Transakcja wojny chocimskiej - Wacław Potocki (czytaj książki za darmo txt) 📖
Krótki opis książki:
Transakcja wojny chocimskiej lub krócej: Wojna chocimska to wierszowany epos opowiadający o zwycięstwie Polski nad Turkami pod Chocimiem w 1621 roku.
Treść utworu została oparta o kroniki Jakuba Sobieskiego oraz inne manuskrypty. W dziele występują postaci historyczne (np. Karol Chodkiewicz, Stanisław Lubomirski), jednak autor wprowadza elementy fikcji literackiej, wplata również własne komentarze, dygresje, uzupełnia o mowy wodzów. Opisana historia opowiada o przygotowaniach do bitwy oraz o jej przebiegu (tj. w barokowej polszczyźnie pełnej łacińskich zapożyczeń: „transakcji”). Autor podkreśla wielkość narodu polskiego, który pomimo śmierci wodza podczas bitwy stawił czoła kilkukrotnie większemu wojsku najeźdzcy. Wyraża jednak krytykę wobec współczesnej mu Polski i chce obudzić w Polakach dawnego ducha.
Wacław Potocki to jeden z najważniejszych polskich autorów okresu baroku. Znany przede wszystkim jako autor Wojny chocimskiej oraz wierszy o charakterze patriotycznym i moralizatorskim.
Przeczytaj książkę
Podziel się książką:
- Autor: Wacław Potocki
- Epoka: Barok
- Rodzaj: Epika
Czytasz książkę online - «Transakcja wojny chocimskiej - Wacław Potocki (czytaj książki za darmo txt) 📖». Wszystkie książki tego autora 👉 Wacław Potocki
gór szczyty
Ogarną i końskimi osypią kopyty,
Nie mają z to1522 odwagi, chociaż w polu gołem
Garść widzą naszych, żeby czoło potrzeć z czołem,
Lekkich się tylko harców kontentując gony,
Czekają, rychło wieczór zżenie1523 z placu strony.
Ale skoro Chodkiewicz między ich bonczuki1524
Postrzeże swej chorągwie, jakby mu na sztuki
Serce rąbał, wraz go żal i wstyd, i gniew weźmie,
Tedy w górę wejźrawszy: Boże! Jużeś mię
Dziś na wieki zapomniał, i jaż w tej rozpaczy
Umrę? I, biedny starzec, w kraj pójdę robaczy?
W tej obeldze dni moich dopądzam ostatek,
W ręku widząc pogańskich, o żalu! ten płatek1525,
Na którym znak okrutnej twej śmierci, na którém
Katalog spraw i mego żywota, nie piórem,
Ale szablą spisany, i nie inkaustem1526,
Ale krwią, którą pod nim rozlewałem hustem1527,
Twoich świętych kościołów, twojej broniąc chwały.
Tu blizny ran uczciwych, tu-m liczył postrzały,
Tu garb i długoletnej starości mej rugi1528;
Tu Tobie i Ojczyźnie oddane zasługi.
I chciałem, ale opak twej się zdało radzie,
Żeby wisiał przy prochu i mych kości składzie,
Anoż nasza po śmierci, o kawy1529, o bajki,
Nieśmiertelność na świecie, kawałek kitajki!
Ale tam, tam (dźwignąwszy obie w niebo dłoni)
Sława, tam się — brać trzeba, cne rycerstwo, do niéj!
Tak rozrzewniony starzec lutuje1530 swej szkody,
A gdy otrze rozkwitłe z mokrych łez jagody1531,
Skoczy, gdzie Sokołowski wziął, po Rusinowskim
Zabitym, nad żołnierzem starszeństwo lisowskim.
I rozkaże, zegnawszy z placu harcowniki,
Uderzyć o tureckie trzema pułki szyki,
Za1532 ich jako na równię1533 z tych gór zwlecze w pole;
«Idź w boży czas, idź śmiało, mężny mój Sokole!»
Rzekł; a ci broń wyniosszy1534, w bok ostrogi kładą
Koniom i na pogaństwo wielkim sercem jadą.
Zmiotą pole jako dym, a pomknąwszy kroku
Pod on tłum, skoro białek już obaczą w oku,
Zaświecą z bandelotów1535 i dadzą ołowu
I skoczą dobrą sprawą na pół pola znowu,
Czekając, rychło Turcy hańbę tak szkaradną
Wetując, z góry na nich wszytką siłą padną.
