Wyznania - Jean-Jacques Rousseau (jak czytać książki w internecie za darmo txt) 📖

się miało dla jednego z dwojga, rozciągały się z konieczności na drugie. Pan marszałek starzał się. Jego gorliwość w służbie dworu, starania, jakich wymagała ta służba, nieustanne polowania i inne obowiązki, wymagałyby sił młodego człowieka; nie widziałem zaś dla niego żadnych pobudek zdolnych podtrzymać zapał do tego trybu życia. Skoro godności jego miały się rozproszyć, a imię wygasnąć, bezprzedmiotowym stało się prowadzić mozolne życie, którego głównym celem było zachować łaskę monarchy dla dzieci. Jednego dnia, kiedy byliśmy tylko we troje i kiedy marszałek uskarżał się na ciężar dworskich obowiązków, mówiąc jak człowiek, którego poniesione straty zniechęciły do wszystkiego, ośmieliłem się wspomnieć o wycofaniu się i udzielić mu rady, którą Cyneasz dał Pyrrusowi. Westchnął i nie odpowiedział stanowczo. Ale za pierwszym razem, kiedy pani de Luxembourg spotkała mnie na osobności, wymówiła mi żywo tę radę, która jak mi się zdało, zaniepokoiła ją. Dodała uwagę, która uderzyła mnie swą słusznością i sprawiła, iż nigdy już nie poruszyłem tej struny: mianowicie, że długie przyzwyczajenie do życia na dworze staje się prawdziwą potrzebą i że nawet, w danych okolicznościach, może ono stanowić dla pana de Luxembourg zbawienną rozrywkę. Spoczynek, który mu radzę (dodała), byłby dlań nie tyle wytchnieniem, ile wygnaniem, w którym bezczynność, nuda, smutek strawiłyby go niebawem do reszty. Mimo iż uznałem bez wahania słuszność argumentów księżnej, mimo że powinna była liczyć na przyrzeczenie, które uczyniłem i którego dotrzymałem, nie wydała mi się nigdy zupełnie uspokojona na tym punkcie. Przypominam sobie, że od tego czasu rozmowy moje sam na sam z panem marszałkiem stały się rzadsze i prawie zawsze przerywane.

Podczas gdy niezręczność moja i nieszczęście podały sobie ręce, aby mi szkodzić w oczach marszałkowej, ludzie, których widywała i których najbardziej lubiła, też mi nie pomagali. Kawaler de Boufflers781 zwłaszcza, młody człowiek o niezrównanej błyskotliwości dowcipu, nie wydawał mi się nigdy dobrze dla mnie usposobiony. Nie tylko on jeden z towarzystwa pani marszałkowej nie okazał mi nigdy żadnych względów, ale zdawało mi się wręcz, że za każdym jego pobytem w Montmorency tracę coś w jej oczach. Prawda, iż gdyby nawet nie miał tego zamiaru, wystarczyła sama jego obecność; tak dalece wdzięk i sposób jego rozmowy uwydatniały dotkliwie ciężkość moich spropositi782. Przez dwa pierwsze lata kawaler niemal nie pokazywał się w Montmorency; wówczas, dzięki pobłażliwości pani marszałkowej, pozycja moja była tam wcale niezła; ale skoro tylko zaczął bywać nieco częściej, byłem zmiażdżony bez ratunku. Byłbym szczerze pragnął schronić się pod jego skrzydło i znaleźć sposób zyskania jego sympatii; ale toż samo niezgrabstwo, które czyniło mi potrzebnymi jego względy, nie pozwoliło mi ich pozyskać. Niezręczne wysiłki w tej mierze zgubiły mnie do reszty w oczach marszałkowej, a nic zgoła mi nie pomogły wobec kawalera. Przy takim bogactwie dowcipu człowiek ten mógłby dojść do wszystkiego; ale niezdolność przyłożenia się do czegokolwiek i skłonność do ciągłych rozrywek pozwoliły mu osiągnąć jedynie półtalenty we wszelkim rodzaju. W zamian za to posiada ich wiele, a to wszystko, czego trzeba w wielkim świecie, to jest tam, gdzie pragnie błyszczeć. Układa bardzo zręcznie wierszyki, pisze bardzo ładne listy, brzdąka nieco na cytrze783 i bawi się po trochu pastelami. Zabrał się do robienia portretu pani de Luxembourg: portret był ohydny. Księżna twierdziła, że zupełnie niepodobny, i tak było w istocie. Zdrajca kawaler spytał mnie o zdanie; a ja jak głupiec i kłamca powiedziałem, że jest podobny. Chciałem pochlebić jemu, ale nie pochlebiłem marszałkowej, która zanotowała to w swoich rejestrach; kawaler zaś, przywiódłszy mnie na hak, wyśmiał się ze mnie. Smutny rezultat tych spóźnionych wysiłków nauczył mnie, aby się nie silić na pochlebstwa i prawienie komplementów wbrew przekonaniu.

