Ojciec Goriot - Honoré de Balzac (wirtualna biblioteka txt) 📖

— A, rozumiem! — rzekł Eugeniusz. — Na balu u pani, widziałem panią de Restaud i dziś z rana poszedłem do niej.

— Obecność pańska musiała okrutnie ją krępować — rzekła pani de Beauséant z uśmiechem.

— A tak, bo też ze mnie taki nieuk, że wszystkich oburzę na siebie, jeżeli pani odmówi mi swej pomocy. Zdaje mi się, że w Paryżu niezmiernie trudno znaleźć kobietę młodą, piękną, bogatą i wykwintną, która by przy tym wszystkim była niezajęta, a mnie właśnie potrzeba takiej, co by mnie nauczyła żyć, bo kobiety najlepiej umieją wykładać tę naukę. Przeczuwam jednak, że wszędzie znajdę jakiegoś pana de Trailles. Chciałem prosić panią o rozwiązanie pewnej zagadki i o wytłumaczenie, jakiego to rodzaju głupstwo zdarzyło się mi popełnić dzisiaj. Mówiłem o jakimś ojcu...

— Jaśnie oświecona księżna de Langeais — rzekł Jakub — przerywając studentowi, który zrobił ruch człowieka mocno rozdrażnionego.

— Jeżeli chcesz pan mieć powodzenie — szepnęła wicehrabina — pamiętaj, byś nie zdradzał tak łatwo swych uczuć.

— Ach, dzień dobry najdroższa — zawołała idąc na spotkanie księżnej i ściskając jej ręce z takim wylaniem serdecznym, jak gdyby witała siostrę rodzoną.

Księżna odpowiedziała wdzięcznym przymileniem.

— To dwie przyjaciółki serdeczne — rzekł Rastignac do siebie. Będę więc miał odtąd dwie protektorki, obie muszą mieć upodobania jednakie, a więc i ta zajmie się mym losem.

— Jakiejże to szczęśliwej myśli zawdzięczam twą obecność, najdroższa Antonino? — zapytała pani de Beauséant.

— Widziałam właśnie, jak pan d’Adjuda-Pinto wchodził do pana de Rochefide i sądziłam, żeś ty sama jedna.

Pani de Beauséant nie zagryzła ust ani się zarumieniła, oczy jej spoglądały tak jak i przedtem, a czoło zdawało się wyjaśniać, gdy księżna wymawiała złowrogie wyrazy.

— Gdybym wiedziała, żeś zajęta... — dodała księżna zwracając się ku Eugeniuszowi.

— To pan de Rastignac, jeden z mych kuzynów — rzekła wicehrabina. — Czy nie masz wiadomości o jenerale de Montriveau? Sérizy mówiła mi wczoraj, że go wcale nie widać, czy nie był dziś u ciebie?

Powiadano, że pan de Montriveau opuścił księżnę, która była w nim szalenie rozkochana; to też zapytanie przyjaciółki ukłuło ją w serce i odparła zarumieniona:

— Wczoraj był w pałacu Elizejskim.

— Z obowiązku służbowego — dorzuciła pani de Beauséant.

— Musisz już wiedzieć, Klaro — odparła księżna ze wzrokiem błyszczącym złośliwością — że jutro wyjdą zapowiedzi pana d’Adjuda-Pinto i panny Rochefide.

Był to cios zbyt gwałtowny, wicehrabina zbladła i zaśmiała się.

— To plotka, którą się głupcy bawią — odparła. — Czyżby pan d’Adjuda rzucił Rochefidom jedno z najpiękniejszych imion Portugalii? Przecież Rochefidowie to taka świeża szlachta!

— Ale Berta będzie miała, jak mówią, dwieście tysięcy liwrów dochodu.

— Pan d’Adjuda zbyt jest bogaty, aby się miał bawić w podobne rachuby.

— A!

— Ależ, moja droga, panna de Rochefide jest zachwycająca.

— Wreszcie markiz zaproszony dziś do nich na obiad, warunki już są ułożone. Dziwi mnie niezmiernie, że ty wiesz o tym tak mało.

— Jakież to głupstwo popełniłeś pan dzisiaj panie de Rastignac? — zapytała pani de Beauséant. — To biedne dziecko tak niedawno znalazło się na świecie, że nic a nic nie rozumie, co my mówimy, najdroższa Antonino. Odłóżmy ten przedmiot do jutra, zrób to dla niego. Jutro, widzisz, cała ta sprawa będzie już miała charakter urzędowy, i ty będziesz mogła głosić na pewno.

Księżna zwróciła na Eugeniusza wzrok wyzywający, co to ogarnia człowieka od nóg do głowy, spłaszcza go i zniża do wartości zera.

— Bezwiednie wbiłem sztylet w serce pani de Restaud. Uczyniłem to bezwiednie i w tym leży błąd mój cały — rzekł student, który miał dosyć sprytu, by odkryć krwawe przycinki obydwóch kobiet, ukryte pod zasłoną czułych słówek. — Można się nawet obawiać człowieka, który z całą świadomością ból nam zadaje, ale ten, co uderza nie wiedząc nawet, czy rani głęboko, uchodzi za głupca niezręcznego, który nie umie korzystać ze sposobności i zasługuje na pogardę.