Ale ci miasto pomsty, z dziurawymi brzuchy,
Poszli nazad, jak chmury pod czas zawieruchy,
I w tabor się zawarli; naszy też dzień cały
W szyku stawszy, wieczorem w swoje weszli wały.
Tak kilka dni w pokoju jakoby na zmowie
Obie stronie1536 siedziały, prócz że Tatarowie,
Gdy im ani tołokna, ani sałamachy1537
Stawało, do Kamieńca jako i do Brahy
Wszytkie pasy1538 i drogi zalegli i ścieżki,
Że nikt ani przejechać, ani mógł przejść pieszki.
I zgoła, nie mający w tę stronę przechodu,
Trzeba się było prędko bać w obozie głodu,
Który już mocno w nasze zaglądał namioty;
Już rzeźwości i zwykłej przygaszał ochoty.
Bo brzuch nie ma rozumu, uszu i niczyjej,
Kiedy próżny, nie słucha cale perswazyjej.
Z Polski głucho, a rokiem wleką się godziny,
Kto czeka, czcze daremnie połykając śliny;
Stary żołnierz truchleje, frycowie1539 bez sromu,
Sprzykrzywszy sobie niewczas, kradną się do domu,
Że kilku wytrzęsionych zacnej szlachty z wozu
Kazał Chodkiewicz środkiem prowadzić obozu
I na wieczną niesławę, na wieczną sromotę,
Na dziwy1540 strąbić wszytkę wojskową hołotę;
I zaraz, czego potem sejmem potwierdzono,
Wszytkich czci, wszystkich takich dobra odsądzono.
Osman pola nie chce dać, chociaż wyzywany;
Kul już nie masz z czego lać; proch już wystrzelany.
Co wszytko gdy Chodkiewicz myślą utroskaną
Rozbiera, aż mu już śmierć grozi wybijaną1541;
Prawie1542 już dogorywa; żywe tylko serce
Wielki płomień w malutkiej zawiera iskierce.
Wojennego do rady zaprasza senatu;
Już chory, już na łóżku położony; a tu,
Skoro siedli, wszytko to, co mu spać nie dało,
Podaje do uwagi; gdzie milczawszy mało,
Każdy swe wyda wotum1543. Wszyscy w ten cel godzą,
Że się tak i poganie, jako naszy głodzą;
Taż tam biera1544 co i nam; my to nad nich mamy,
Że króla z nowym wojskiem co dzień wyglądamy.
Trzymać się jeszcze radzą, nie wywodząc szyku,
Obwieściwszy na rączym senat zawodniku1545,
(Bo się już był Jarzyna powrócił od króla:
Ten-że Zygmunt, ten-że Lwów, zające i pola;
Toż sprawi, co Palczowski; na powiaty czeka,
Z bliska go łowy cieszą, nowiny z daleka)
Żeby spieszył co rychlej, żeby już na schyłku,
Nie bawiąc się we Lwowie, przybywał w posiłku.
Skoro kolej Wejera w onej doszła radzie,
«Długa, rzecze, w nauce droga, lecz w przykładzie
I krótka, i skuteczna; też i mnie przykłady
Przyczyną, żem otwartej z bisurmany zwady
Nie życzył i dotąd-em zostawał w swym zdaniu:
Że wszytka rzecz należy z nimi na wytrwaniu.
Teraz przez niedziel kilka, jak się bawią z nami,
Widzę smołę1546, ladaco, Żydy z Cyganami,
Ciała bez serc nikczemne, albo bez ciał cienie;
Wżdyć to jeden nasz ciura kilku Turków żenie1547;
Nie ci to byli w Węgrzech, nie ci i pod Agrem1548,
Gdzie Zygmunt, skoro został cesarzowi szwagrem,
Słał posiłki, lecz próżno, bom też tam był i ja;
Daleko lepsza w Turkach była fantazyja!
