Transakcja wojny chocimskiej - Wacław Potocki (czytaj książki za darmo txt) 📖
Krótki opis książki:
Transakcja wojny chocimskiej lub krócej: Wojna chocimska to wierszowany epos opowiadający o zwycięstwie Polski nad Turkami pod Chocimiem w 1621 roku.
Treść utworu została oparta o kroniki Jakuba Sobieskiego oraz inne manuskrypty. W dziele występują postaci historyczne (np. Karol Chodkiewicz, Stanisław Lubomirski), jednak autor wprowadza elementy fikcji literackiej, wplata również własne komentarze, dygresje, uzupełnia o mowy wodzów. Opisana historia opowiada o przygotowaniach do bitwy oraz o jej przebiegu (tj. w barokowej polszczyźnie pełnej łacińskich zapożyczeń: „transakcji”). Autor podkreśla wielkość narodu polskiego, który pomimo śmierci wodza podczas bitwy stawił czoła kilkukrotnie większemu wojsku najeźdzcy. Wyraża jednak krytykę wobec współczesnej mu Polski i chce obudzić w Polakach dawnego ducha.
Wacław Potocki to jeden z najważniejszych polskich autorów okresu baroku. Znany przede wszystkim jako autor Wojny chocimskiej oraz wierszy o charakterze patriotycznym i moralizatorskim.
Przeczytaj książkę
Podziel się książką:
- Autor: Wacław Potocki
- Epoka: Barok
- Rodzaj: Epika
Czytasz książkę online - «Transakcja wojny chocimskiej - Wacław Potocki (czytaj książki za darmo txt) 📖». Wszystkie książki tego autora 👉 Wacław Potocki
kazał obracać bonczukom,
Onego bohatyra zostawiwszy krukom.
Chcieli-ć Turcy po prawdzie z okrutną żałobą,
Chociaż w tak gęstym ogniu, wziąć go między sobą;
Jakoż przecie wziąwszy go między ręce swoje,
Odnieśli trupa dalej niż na stajań1689 troje;
Ale skoro uciekać przyszło im z tej łaźni,
Musiało miłosierdzie ustąpić bojaźni:
Porzucili w pół pola swojego Hektora
Trojanie; anoż leży! Co dopiero wczora
Hardzie kazał1690, jakoby miał Fortunę w radzie;
Dawał głowę i brodę carowi w zakładzie,
Mając wszytkę nadzieję w swoim Mahomecie,
Że dziś w Chodkiewiczowym będzie jadł namiecie.
Widział to wszytko z góry Osman nieszczęśliwy,
I acz mu łzy do oczu przytknąć perspektywy1691
Broniły, wżdy na koniec już i bez kryształu
Widzi, że od polskiego uciekają wału
Oni jego rycerze wyśmienici przednie,
Którymi wczora Rzymy, Malty brał i Wiednie;
I nie czekając nazad wracającej burzy,
Jedzie z pola i w swym się namiecie zasznurzy1692.
Naszy też uszargani z tureckiej posoki,
Że już noc prowadziła na świat czarne mroki,
Po ciepłym depcąc trupie, na swe się tabory
Obejźrą. Święty pean1693 w niećwiczone chory
Żołnierskim tonem, każdy swoją notą śpiewa;
Wewnątrz serce, a jawnie twarz łzami oblewa,
Chwalący Boga z dusze, ze wszech sił i z piąci
Zmysłów, że poganina z tego szczebla strąci,
Na który tak się hardzie, tak zuchwale wspinał,
Jakoby nas już wszytkich na głowę wyścinał;
Teraz pozna, skoro się na poły przekosi1694,
Że nie martwy Mahomet za nami kord nosi,
Ale ty, wielki Boże! przez mdłe1695 ręce nasze,
Krwią pogańską żelazne napawasz pałasze,
Swego broniąc dziedzictwa; któreś ty nie złotem,
Krwią na krzyżu, w ogrojcu krwawym kupił potem.
I gdy się tak drugi raz jako dziś przerzedzi,
Postrzeże Turczyn, że nie z nami w odpowiedzi1696,
Ale z tobą, o Panie! co jednym aniołem
Tysiąc tysięcy bijesz nieprzyjaciół społem1697;
A jeżeli tak anioł na krew ludzką duży1698,
Toż człowiek, gdy mu anioł niewidomy 1699 służy.
