Komediantka - Władysław Stanisław Reymont (biblioteka darmowa online .TXT) 📖

czuł w sobie prawie geniusz aktorski, co był pewnym niemal, że gdyby nie klika, to wszystkie role po Królikowskim powinienby grywać w teatrze warszawskim...

Biegał jeszcze prędzej i co tylko spotkał na drodze, to kopał w uniesieniu wściekłem, a leżało po kątach dosyć rupieci: stare buciki, bielizna, garderoba teatralna, sienniki dzieci pod ścianą, stosy nut i muzykalii, kosze z biblioteką, to kupa starych łachów i dekoracyi.

Złość się w nim podnosiła coraz większa.

— Ja źle grałem?... ja cyrkowiec?... a żeby cię jasności, psiakrew, ogarnęły!...

Chwycił jakąś szklankę z paki i grzmotnął nią o ziemię, potem uniósł stos książek i rzucił nim, potem krzesło wyplatane potłukł.

Zaogniał się coraz więcej, wywierał złość swoją na rzeczach różnych i rozbijał same drobiazgi — ale spotkawszy się ze wzrokiem Pepy, tak samo wiejącym nienawiścią i pogardą, skoczył do fortepianu i uderzył pięścią w klawiaturę, aż kilka strun pękło z brzękiem smutnym — i pobiegł do okna; na parapecie stał stos talerzy z resztkami wczorajszego obiadu.

Pepa skoczyła coprędzej i zasłoniła sobą talerze.

— Odejdź!... — mruknął groźnie, zaciskając pięście.

— To moje! — zawołała i cały stos talerzy rzuciła mu pod nogi z taką siłą, że się rozbiły na drobne kawałki.

— Bydlę!

— Błazen!

Skrzyżowały się przymiotniki, stanęli naprzeciw siebie groźni, gotowi rzucić się i gryźć wzajemnie, tak oczy płonęły im nienawiścią i zęby szczękały, gdy wtem weszła służąca.

— Proszę pani pieniędzy na śniadanie.

— Niech ci pan da! — odpowiedziała i krokiem dumnym, takim, jakim Rakiewiczowa schodzi ze sceny, wyszła do drugiego pokoju, zatrzaskując drzwi za sobą.

— Niech pan da pieniędzy, już czas, dzieci płaczą, że im się jeść chce!

— Niech niania idzie do pani po pieniądze...

— Ale!... nie tako ja głupia! Narobił pan piekła, że w całym domu było słychać, a teraz ja mam iść do pani?... Niech-no pan da i ubiera się prędzej! Loboga, już je dziesiąta, a pan łazi, kiej zyd rozbabrany przed siabasem...

— Bez uwag, nianiu; mówię ci ciągle, nie wtrącaj się...

— A juści!... a ktoby o czem pamiętał?... państwo ino kumedye wyprawiają, a o dzieciskach po ludzku to nikt nie pamięta.

— Brakuje co dzieciom? — spytał udobruchany, gdyż dzieci były jego słabością.

— Przecie!... Edziowi trza bucików, Waciowi ubrania, bo hycel chłopak do cna portecki ściarachał, a i pannie Jadzi też wrazić niema co... Państwo ino na kumedye to nie żałują, a lo dzieci, to pieprzu za grosz musi starczyć! — burczała, pomagając mu się ubierać.

— Niech się niania dowie w sklepach, co to wszystko będzie kosztowało i powie mi, to dam pieniędzy... a tutaj ma niania na śniadanie.

Położył rubla, wytarł rękawem rudawy cylinder i wyszedł.

Niania zabrała dzbanek, koszyk na bułki i poszła.

Cabińscy prowadzili życie koczownicze, cygańskie i mieli artystyczne zwyczaje w domu. Tylko herbatę wieczorem robiono na miejscu i to nie w samowarze, jaki ciągle obiecywała kupić pani Pepa, ale na maszynce benzynowej. Żeby nie mieć kłopotów gospodarskich cały dom stołował się w restauracyi: dyrektorstwo, czworo dzieci, dwie służące; dla wszystkich rano kawę kupowało się w kawiarni, a w południe obiad w restauracyi.

Tak samo nie mieli czasu myśleć o domu, jak i o dzieciach. Nie dbali o nic, pochłonięci teatrem, rolami i walką o powodzenie.

Płócienne ściany dekoracyi i kulis, przedstawiające salony świetne i mieszkania wytworne, wystarczały im w zupełności, tam oddychali głębiej i czuli się lepiej, tak jak wolna okolica, przedstawiająca jakiś dziki krajobraz, z zamkiem na szczycie góry czekoladowego koloru i z lasem namalowanym niżej, wystarczała im za żywą przyrodę, za prawdziwe pola i lasy.