Nie uciekali nigdy, a gdzie się zawiedli,
Wszędzie brali fortece, wszędzie Niemcy siedli1549,
Choć się zamki do wzięcia niepodobne zdały,
Bo takie, jakimiśmy osuli się wały,
Co nocleg Niemcy suli1550, wżdy1551 to jako ślinki
Połykali poganie; co dzień pojedynki;
Tak się tam byli w Pludry1552, tak i w Węgrów wpaśli,
Że przed nimi jako śnieg, jako słoma gaśli,
Kędy nasz Wiernek między obcymi narody
Ogłosił imię polskie, dopadszy pogody,
Gdy go spahij1553 dorodny wyzwie między szyki
Na dzidę, z wesołymi chrześcijan okrzyki,
Wziął go w pół na kopią, i na jegoż dzidzie,
Ścięty łeb do swych przyniósł ku większej ohydzie.
Dobrze było hetmana usłuchać nam zrazu,
A sprawiedliwej bożej poufać żelazu,
Anibyśmy do głodu, ani takiej cieśni
Weszli, byśmy się byli obaczyli wcześniéj;
Teraz życzę i radzę, i proszę w ostatku,
Niźli do ostatniego przyjdzie nam upadku,
Nie czekając Zygmunta, co nie umie zażyć
Szczęścia swego, chciejmy się w boży czas odważyć,
A jeśli nam poganie nie zechcą dać pola,
Wywleczemy z samego na rzeź ich zastola1554».
Tak Wejer, tak Konarski rozumieli oba,
Że ta zwłoka — lekarstwo gorsze niż choroba;
Przeto dłużej szańców się swych trzymać nie radzą,
I jeśli hetman każe, dziś w Turki zawadzą1555.
Co pomorski z malborskim gdy wojewodowie
Wniosą, jakoż to pięknie, gdzie nie tylko w głowie,
Ale w sercu i w ręce widzieć senatory,
Widzieć w potrzebie (dzisia nie wiem, jeśli który
Do ptaka by się strzelić odważył z rucznice1556;
Ano głowa bez serca raczej do maźnice
Niż do głowy podobna; dziady zimostradne1557!
Wyjąwszy, którym z młodu okazyje żadne
Omieszkać się nie dały, a swoich zarobków
Przynamniej tytuł w zysku mają dla nagrobków).
Ostatnie miał Sajdaczny miejsce między pany,
Więc co-by tu rozumiał? tak powie pytany:
«I ja, wielki hetmanie, z tymi trzymam zgodnie,
Co się nie chcą zawierać, i nam obóz smrodnie.
Potrawiwszy Kozacy, które mieli trochy,
Radzi by się co rychlej witali z porohy.
Jednę tylko rzecz małą dam wam do uwagi;
Widzimy, jako w szyku bisurmanin nagi
Kupy się tylko trzyma, jako gdy o wilku
Czują świnie; wyjąwszy co mężniejszych kilku;
W nocy spią jako drzewa tak barzo nieczule,
Że z ścierwów, z odpuszczeniem, zrucą i koszule.
Ni straży, ni posłuchu1558, ni płotu, ni rowu;
Nie po raz Zaporowcy dostali obłowu
Dobrego, gdy we śpiączki dopadszy ich koszów1559,
Z korzyścią się do swoich wracali aproszów1560.
Radziłbym, żeby wojsko całe poszło z nami,
My będziem kredencować1561, będziem przywódcami.
A dziś zaraz, nie głosząc, jako padnie słońce,
Szczęścia kusić, anioły mając za obrońce».
Tu przestał; a Chodkiewicz, pomilczawszy chwilę:
«Mój kochany Sajdaczny, a nuż się omylę
Na Kozakach? Nuż znowu tak na łupie padną
Jako pierwej, i hańbą nakarmią szkaradną
Całe wojsko? Bo-by nam nie uszło wszetecznie
Z Kozakami uciekać i wstydać się wiecznie.
Druga, nie czciłoby to naszego narodu
Czekać nocy z wygraną i słońca zachodu.
I ja bym miał zgrzybiałą starość tym oszpecać?
Nie chciej-że mi tak barzo tej nocy zalecać,
Czemuż nie we dnie raczej, kiedy słońce świeci,
Jako starych Sarmatów nieodrodne dzieci,
Których rycerskie dzieła niebieskiego oka
Godne były, nie nocy ponurej tłomoka1562?