W takowym nabożeństwie z dzisiejszych obrotów
Skoro weszli Polacy do swoich namiotów,
Widziałbyś był pogańskich aż do uprzykrzenia
Łbów od ciał oderznionych, widział dla pierścienia
I kosztownych kamieni albo drogich szmalców1700,
Niezmierną rzecz odciętych od swych ręku palców.
Cóż jedwabnych kaftanów albo koszul szytych
Albo cienkich bawełnic z zawojów rozwitych;
Srebrnych i złotych asper1701, które żołnierz świeży
Karakaszów1702 w jedwabne nawszywał odzieży.
Taki zwyczaj u Turków z dawności, że dzięgi1703,
Jeśli nie ma teleju1704, wszywają w siermięgi:
Znak łakomstwa i z wielką rozstania się nędzą,
Że tak barzo kochają, że tak złota szczędzą1705.
Toż skoro w morzu Tytan1706 lampę zgasi jasną,
Skoro wszytkie zwierzęta, wszytkie ptastwa zasną,
Czarna noc i ciemna mgła cały świat zasklepi,
A słodki się sen cicho w zmysły ludzkie wrzepi1707,
Odważą się poganie aż pod nasze szańce,
W ręku swych zapalone trzymając kagańce1708,
Szukając Karakasza zabitego trupa.
I długo się błąkała ogniów onych kupa,
Aż poznawszy z okrutnym płaczem, z bólem serca,
Uwiną go między dwa jedwabne kobierca
I na wóz kładą kryty, w sześć bielszych od śniegu
Zaprzężony rumelców1709, inszego noclegu
Zmarłym kościom życzący. Smutne zatem treny
I nagrobki tureckie leją Hipokreny1710
O jego krwawej śmierci, żałosnym powodzie,
Które jeszcze po dziś dzień słychać w Carogrodzie.
Chcieli co ochotniejszy wypadszy z obozu
Pobrać tych nabożników, dostać z końmi wozu,
Ale na to podczaszy nie dał rzec i słowa.
«Niech się — rzecze — pogaństwo grzebie, niech się chowa.
I lew dosyć ma na tym, gdy chłopa położy,
Przestąpi go, a więcej nad nim się nie sroży.
Niech ci by go był Osman, jak Priamus stary
Hektora Achillowi, nim włożył na mary,
Szczerym odważył złotem, lecz takimi fanty
Umysł gardzi wspaniały; dosyć elefanty1711
Mężnemu lwu obalić, niechaj je niedźwiedzie,
Niechaj wilcy, on nie dba, zjedzą na obiedzie».
Tak wielki Lubomirski Achillesa w męstwie,
W wspaniałym Scypiona wyrównał zwycięstwie.
Który kiedy mu żołnierz niesłychanie piękną
Przywiódł dziewkę (na co więc i najtwardsze miękną
Serca; bowiem i sam Mars, choć go w sieci wpądza
Wulkan, i pod siecią mu paskudę wyrządza)
Książęcej krwie, od której gdy się tego dowie,
Że już jest z celtyberskim królewicem w zmowie1712,
Allucym, chociaż branka z dobytej Kartagi,
Odda oblubieńcowi cało i z posagi,
Przyda to wszytko złoto, które w leciech zeszli
Rodzicy z przyszłym zięciem na okup przynieśli.
I tąć dobrotliwością, z dziwem i z pochwałą,
Od której miał przezwisko, wziął Afrykę całą.
Tak haniebnej sromoty, klęski tak plugawej
Nie może żadną miarą strawić Osman żwawy1713,
Każe przywojce1714 owe a zbiegłe hajduki1715
W oczach swoich nożami porzezać na sztuki.
Zawszeć zdrajcę każdego cicha pomsta ściga,
Co się największej złości dla wziątku1716 nie wzdryga;
Żre pies psa, choć dopiero lizał go i iskał,
Jeśli go kto rozdrażnił, jeśli nań kto ciskał;
Albo kamień na ziemię wyrzucony chwyta
I głodze1717 go, choć mu ząb wściekły po nim zgrzyta.
Tak Osman ckliwy naraz był fortuny swojéj,
Że się ani tym mordem w zapale ukoi.