Mój talent polegał na mówieniu ludziom prawd użytecznych, ale twardych, z energią i odwagą; trzeba było się tego trzymać. Nie byłem stworzony, nie mówię już, aby schlebiać, ale aby chwalić. Niezręczność pochwał, gdy nimi chciałem kogoś obdarzyć, sprawiła mi więcej złego, niż ostrość krytyki. Mam tu do zacytowania jeden przykład tak straszliwy, iż następstwa jego nie tylko rozstrzygnęły o moim losie na resztę życia, ale rozstrzygną może na wieczne czasy o mej reputacji.

W czasie pobytu księstwa w Montmorency pan de Choiseul784 zajeżdżał niekiedy do zamku na wieczerzę. Przybył jednego dnia właśnie po mym odejściu. Zaczęto mówić o mnie: pan de Luxembourg opowiedział moje weneckie przygody z panem de Montaigu. Pan de Choiseul rzekł, iż szkoda, żem rzucił tę drogę, i że gdybym chciał na nią wrócić, najchętniej by mi to ułatwił. Pan de Luxembourg powtórzył mi te słowa; pochlebiły mi one tym więcej, ile że nie przywykłem być psuty przez ministrów; i nie ręczę, czy mimo postanowień, gdyby zdrowie pozwoliło mi o tym myśleć, nie dałbym się skusić do popełnienia nowego głupstwa. Ambicja władała mną jedynie przez te krótkie przerwy, w których wszelka inna namiętność zostawiała mnie swobodnym; ale jedna z tych pauz wystarczyłaby, aby mnie zagarnąć. Te dobre chęci pana de Choiseul, zyskując mu mą sympatię, pomnożyły szacunek, jaki z niektórych czynności jego ministerium powziąłem był dla jego talentów; w szczególności Pakt Rodzinny785 zwiastował mi w nim męża stanu pierwszego rzędu. Stawiałem pana de Choiseul tym wyżej, im mniej miałem szacunku dla jego poprzedników, nie wyłączając pani de Pompadour, którą uważałem za rodzaj pierwszego ministra; i kiedy obiegały pogłoski, iż rzecz waży się między dwojgiem i że jedno z nich wysadzi drugie, życzyłem szczerze zwycięstwa panu de Choiseul, w mniemaniu, iż równocześnie zasyłam życzenia za chwałę Francji. Zawsze czułem antypatię do pani de Pompadour, nawet wówczas, kiedy, przed jej dworską karierą, jeszcze pod nazwiskiem pani d’Etioles, widywałem ją u pani de la Poplinière. Od tego czasu miałem do niej urazę za milczenie jej w sprawie Diderota i za całe postępowanie w stosunku do mnie, tak z okazji Festynów Ramiry i Tkliwych Muz jak z racji Wiejskiego wróżka, który nie przyniósł mi, w żadnej walucie, korzyści proporcjonalnych do powodzenia. W ogóle we wszelkich okolicznościach pani ta okazała się bardzo mało skłonna do wyświadczenia mi jakiej usługi: co nie przeszkodziło, iż kawaler de Lorenzy starał się mnie skłonić, abym napisał coś na jej pochwałę, dając do zrozumienia, że może to być dla mnie z korzyścią. Propozycja ta oburzyła mnie tym więcej, ile że rozumiałem, że kawaler nie czyni jej z własnego wymysłu: człowiek ten, sam zupełne zero, myślał i działał jedynie z ramienia drugich. Zbyt mało umiem panować nad sobą, aby ukryć swą wzgardę dla takiego handlu; nie kryłem się też przed nikim z brakiem sympatii dla faworyty. Wiedziała o tym, jestem pewny; toteż kiedy zasyłałem w duchu życzenia za panem de Choiseul, własny interes kojarzył się z naturalną skłonnością. Przejęty szacunkiem dla jego talentów, pełen wdzięczności za dobre chęci, nie znając go poza tym z innej strony, nie znając w swoim odludziu zupełnie jego upodobań i sposobu życia, patrzałem nań zawczasu jak na mściciela publicznego i mojego razem. Wykończając wówczas ostatnie szczegóły Umowy społecznej, zaznaczyłem w niej, jednym rysem, co myślałem o poprzednich ministeriach i o tym, które zaczynało je zaćmiewać. Chybiłem w tej okoliczności swojej najstalszej maksymie; a co więcej nie zastanowiłem się, iż kiedy się chce mocno pochwalić i mocno zganić w jednym i tym samym ustępie, nie wymieniając osób, trzeba tak dostosować pochwałę do tych, których dotyczy, aby najbardziej nawet drażliwa miłość własna nie mogła znaleźć miejsca na qui pro quo. Czułem się w tej mierze tak obłędnie spokojny, iż nawet na myśl mi nie przyszło, aby ktoś mógł się omylić. Pokaże się niebawem, czy miałem słuszność.