Zapach mastyksu, szminek i perfum — to były ich najwspanialsze zapachy.

Sypiali tylko w mieszkaniu — mieszkali i żyli na scenie i za kulisami.

Pepa, ze swoją wrażliwością kobiecą, tak przesiąkła teatrem, że ilekroć gniewała się na seryo lub radowała, albo wreszcie opowiadała cośkolwiek to zawsze w jej akcencie, pozie, ruchach — można było znaleźć echa sceny, powtarzane bezwiednie.

Nie umiała powiedzieć dwóch słów, żeby nie były powiedziane scenicznie i takim głosem jakby ją słuchały setki osób.

Cabiński, był to przedewszystkiem aktor, a później aferzysta tego pokroju, że nigdy sam nie wiedział, co w nim przeważa: miłość sztuki czy pieniędzy? Staczał ze sobą częste walki na tym punkcie i nie zawsze pieniądz wygrywał. Miał szczęście i do sztuki i do publiczności; robił po cichu pieniądze, ale miał zwyczaj głośno płakać na nędzę i niepowodzenie, oszukiwać, jak się tylko dało, wszystkich. Obcinał gaże, zwlekał z rachunkami i lubił płacić akontami, o ile można najmniejszemi. Marzył przytem w cichości o czemś wielkiem, wspominał o tem często i niejasno, że się już śmiano z niego, ale ile razy był przez letni sezon w Warszawie, to często chodził do architektów, naradzał się z autorami dramatycznymi, łaził po redakcyach — i potem obliczał coś w tajemnicy.

Wierzył, że poniedziałki są fatalne do wystawiania nowych sztuk i wyjazdów, że jak położyć rolę na łóżku, to pustki pewne wieczorem w teatrze, że wszyscy dyrektorowie są idyotami i — że on ma wielki talent tragiczny.

Dwadzieścia parę lat był w teatrze i grywał ciągle, a łaknął każdej nowej roli, zazdrościł drugim, ubolewał, że wszyscy będą grać kiepsko i nieraz nocami myślał, jakby to on zagrał, wstawał wtedy, zapalał świecę, i z egzemplarzem w ręku chodził po pokoju i próbował roli.

Dopiero krzyki Pepy albo wołanie niani, że takie kumedye po nocy i do psa niepodobne, zapędzały go z powrotem do łóżka.

Pomimo przeciwieństw różnych i nienawiści tajonej, była to para bardzo dobrana.

Wszystko, co nie miało związku blizkiego z teatrem, zbywali lekceważeniem i obojętnością.

Zamknęli duszę w tej malej orbicie sztucznego życia, i to im w zupełności wystarczało.

Pepa faktycznie przewodziła nad teatrem, ale nad mężem tylko pozornie, bo jej, pomimo zawiści, imponował; ale za to we wszystkich zakulisowych plotkach, intrygach i skandalach była mistrzynią.

Nigdy sobie nie zdawała sprawy z niczego, słuchała tylko instynktu chwilowego i męża czasami. Przepadała za melodramatem, za sytuacyą groźną, targającą nerwy; lubiła szeroki gest, ton mowy podniesiony i niezwykłość jaskrawie uderzającą.

Bywała często przesadnie patetyczna, ale grywała z zapałem; tak ją nieraz porywała sztuka, akcent, słowo jakieś, że po zejściu ze sceny, jeszcze za kulisami płakała prawdziwemi łzami.

Role umiała zawsze najlepiej, bo każdą wykuwała; o dzieci dbała tyle, co o starą garderobę: rodziła je — i pozostawiała mężowi i niani.

Zaraz po wyjściu Cabińskiego krzyknęła przeze drzwi:

— Nianiu, do mnie!

Niania dopiero co wróciła z kawą i chłopakami, których ledwie ściągnęła z podwórza; rozdzielała śniadanie dzieciom i obiecywała:

— Edziuś!... będziesz miał buciki... tatko kupi. Wacio dostanie garniturek, a panna Jadzia sukienkę... Pijcie dzieci!

Głaskała je po głowach, przysuwała bułki, obcierała twarze z troskliwością. Kochała je i chodziła około nich, jak około własnych dzieci.

— Nianiu — wołała dyrektorowa.

Niania nie słyszała, bo zdjąwszy najmłodszemu zabłocone buciki, szczotkowała je zawzięcie.

— Edziuś był na ulicy. Edziuś nie słucha niani... niania przyprowadzi dziada i każe wziąć...

