poszukiwaniu rymu. Sprawdziwszy numer, który mu wskazano, ta żywa palingeneza Rollinowska zapukała lekko do bramy wspaniałego pałacu.

— Czy pan Rafael w domu? — spytał starowina szwajcara w liberii.

— Pan margrabia nie przyjmuje nikogo — odparł służący, pochłaniając olbrzymi kawał bułki rozmoczony w kawie.

— Powóz stoi — odparł nieznajomy starzec, wskazując świetny ekwipaż stojący pod daszkiem osłaniającym stopnie ganku. — Pan margrabia wyjdzie tutaj, zaczekam na niego.

— Ech, ojczulku, mógłbyś tu czekać do jutra rana — odparł szwajcar. — Zawsze jest w pogotowiu powóz dla jaśnie pana. Ale wyjdź pan stąd, proszę; straciłbym sześćset franków dożywotniej renty, gdybym raz wpuścił bez rozkazu obcą osobę do pałacu.

W tej chwili wysoki starzec w stroju dość podobnym do kostiumu woźnego w ministerium wynurzył się z sieni i zeszedł spiesznie kilka schodów, przyglądając się oszołomionemu staremu petentowi.

— Zresztą jest pan Jonatas — rzekł szwajcar — niech pan z nim pomówi.

Dwaj starcy, pociągnięci ku sobie wzajemną sympatią lub ciekawością, spotkali się w obszernym dziedzińcu, gdzie wśród bruku rosło parę ździebeł trawy. Przeraźliwa cisza panowała w tym pałacu. Widząc Jonatasa, chciałoby się przeniknąć rozpościerającą się na jego twarzy tajemnicę, o której mówił zarazem każdy szczegół tego zamarłego domu. Pierwszym staraniem Rafaela, skoro wszedł w posiadanie olbrzymiego spadku po wuju, było odszukać dawnego oddanego sługę, na którego przywiązanie mógł liczyć. Jonatas rozpłakał się z radości na widok młodego pana, którego pożegnał był — jak mniemał — na zawsze; ale szczęście jego doszło do zenitu, gdy margrabia powierzył mu wysokie funkcje intendenta. Stary Jonatas stał się potęgą pośredniczącą między Rafaelem a całym światem. Najwyższy rządca majątku swego pana, ślepy wykonawca nieznanej myśli, był niby szóstym zmysłem, przez który wzruszenia życia dochodziły do Rafaela.

— Panie, chciałbym mówić z panem Rafaelem — rzekł starzec do Jonatasa, wstępując na ganek, aby się schronić przed deszczem.

— Mówić z panem margrabią? — wykrzyknął intendent. — Zaledwie odzywa się do mnie, który go kołysałem na ręku, którego żona karmiła go swoim mlekiem.

— A ja! — wykrzyknął starzec. — Jeżeli pańska żona karmiła go swym mlekiem, ja, ja sam dawałem mu ssać z piersi Muz. Jest moim mlecznym synem, moim dzieckiem, carus alumnus! Ukształtowałem jego mózg, hodowałem jego inteligencję, rozwinąłem talent, i to, śmiem powiedzieć, na moją cześć i chwałę. Czyż nie jest jednym z najwybitniejszych ludzi naszej epoki? Miałem go pod sobą w szóstej, trzeciej i w retoryce. Jestem jego profesorem.

— A, pan Porriquet?

— Właśnie. Ale...

— Cyt! cyt! — zawołał Jonatas na dwóch kuchcików, których głosy mąciły klasztorną ciszę pałacu.

— Ależ, panie — podjął profesor — czyżby pan margrabia był chory?

— Drogi panie — odparł Jonatas — Bóg jeden wie, co jest memu panu. Widzi pan, nie ma w Paryżu ani dwóch domów podobnych do naszego. Słyszy pan? Dwóch domów. Pan margrabia kupił ten pałac, który należał poprzednio do pewnego księcia. Wydał trzysta tysięcy franków na umeblowanie. Rozumie pan, to jest suma, trzysta tysięcy franków! Ale też każdy pokój w naszym domu to prawdziwy cud. „Brawo, powiedziałem sobie, widząc te wspaniałości, to jak u nieboszczyka jego dziadka: młody pan margrabia będzie prowadził otwarty dom”. Gdzie tam! Ani chciał kogo widzieć na oczy. Mój pan prowadzi dziwne życie, panie Porriquet, rozumie pan? Życie niewzruszone. Wstaje co dzień o tej samej godzinie. Jedynie ja, ja sam, widzi pan, mogę wejść do jego pokoju. Wchodzę o siódmej, latem czy zimą. Tak już postanowiono. Wszedłszy, powiadam:

— Panie margrabio, trzeba wstać i ubierać się.