Trzy dni nie jadł, prócz że swą zjadłą1718 pianę chlipał,
A ciało sam na sobie kąsał, targał, szczypał,
Rozbierając w swej głowie, jaki będzie powrót
Jego do Carogrodu, kiedy przyjdzie do wrót
Szarajowych, kędy go w nieliczonym gronie
Matka czeka ochotna; czyż wstydem nie spłonie,
Gdy mu Mufty1719 wyrzuci pogardzoną radę
Albo plac na niepewną meczetu osadę?
Gdzież ślubione1720 trybuty i z Polskiej dochody?
Tryumfu przed wygraną nie trąb, panie młody!
Póki w niej niedźwiedź chodzi, nie przedawaj skóry,
Zwłaszcza jeśli zdrowe ma zęby i pazury.
Dopieroż kiedy wspomni na wielką osławę:
Bo wszytkim zatrząsł światem na onę wyprawę
I wojnę tak niesłuszną; tu wszytek świat wieszczy
Łakome poda uszy, tu oczy wytrzeszczy;
Tu Pers, tu wielki Mogoł i w obszernym murze
China, i co jest ziemie w wschodniej pozyturze1721,
Cham1722 nieograniczony, wespół z Popy Jany1723,
Których słońce gorące naprzód grzeje ściany.
Tu Rzym, tu patrzy Wiedeń, tu sąsiad oboczny,
Który za prowincyją tunetańską roczny
Odbiera upominek (sześć klacz białych cugiem,
Sześć bujawych sokołów, acz nierównym długiem
Od Turka, Hiszpan mówię: bo za takie czacza1724
Dał wyspę; stoiż1725 za to sokół albo klacza1726?)
Patrzy szeroki Paryż i przez dalsze morza
Londyn, Sztokholm, Kopenhag, gdzie zachodnia zorza
Późne po zaszłym słońcu swe proporce zbiera.
Już się Moskal sto razy albo przeumiera
Więcej: bo kiedy pies wie, że sadła uszkodził,
Że nam zajadł1727 i na nas Osmana wywodził,
Jako się już wspomniało, więc nam z każdej miary
Przegrać i wiecznie upaść życzy kocur stary.
Lecz go Bóg nie pocieszył, i odniósł sowito
Zwykłej swojej obłudy zarobione myto.
To gdy Osman uważy, jako z katalogu
Klnie niebo, ziemię, morze, złorzeczy i Bogu,
I kiedy by o diable wiedział, tym impetem1728
Pewnie by mu się z swoim oddał Mahometem.
Co się porwie z pościeli, to go on żal zmoże,
Że się znowu porzuci szalony na łoże;
To się z gruntu ubierze, to szablę i łuki
Wziąwszy na się, rozkaże wynosić bonczuki1729;
To znowu, jakoby mu kto podciął goleni,
Upada, mdleje i on pierwszy ferwor1730 mieni.
Tak niekiedy Jugurta szalał na przemiany,
Zwadziwszy się nie równią1731 z wielkimi Rzymiany.
I Osman też na koniec, jakoby go siły
Z fortuną i rozumem cale1732 opuściły,
Jakoby zarażony wielkim paraliżem
Padł, raz tylko przez trzy dni posilony ryżem.
I w swoim się najskrytszym zawarszy namiecie,
Czekał śmierci, niechcący żyć dłużej na świecie.
Ale wezyr Husseim, skoro zginął basza
Karakasz, znowu serce upadłe podnasza.
Kto przegrał, on w tryumfie, jakby nie Polaki,
Ale wszytkie giaury powyścinal w pniaki,
Że Karakasz szedł w wiecznej Libityny1733 doły,
Bo mu sroższy nad wszytkie był nieprzyjacioły.
Każe ciągnąć armatę, opanuje góry,
Jakoby rzekł: jeszcze nas nie zagrzebły kury;
Możem bez Karakasza bić się jeszcze z Lachy,
Grzmi cały dzień na próżne z wielkich dział postrachy,
Bo Chodkiewicz, jego czcze1734 zrozumiawszy grozy1735,
Nikomu się wychylić nie da za obozy.
Do tak lekkiej uwagi już przyszli poganie,
Że naszy wojnę z nimi mieli za igranie.