— A jakże dziada!... Tatuś grywa dziadów, widziałem! — odezwał się powątpiewająco Wacek.

— A to zawołam żydówkę, co sprzedaje śledzie, i Edziusia i Wacia sprzedam, jak nie będziecie niani słuchali.

— Niania jest głupia!... Żydówki przecież grywa pani Wolska, to się jej nie boję.

— A kiej to będzie Żydowica prawdziwa, nie żadna kumedyantka.

— Niania się sypie! — powiedziała Jadzia, najstarsza, ośmioletnia, z miną i głosem głęboko przekonanej wyższości.

— Nianiu! — krzyknęła Gabińska, wysadzając przeze drzwi głowę.

— Adyć słyszę, ale przecież dzieci pilniejsze.

— Gdzie Antka?

— Poszła do magla.

— Pójdzie mi Niania po suknię na Widok, do Sowińskiej. Wie niania gdzie?...

— Adyć wiem!... do ty chudy i zły, kiej pies...

— Niechże niania zaraz idzie i powraca prędko...

— Mamusiu!... to i my pójdziemy z nianią... — prosiły po cichu dzieci, bo się bały matki.

— Zabierze niania dzieci ze sobą.

— To się wi, żebym ich samych nie zostawiła!

Poubierała dzieci, włożyła na siebie wspaniały łowicki wełniak, w szerokie pasy ponsowo-białe, okryła się chustką i wyszła z dziećmi.

W teatrze nianię nazywano babą Jagą, albo niewiastą. Był to typ kopalniany, szczątkowy. Przyjęła ją Cabińska we Włocławku za niańkę do pierwszego dziecka i została już u nich na stałe.

Można śmiało powiedzieć, że pomimo, iż była popychadłem dla wszystkich, była prawdziwą opatrznością domu. Wyhodowała wszystkie dzieci Cabińskim. Miała lat z pięćdziesiąt, swarliwy charakter, uczciwość prawdziwie chłopską i przepadała za dziećmi. Ją jedną teatr nie przekształcił ani na odrobinę.

Sama jedna na świecie, przywiązała się do Cabińskich, jak pies.

Nie chciała nigdy zmienić wełniaka na suknię, malowanej w czerwone kwiaty skrzynki — na kufer, chłopskich wierzeń — na miejskie i swojego zdania o teatrze. Nazywała wszystko rozpustą, kumedyą, kumedyanctwem, ale ogromnie lubiła patrzeć na przedstawienia.

Za kulisami urządzano jej tysiące kawałów, nieraz bardzo bolesnych, nie gniewała się jednak.

— Rozpustniki!... da wam Pan Bóg radę, da! — mawiała wtedy.

Miała także swoją namiętność: dzieci, które kochała nad wszystko i myśl o pierzynie dużej ze świeżego pierza — pierzynie gospodarskiej. Jeśli miała pieniądze, to wtedy wydawało się jej, że pierze jest za drogie i niedobre; kiedy trafiało się jej tańsze, nie kupowała z nieufności.

— Może jaki parch na niem styrgnął!... — mawiała.

Pasyami także lubiła kury. Żeby się na nią nie wiem jak gniewano, umiała zawsze na wiosnę wystarać się o jajka i o kwokę; nasadzała ją choćby w nogach swojego łóżka, a gdy się kurczęta wylęgły, chodziła około nich troskliwiej, niż około dzieci. Za nic w świecie nie pozwoliła zabić tych kurcząt...

Było to dla niej coroczne uroczyste święto, kiedy już kurczęta wyrośnięte były odpowiednio, wybierała z nich jakie trzy kokoszki i koguta na wychowanie, a resztę wsadzała w koszyk i niosła na targ.

I czy to było w Płocku, Lublinie, albo Kaliszu, szła pomiędzy kobiety wiejskie, siadała razem z niemi i sprzedawała kurczęta.

Trzeba wtedy było widzieć jej twarz rozpromienioną, dumną — gospodarską, lub słyszeć jej dyszkancik poważnie brzmiący, jakim zachęcała do kupna i rozmawiała z sąsiadkami!... Nic, tylko gospodyni na jakiej włóce ziemi.

Towarzystwo chodziło wtedy in gremio oglądać ją.

Żadne drwiny, ani tłómaczenia, nie potrafiły wykorzenić tej oddziedziczonej po matce skłonności.

Nie mogła się pozbyć zwyczaju całowania wszystkich kobiet w ręce i ukłonów do ziemi — robiła to bezwiednie, siłą przyzwyczajenia, choć Cabińska ciągle ją upominała.