Pani de Beauséant rzuciła na studenta spojrzenie powłóczyste, którym dusze wzniosłe umieją wyrażać wdzięczność połączoną z godnością.

W spojrzeniu tym był balsam na serce studenta, zranione wzrokiem taksatora, jakim go księżna zmierzyła.

— Proszę sobie wyobrazić — ciągnął dalej Eugeniusz — że udało mi się właśnie zdobyć przychylność hrabiego de Restaud; gdyż — rzekł, zwracając się do księżnej, a ton jego mowy był pokorny i złośliwy zarazem — trzeba pani wiedzieć, że ze mnie tylko mizerny student, opuszczony, biedny bardzo...

— Nie mów pan tego, panie de Rastignac. My kobiety nie przyjmujemy tego, czego nikt nie chce.

— Cóż robić! — zawołał Eugeniusz — liczę dopiero lat dwadzieścia dwa i muszę znosić przykrości właściwe memu wiekowi. Przy tym spowiadam się przed paniami, a przyjemnie uklęknąć przy tak pięknym konfesjonale; zgrzeszywszy przy jednym pośpieszamy do drugiego, by tam wyznać swą winę.

Księżna przybrała oziębłą powagę, słuchając tej mowy niereligijnej; chciała okazać, że znajduje ją niewłaściwą, i rzekła do wicehrabiny:

— Pan de Rastignac przybywa pewnie...

Pani de Beauséant zaczęła się śmiać szczerze i z kuzyna swego, i z księżnej.

— Przybywa, moja droga, starać się o nauczycielkę, co by się podjęła nauczyć go dobrego tonu.

— Pani — rzekł Eugeniusz do księżnej — cóż dziwnego, że chcemy zgłębić to, co was zachwyca? (Jednak — rzekł w duchu zdaje mi się, że niemądrze jakoś do nich przemawiam).

— Ależ pani de Restaud jest, zdaje mi się, uczennicą pana de Trailles — rzekła księżna.

— Jam nic o tym nie wiedział — odparł student — i dlatego nierozważnie znalazłem się między nimi. Potrafiłem jednak porozumieć się z mężem i widziałem, że żona będzie mnie znosić przez czas pewien; ale przyszło mi do głowy przyznać się, że znam pewnego jegomości, który w moich oczach wyszedł z ich domu tajemnymi schodami, ucałowawszy poprzednio hrabinę w głębi ciemnego korytarza.

— Cóż to za jeden? — zapytały obie kobiety.

— Jest to pewien starzec z przedmieścia Saint-Marceau, wydatkujący tak jak i ja, nieborak, tylko dwa luidory na miesiąc. Biedak ten, z którego wszyscy się śmieją, nazywa się ojciec Goriot.

— Ach, jakież z pana dziecko! — zawołała pani de Beauséant — wszakże Goriot— to panieńskie nazwisko hrabiny de Restaud.

— Ona jest córką fabrykanta makaronu — dorzuciła księżna. — Może pamiętasz, Klaro? wszak osóbka ta prezentowała się u dworu jednego dnia z jakąś córką pasztetnika. Król zaczął się śmiać i powiedział po łacinie jakiś dowcip o mące. Powiedział, że to są ludzie, ach, jakże on ich nazwał? ludzie...

— Ejusdem farinae — podchwycił Eugeniusz.

— Tak, tak — rzekła księżna.

— Ach! więc to jej ojciec — zawołał student przerażony.

— Ależ tak; nieborak ma dwie córki, które kocha nad życie, jakkolwiek obie zaparły się go prawie zupełnie.

— Wszak druga wyszła zdaje się za mąż za jakiegoś bankiera o niemieckim nazwisku, za jakiegoś barona de Nucingen? — rzekła wicehrabina, spoglądając na panią de Langeais. — Zdaje się, że się ona nazywa Delfina. Czy nie będzie to tylko ta blondynka, która ma boczną lożę w Operze i bywa w teatrze Komicznym, gdzie zawsze śmieje się bardzo głośno, chcąc zwrócić na siebie uwagę.

Księżna uśmiechnęła się: — Prawdziwie podziwiam cię, najdroższa. Z jakiej przyczyny zajmujesz się tak bardzo tymi ludźmi? Tylko szalenie rozkochany Restaud odważył się opylić mąką panny Anastazji. I nic na tym nie zyskał! Anastazja wpadła w ręce pana de Trailles, który ją zgubi.

— Obie zaparły się ojca — powtarzał Eugeniusz.

— A tak, ojca, ojca własnego — odrzekła wicehrabina — dobrego ojca, który, jak mówią, wyzuł się ze wszystkiego, zachowując dla siebie tylko od ośmiu do dziesięciu tysięcy liwrów dochodu, a każdej z nich dał pięćset czy sześćset tysięcy franków, byle tylko wydać je dobrze za mąż i zapewnić im przyszłość szczęśliwą. I spodziewał się, że obie córki pozostaną dla niego córkami; sądził, że wydawszy je za mąż, podwoi swe własne życie, że znajdzie zawsze dwa domy, gdzie uwielbiać i pieścić go będą. Po upływie dwóch lat zięciowie wygnali go ze swego towarzystwa, jak ostatniego nędzarza...