Ten stan był podchocimskich naonczas turniei1736,
Gdy wieść przyjdzie z Kamieńca, że w jednej kolei
Tysiąc wozów i więcej, przypadszy zagonem,
Zagarnęli Tatarzy pospołu i z plonem.
Wszyscy nosy spuścili, bo ich tak głód ściągał,
Ze już spieni1737 ostatniej prawie dziurki siągał.
Toż z próżnego co żywo pochop mając ksieńca1738,
Bierze się dla żywności znowu do Kamieńca.
Ale chcą chorągwiami, jeśliby z uboczy
Przypadła orda, żeby zajźreli jej w oczy.
Dociekł czuły1739 Chodkiewicz, że ich tu niemało,
Pominąwszy Kamieniec, dalej zamyślało,
Nie mający na Boga i na sławę względu,
Nie oprzeć się aż doma z onego zapędu:
Więc chociaż chory leżał, przez kotły tubalne1740
Każe wojska gromadzić w koło generalne.
Opuściwszy zielone u namiotu płoty1741,
Zbiera czoło w powagę przy buławie złotéj.
Nowy-to był cud wszytkim, że ich hetman woła,
Znać, iż nie bez przyczyny do wielkiego koła1742.
Dopieroż gdy się zbiorą, że już nużny1743 w zdrowiu,
Podparszy się na drogim Chodkiewicz wezgłowiu,
Poczeka uciszenia; toż nim słowo rzecze,
Smutne oko tam i sam żałośnie powlecze:
«Jakim durny1744 poganin zawziął się uporem,
Gdy nas szablą nie może, chce ponękać morem1745,
Widzicie, cne rycerstwo, ba, czujecie raczej,
Bo drugim do ostatniej przychodzi rozpaczy.
Pola1746 mu nie masz z kim dać, gdy tak wiele koni
Wojsko nasze bez owsa, bez siana uroni.
Szturmów więcej wytrzymać trudno pogotowiu1747,
I prochów, i na kule nie mając ołowiu.
Zasługi1748 zatrzymane; o królu gdzieś cicho;
Owo zgoła ze wszech stron jęło się nas licho.
Zima stoi nad głową i ta nas dogryzie,
Jeżeli nas jak gołych zastanie na zyzie1749.
Więc mamy-li wykradać stąd się pojedynkiem,
Bisurmanom wydając królewica szynkiem1750?
Czemuż nie kupą raczej, nie w dobrym porządku
Idziemy? O tym słucham waszego rozsądku».1751
To rzekszy, westchnie ciężko i na wszytkie strony
Pojźry, kęs przygniewniejszym1752, łacno1753 postrzeżony,
Na co godzi1754 tą mową; chciał doświadczyć, czyli
Wszyscy jego żołnierze skrzydła opuścili,
Czyli kilku wyrodków, nie koronnych synów,
Tak barzo do domowych tęskniło kominów.
Bo kto znał Chodkiewicza i jego roboty,
Zawsze były dalekie od mowy oto téj.
Kiedy tak wszyscy stoją jako w zachwyceniu,
Bo wszytkim takie rzeczy były w podziwieniu,
Zwłaszcza starzy żołnierze; śmierci by się rychlej
Swojej drugi spodziewał; myślą sobie: tych-li
Słów nam słuchać należy? Boże nieskończony!
Uchowaj z nas każdego, ruszywszy ramiony.
Szept zatem cichy wstanie, a gdy milczą starszy,
Zawczasu przestrzeżeni, Lipski się wywarszy,
Dawny rotmistrz kwarciany (znali go i Szwedzi
I Moskwa, kiedy krew ich w okazyjach1755 cedzi):
«Odpuść, wielki hetmanie, że ja, młodszy laty,
Gdy inszy milczą, muszę wymknąć się przed swaty1756.
I przysięgam przez tę broń, gdybym twojej twarzy
Nie widział, rzekłbym, że coś we śnie mi się marzy.
Tedy będziem uciekać? Tedy nasze tyły
Ma obaczyć ten śmierdziuch napoły przegniły?
Zachowaj, mocny Boże! Raczej w ziemię wrostę1757.
Niechaj wiem wojewodę, niechaj wiem starostę;