Sprawiała dziwne wrażenie ta chłopka, prosta, szczera i jasna, jak dzień letni na wsi, w tym świecie szminki i kłamstwa.

Prędko wróciła z suknią i dziećmi.

Cabińska się ubrała i miała już wychodzić, gdy zadzwoniono.

Niania poszła otworzyć.

Wtłoczył się nizki, dosyć otyły i niezmiernie ruchliwy jegomość.

Był to mecenas.

Twarz miał starannie wygoloną, złote binokle na małym nosku i uśmiech, jakby przyklejony do wąziutkich warg.

— Można?... dyrektorowa pozwoli?... Na minutkę, bo zaraz uciekam!... — recytował szybko.

— Ależ szanowny mecenas zawsze może...

— Dzień dobry! Proszę o łapkę... Ślicznie mi dyrektorowa wygląda!... Ja tylko w przelocie...

— Niechże mecenas siada, proszę! Naniu, dajno krzesełko panu!

Mecenas usiadł, binokle chustką przetarł, poprawił włosy mocno przerzedzone, ale niepokalanie czarne, przerzucił szybko nogę na nogę, mrugnął kilkanaście razy newralgicznie oczami, wyjął papierośnicę i podał.

— Doskonałe po prostu! Mam przyjaciela w Kairze; przysłał mi właśnie...

— Dziękuję!

Wzięła papierosa, obejrzała go uważnie i zapaliła z uśmiechem nieznacznym.

— Słowo honoru, egipskie oryginalne — zapewniał, pochwyciwszy jej uśmieszek.

— Rzeczywiście, doskonałe!

— Cóż tam dzisiaj gramy, kochana dyrektorowo?...

— Naprawdę, to nie wiem, nianiu, czy ja co gram dzisiaj?...

Udawała zawsze, że nie dba i nie pamięta o scenie, że tylko oddycha domem i dziećmi.

— Wicek z książką nie przychodził dzisiaj, to pani nie gra — odpowiedziała niania, sprzątając pospiesznie ślady spustoszeń, jakie narobił Cabiński.

— Czytałem dzisiaj w „Gońcu” bardzo pochlebną wzmiankę o dyrektorowej.

— Niezasłużona może, bo ja wiem, jak się tę rolę grać powinno.

— Grała ją pani prześlicznie, cudownie!...

— Komplemencista z mecenasa, niedobry i nieżyczliwy!... — kaprysiła naiwnie.

— Prawdę tylko mówię, istotną prawdę, słowo honoru!

— Proszę pani, dyć je już kole połednia — powiedziała niania, która w ten sposób przypominała gościowi, że czas iść sobie.

— Dyrektorowa do teatru?

— Tak, zajrzę na próbę, a potem wyjdę trochę na miasto.

— Pójdziemy razem, dobrze?... Po drodze załatwimy mały interesik...

Cabińska spojrzała na niego z niepokojem. Nie widział tego, bo mrugał znowu oczkami, przekładał nogę na nogę i obsadzał binokle, wciąż się zsuwające.

— Pewnie chce pieniędzy — myślała Cabińska, kiedy już szli po schodach.

Mecenas tymczasem kręcił się, uśmiechał się i szczebiotał.

Był to naprawdę „mecenas” towarzystwa; wszystkim mówił po imieniu i wszystkimi się interesował. Nie wiedziano, czem był, gdzie mieszkał, co robił, ale kieszeń miał zawsze otwartą.

Zjawiał się w ogródku na pierwsze przedstawienie, znikał po ostatniem aż do przyszłej wiosny. Pożyczał pieniędzy, których mu nigdy nie oddawano; czasami fundował kolacyę, przynosił cukierki aktorkom, opiekował się młodemi adeptkami i podobno zupełnie platonicznie kochał się zawsze w którejś z aktorek.

Był to dziwny, ale zarazem bardzo dobry człowiek.

Cabiński, zaraz po przyjeździe, pożyczył od niego sto rubli — i umyślnie przy wszystkich żeby ich przekonać, że nie ma pieniędzy, zmusił go do wzięcia w zastaw bransoletki żony.

Cabińska myślała właśnie, że teraz będzie chciał zwrotu pieniędzy.

Siedli cicho w krzesłach, bo próba była w pełni i właśnie Majkowska z Topolskim grali jakąś kapitalną scenę miłosną.

Mecenas słuchał, kłaniał się na wszystkie strony, uśmiechał i szepnął:

— Pyszna to rzecz, miłość... na scenie!

— I w życiu nie jest złą...

— Miłość prawdziwa, to rzadkość w życiu, więc ja przekładam scenę, bo tutaj mam ją codziennie — mówił szybciej i znowu powieki