Wstaje i ubiera się. Mam obowiązek podać mu szlafrok, zawsze tak samo skrojony i z tej samej materii. Mam obowiązek postarać się o nowy, skoro ten jest zużyty, jedynie aby oszczędzić memu panu kłopotu życzenia. Także dziwactwo! Ano cóż, ma tysiąc franków do przepuszczenia co dzień, robi co chce, kochane dziecko! Zresztą, ja go tak kocham, że gdyby mnie uderzył w twarz z jednej strony, nadstawiłbym mu drugą! Gdyby zażądał ode mnie najcięższej rzeczy, zrobiłbym, rozumie pan? Zresztą ubrał mnie w tyle drobiazgów, że mam się czym zająć. Czyta dzienniki, nieprawdaż? Mam rozkaz układać je w tym samym miejscu, na tym samym stole. Mam też o jednej i tej samej godzinie ogolić go i ręka mi nie drży! Kucharz straciłby tysiąc talarów dożywocia, które go czekają po śmierci jaśnie pana, gdyby śniadanie nie znalazło się niewzruszenie na stole o dziesiątej rano, a obiad punkt o piątej. Porządek dań ułożony jest na cały rok, dzień po dniu. Pan margrabia nie potrzebuje niczego pragnąć. Ma truskawki, kiedy są truskawki; pierwsza nowalia, która się ukaże w Paryżu, jest dla niego. Program jest wydrukowany, umie rano swój obiad na pamięć. Następnie ubiera się o tej samej godzinie, w to samo ubranie, w tę samą bieliznę, położoną zawsze przeze mnie — rozumie pan? — na tym samym fotelu. Mam czuwać, aby materia była zawsze ta sama; w razie potrzeby, jeżeli np. surdut się zniszczy, mam go zastąpić nowym, nie mówiąc ani słowa. Jeżeli jest ładnie, wchodzę i mówię do pana:

„Czy pan zechce wyjść?”

Odpowiada tak albo nie. Jeżeli ma ochotę na przejażdżkę, nie czeka na konie, zawsze są zaprzężone: woźnica czeka niewzruszenie, z batem w ręku, jak go pan widzi. Wieczorem, po obiedzie, pan bywa jednego dnia w Operze, drugiego we Włoskim... to jest nie, nie był jeszcze we Włoskim, dopiero wczoraj wystarałem się o lożę. Potem wraca punkt o jedenastej położyć się... Przez godziny, w których jest niezajęty, czyta, czyta ciągle, widzi pan! Takie już dziwactwo. Mam obowiązek przeglądać przed nim Dziennik księgarski i zakupywać nowe książki, tak aby je znalazł w dzień ukazania się na kominku. Mam zlecenie zachodzić do niego co godzinę, aby czuwać nad ogniem, nad wszystkim, aby doglądać, czy mu czego nie brakuje. Dał mi, proszę pana, do nauczenia się na pamięć małą książeczkę, gdzie są spisane wszystkie moje obowiązki, prawdziwy katechizm! W lecie mam za pomocą całych gór lodu utrzymywać jednaką temperaturę i w każdej porze roku starać się o świeże kwiaty. Jest bogaty! Ma tysiąc franków do schrupania dziennie, może zadowalać swoje kaprysy. Dosyć długo musiał się obywać bez wielu rzeczy, biedne dziecko! Nie dokucza nikomu, dobry jest jak aniołek, nigdy nie mówi ani słowa, ale też za to musi być zupełna cisza w pałacu i w ogrodzie! Słowem, pan Rafael nie potrzebuje wyrażać ani najmniejszego życzenia, wszystko idzie jak na skinienie, jak po sznurku! I ma rację: kiedy nie trzymać służby w karbach, wszystko się rozłazi. Mówię mu wszystko, co ma robić, i słucha mnie. Nie uwierzyłby pan, jak daleko to sięga. Pokoje jego są w am... w am... jak to się mówi? Aha! W amfiladzie. Więc tak, skoro otworzy — niby na przykład — drzwi od swego pokoju albo gabinetu, trach! Wszystkie drzwi otwierają się same z siebie za pomocą maszynerii. Tak że może przejść cały dom, nie natykając się ani na jedne drzwi zamknięte. To miłe i wygodne, no i przyjemne dla nas, służby! Grubo nas to kosztowało, to inna rzecz!... Wreszcie, trzeba panu wiedzieć, powiedział mi:

„Jonatas, będziesz o mnie troszczył się jak o dziecko w powijakach”.