Ale ja, będzie-li was wszytkich na to zgoda,
Przeczyć nie chcę, i ze mnie jako z gęsi woda1563».
Tu Sobieski, skoro nań wszyscy pojźrą, rzecze:
«Bóg, który wszytkie rady kieruje człowiecze,
Niech jej i nam użyczy, a dla swojej chwały
Zetrze przez nasze ręce pogańskie nawały.
Mądrze wszytko uważasz jako hetman baczny,
Co tu wojewodowie, co wnosił Sajdaczny.
Chwalę serce w Konarskim, chwalę i w Wejerze:
Oba wielcy mężowie i dobrzy żołnierze;
Lecz się bić z Turki polem? Wątpliwemu losu
Wierzyć ojczyzny? Na to nie mogę dać głosu.
Czego żem w pierwszej radzie dał dowody słuszne,
Powtarzać ich nie będę; nie tak jeszcze duszne
I konieczne potrzeby na nas nastąpiły,
Żebyśmy swe z Turkami równać1564 mieli siły.
Zawsze rady ostrożne a pewne lepsze są,
Niż prędkie, co upadek pospolicie niesą.
Ale daj to1565, że byśmy wygrali i polem:
Cóż, kiedy nie wynidą, to my ich wykolem?
Wszak-eś doznał dopiero, że nie chcieli z góry
Zwieść się, chociaż obojej wojsko armatury1566
Stało w szyku cały dzień; jakby ich do łęku1567
Przykuł, choć im brał dzidy Sokołowski z ręku.
Szkoda tedy i myśleć otwartym iść bojem.
Za1568 ich prędzej fortelem i sztuką ukrojem?
Prawda, że nocna napaść, ile te legarty1569,
Snadnie1570 by pożyć mogła, których żadne warty,
Jako nam powiedają ci, co do nas zbiegą,
Żadne posłuchy1571, żadne szylwachy1572 nie strzegą;
Ale obóz martwymi osnowawszy działy,
Rozumieją, że same będą im strzelały.
Cóż gdy do tej towarzysz nie ujdzie potrzeby?
Pachołek, kozak, ciura więcej patrzy, żeby
Co porwał, potem chyłkiem uciekł ze zdobyczą.
Tacy-ć łup, a mężniejszy śmierć i rany liczą.
Rozum jednak od tego; i nocnej Bellony1573
Nie raz zażył szczęśliwie hetman rozgarniony,
Bo co się mroku tyczy, że sławniej w dzień biały
Zwyciężać, tam reguły te miejsce miewały,
Gdzie równy nieprzyjaciel i w liczbie, i w sile;
Ale my przeciw sobie mając pogan tyle,
Żeby ich dziesięć biło jednego naszyńca1574,
Życzyłbym do wygranej nie patrzeć gościńca1575;
Jaka się droga poda, czy męstwem, czy sztuką,
Dosyć sławy, Polacy kiedy Turków stłuką.
Tak Scypio Syfaksa, tak Julius1576 Franki1577
Bił i w ostatnie przywiódł ciemną nocą szwanki1578,
Wielcy oba i sercem, i ręką wodzowie.
Aleć nie ludzie tylko, sami aniołowie,
Ile razy Bóg kazał swym iść ku pomocy,
Zawsze takie posługi odprawiali w nocy.
Tak bito Syryjczyki, tak Madyjanity.
Jeżelić to do serca Bóg podaje, i ty
Nie wątp i nie wzdrygaj się, na co wszytkich zgoda,
Choć i w nocy uderzyć w tego kaziroda,
A Pan wszytkich hetmanów, wojsk niebieskich zgraje,
Niechaj ci rady, serca i siły dodaje».
Więc że leżał Władysław i nie mógł być w onéj
Konsulcie1579, z tym do niego Denoff wyprawiony:
Gdy się we dnie nie chcą bić, kiedy tacy tchórze,
Pójdziemy Turków macać po ikrach1580 w taborze.
Tak dziś w radzie stanęło; lecz przy haśle, aże
Do tej się brać imprezy1581 Chodkiewicz rozkaże.
Przypadł1582 na to Władysław, barzo tylko prosi,
Niechaj się to przed czasem Turków nie donosi.
Którzy za Dniestr przemknąwszy wielkie działa cztery,
Strzelali do kozackiej tak długo kwatery,