Łzy zakręciły się w oczach Eugeniusza, który tak niedawno orzeźwił się pod wpływem czystych i świętych uczuć rodzinnych i nie mógł jeszcze utracić wiary młodzieńczej, bo pierwszy dzień przepędzał na placu boju cywilizacji paryskiej. Prawdziwe uczucie udziela się z taką siłą, że przez chwil kilka wszyscy troje spoglądali na siebie w milczeniu.

— O, mój Boże! — rzekła pani de Langeais — nie przeczę, że to się wydaje okropnym; jednak rzeczy podobne dzieją się co dzień przed naszymi oczyma. Jakiż powód w tym leży? Powiedz, najdroższa, czyś ty kiedy pomyślała, co to znaczy zięć? Zięć to znaczy człowiek, dla którego ty albo ja wychowamy kiedyś miluchną istotkę, połączoną z nami tysiącem węzłów, która przez lat siedemnaście będzie szczęściem rodziny, jej duchem białym, rzekłby Lamartine, a w końcu stanie się jej zakałą. Człowiek, który zabierze nam tę istotę, pochwyci wnet jej miłość niby topór ostry i zada ból sercu naszego anioła, wycinając wszystkie uczucia, które go z rodziną łączyły. Córka, która wczoraj wszystkim dla nas była i dla której my wszystkim byliśmy, stanie się jutro nieprzyjaciółką naszą. Czyż nie patrzymy co dzień na tę tragedię? Tu synowa dokucza jak może teściowi, który wszystko poświęca dla syna, tam zięć wygania świekrę za drzwi. I pytają, co dziś jest tragicznego w naszym społeczeństwie? Ależ sam dramat zięcia jest przerażający, że już nie wspomnę o małżeństwach naszych, które stały się czymś bardzo niezabawnym. Pojmuję doskonale, co się przytrafiło owemu staremu fabrykantowi makaronu. Przypominam coś sobie, że ten Foriot...

— Goriot — proszę pani.

— Tak jest, ten Moriot był podczas rewolucji naczelnikiem sekcji. Umiał on skorzystać ze sławnego głodu i zrobił początek majątku, biorąc za mąkę dziesięć razy drożej, niż sam zapłacił. Miał jej, ile tylko zapragnął. Rządca mej babki sprzedał mu niezmierną ilość mąki. Ten Goriot musiał, jak wszyscy owi ludzie, dzielić się z Komitetem dobra publicznego. Pamiętam, iż rządca zaręczał mej babce, że może przebywać bezpiecznie w Grandvilliers, gdyż posiadany zapas zboża był dla niej doskonałą kartą ochronną. Otóż ten Loriot, który sprzedawał zboże ścinaczom głów, podlega jednej tylko namiętności. Powiadają, że ubóstwia swe córki. Dla starszej usłał gniazdo wysoko w domu de Restaud, a drugą połączył z baronem de Nucingen, bogatym bankierem, który uchodzi za rojalistę. Pojmiecie państwo, że za czasów cesarstwa obaj zięciowie znosili u siebie starego przedstawiciela dziewięćdziesiątego trzeciego roku, uchodziło to jakoś przy Bonapartem. Ale po powrocie Burbonów poczciwiec nasz zaczął krępować bardzo pana de Restaud, a bardziej jeszcze pana barona. Być może, że córki nie przestały kochać ojca, toteż chciały tak zrobić, żeby i wilk był syty i koza cała; chciały dogodzić i ojcu i mężom; przyjmowały Goriota, gdy nie było nikogo więcej, i składały to na karb czułości. „Przychodź, ojczulku, najlepiej nam będzie, gdy będziemy sami” itd. Co do mnie, moja droga, zdaje mi się, że prawdziwe uczucie umie widzieć i pojmować: musiało więc krwawić serce biednego przedstawiciela dziewięćdziesiątego trzeciego roku. Widział, że się córki rumienią za niego, że one kochają mężów, a on zięciom zawadza. Trzeba się było poświęcić. I nieborak poświęcił się, gdyż był ojcem; skazał się na dobrowolne wygnanie. Widząc zadowolenie córek, pojął, że dobrze zrobił. I ojciec i dzieci byli wspólnikami tej małej zbrodni. Wszędzie się to spotyka. Czyż taki ojciec Doriot nie wyglądałby jak plama dziegciowa w salonach swych córek? Nudziłby się i czułby, że nie jest na właściwym miejscu. To co spotkało owego ojca, może też spotkać każdą piękną kobietę ze strony najukochańszego człowieka; niech tylko znudzi go swą miłością, a porzuci ją natychmiast i gotów będzie popełnić czyn nikczemny, byle tylko uciec od niej. Wszystkie uczucia podlegają temu prawu. Serce nasze to skarbnica, wypróżnijmy je od razu i otośmy zrujnowani. Nie przebaczamy uczuciu, co się od razu wylało, jak nie przebaczamy również człowiekowi, który ani grosza nie posiada. Ojciec