W powijakach, tak, proszę pana, powiedział w powijakach!

„Będziesz myślał za mnie o moich potrzebach...”

Ja jestem panem, rozumie pan? A on jest niby sługą. Czemu tak? Ba, tego nikt nie wie, chyba on sam i dobry Bóg.

— Pisze poemat! — wykrzyknął stary profesor.

— Myśli pan, że on pisze poemat? To musi być wielka niewola. Ale widzi pan, ja w to nie wierzę. Powtarzał mi często, że on chce żyć wagetacyjnie, wagetować. Nie dalej niż wczoraj, panie Porriquet, patrzał na tulipan i mówił, ubierając się:

„Oto moje życie... Ja wagetuję, mój dobry Jonatasie”.

Inni znowu twierdzą, że on jest monoman. Tak już musi być!

— Wszystko mi świadczy, Jonatasie — odparł profesor z bakalarską powagą, która natchnęła szacunkiem starego sługę — że wasz pan pochłonięty jest wielkim dziełem. Pogrążony jest w głębokich medytacjach i nie chce, aby go odrywała od nich płaska rzeczywistość. Zatopiony w świecie myśli, genialny człowiek zapomina wszystkiego. Pewnego dnia, sławny Newton...

— A Newton, dobrze... — rzekł Jonatas. — Nie znam.

— Newton, wielki geometra — ciągnął Porriquet — spędził dwadzieścia cztery godzin oparty łokciem o stół; kiedy się zbudził ze swej zadumy, myślał nazajutrz, że to jeszcze wczoraj, tak jak gdyby spał... Muszę odwiedzić tego kochanego chłopca, mogę mu się zdać na co.

— Minutę! — wykrzyknął Jonatas. — Gdyby pan nawet był królem Francji (dawnym, rozumie się!) i tak nie wszedłby pan, chyba żebyś wysadził drzwi i przeszedł po moim ciele. Ale, panie Porriquet, pobiegnę powiedzieć panu, że pan tu jest i spytać go tak: „Czy mam wpuścić?”. Odpowie tak albo nie. Nigdy mu nie mówię: Czy pan sobie życzy? Czy pan chce? Czy Pan pragnie? Te słowa są wykreślone z konwersacji. Raz wymknęło mi się coś takiego: „Czy chcesz mnie zabić?” zawołał z gniewem.

Jonatas zostawił starego profesora w sieni, dając mu znak, aby się nie posuwał dalej. Wrócił szybko z pomyślną odpowiedzią i zaprowadził starego emeryta przez bogate pokoje, których drzwi wszystkie były otwarte. Porriquet spostrzegł z daleka swego wychowanka przy kominku. Otulony we wzorzysty szlafrok i zanurzony w miękkim fotelu Rafael czytał dziennik. Bezgraniczna melancholia, której widocznie był pastwą, wyrażała się w chorobliwej i zmęczonej pozie, malowała się na czole, na twarzy bladej niby zwiędły kwiat. Cechował go jakiś zniewieściały wdzięk oraz coś z dziwactwa właściwego chorym bogaczom. Ręce jego, podobne rękom ładnej kobiety, odznaczały się miękką i delikatną białością. Mocno przerzedzone włosy blond kręciły się na skroniach z wyszukaną zalotnością. Grecka czapeczka z gałką za ciężką dla lekkiego kaszmiru, z którego była sporządzona, zwisała nieco na bok. U nóg leżał porzucony malachitowy nóż oprawny w złoto, którym dopiero co przecinał kartki jakiejś książki. Na kolanach spoczywał bursztyn wspaniałej indyjskiej fajki, której emaliowane skręty leżały niby wąż na posadzce, on zaś zapominał wysysać jej orzeźwiający aromat. Mimo to ogólnej niemocy tego młodego ciała przeczyły błękitne oczy, w których zdawało się skupiać całe jego życie, gdzie błyszczało niezwykłe i przejmujące uczucie. Przykro było patrzeć na to spojrzenie, jedni wyczytaliby w nim rozpacz; inni odgadliby wewnętrzną walkę równie straszną jak wyrzut sumienia. Było to głębokie spojrzenie niemocy, która dławi swoje pragnienia na dnie serca, lub też skąpca kosztującego myślą wszystkich rozkoszy, jakie pieniądze jego mogłyby mu dać, i odmawiającego ich sobie, aby nie uszczuplić swego skarbu; lub też spojrzenie spętanego Prometeusza, zdetronizowanego Napoleona, gdy dowiaduje się