Jednym z moich przywilejów było to, iż zawsze w gronie mych znajomych były kobiety autorki. Sądziłem, iż bodaj w najwyższym świecie uniknę tej doli. Zgoła nie: poszła i tam za mną. Pani de Luxembourg nie była nigdy, o ile wiem, dotknięta tą manią; za to hrabina de Boufflers. Napisała tragedię prozą, którą najpierw czytano, obnoszono i wychwalano w towarzystwie księcia de Conti; niesyta jeszcze pochwał, zapragnęła i mnie spytać o zdanie, aby i mój głos dołączył się do chóru. Pochwaliłem, ale umiarkowanie, jak utwór zasługiwał. Równocześnie, czułem się w obowiązku ostrzec hrabinę, iż sztuka jej, zatytułowana Szlachetny niewolnik, ma wielkie pokrewieństwo ze sztuką angielską, dość mało znaną, tłumaczoną wszelako, pod tytułem Oroonoko. Pani de Boufflers podziękowała za ostrzeżenie, zapewniając jednak, iż sztuka jej zupełnie nie przypomina tamtej. Nigdy nie wspomniałem o tym plagiacie nikomu w świecie, prócz niej samej, i to aby dopełnić obowiązku, który mi nałożyła; co nie przeszkodziło, iż często później wspominałem sobie los Gil Blasa786, który dopełnił tegoż samego zadania wobec arcybiskupa kaznodziei. Prócz kawalera de Boufflers, który mnie nie lubił; prócz pani de Boufflers, wobec której popełniłem winy, jakich nigdy kobiety ani autorzy nie przebaczają, i inni przyjaciele pani marszałkowej wydawali mi się zawsze niezbyt życzliwie dla mnie usposobieni. Był w ich liczbie prezydent Hénault787, który, zaciągnąwszy się pod sztandar autorów, nie był wolny od ich przywar; była też, między innymi, pani du Deffand788 i panna de Lespinasse789, obie w wielkiej zażyłości z Wolterem i serdeczne przyjaciółki d’Alemberta, z którym ta ostatnia zamieszkała w końcu, rozumie się w najlepszych intencjach, i nie można nawet rozumieć inaczej. Zrazu zainteresowałem się bardzo panią du Deffand, której utrata wzroku przejęła mnie serdecznym współczuciem; ale jej tryb życia, wręcz przeciwny memu, tak iż jej godzina wstawania była niemal godziną mego spoczynku, jej namiętność bez granic dla salonowego dowcipu, waga, jaką przykładała, czy to na złe, czy na dobre, do najlichszych pojawiających się świstków, despotyzm i stronniczość jej wyroków, przesadne zacietrzewienie za albo przeciw w każdej rzeczy, które nie pozwoliło jej o niczym mówić inaczej jak w konwulsjach, jej nieprawdopodobne uprzedzenia, jej niezwyciężony upór, obłędny entuzjazm, do którego doprowadzała ją zaciekłość namiętnych sądów, wszystko to ostudziło niebawem mą sympatię. Odsunąłem się; spostrzegła to rychło: to wystarczyło, aby ją rozjuszyć przeciw mnie. Ale mimo że doskonale czułem, jak niebezpieczną może się stać kobieta tego charakteru, wolałem raczej wystawić się na plagę jej nienawiści niż przyjaźni.

To by jeszcze nie było nic, iż tak mało miałem przyjaciół w towarzystwie marszałkowej, gdybym nie miał wrogów w jej rodzinie. Miałem tylko jednego, ale sądząc z położenia, w jakim znajduję się dzisiaj, wart był stu. Nie był to z pewnością książę de Villeroy, brat marszałkowej; ten bowiem nie tylko zachodził do mnie w odwiedziny, ale niejednokrotnie zapraszał mnie do siebie, do Villeroy. Odpowiedziałem na zaproszenie z całym szacunkiem i dwornością, na jakie umiałem się zdobyć; za czym, biorąc tę nieokreśloną odpowiedź jako zgodę, ułożył z księstwem de Luxembourg wycieczkę na dwa tygodnie, do której miałem należeć. Ponieważ względy zdrowia nie pozwalały mi wówczas ruszać się z miejsca bez niebezpieczeństwa, prosiłem pana de Luxembourg, aby zechciał mnie uwolnić. Można poznać z jego odpowiedzi (plik D, nr 3), że odbyło się to w sposób najprzyjaźniejszy w świecie, przy czym książę de Villeroy okazywał mi nadal tyleż sympatii co wprzódy. Natomiast jego siostrzeniec i spadkobierca, młody margrabia de Villeroy, nie dzielił życzliwości, jaką zaszczycał mnie jego wuj; wyznaję również, iż nie dzielił i szacunku, jaki żywiłem dla tegoż. Jego trzpiotowate wzięcie było mi wręcz nie do zniesienia, wzajem zaś mój chłód obudził jego niechęć. Jednego nawet wieczora przy stole młodzik ten dopuścił się wybryku, z którego wybrnąłem licho, ponieważ jestem niezdara bez cienia przytomności umysłu i ponieważ gniew, miast zaostrzyć mój dowcip, odejmuje mi go jeszcze. Miałem psa, którego darowano mi szczenięciem790 prawie zaraz po mym przybyciu do Pustelni i którego nazwałem Księciem791. Ten pies, nie piękny, ale rzadki w swoim rodzaju, był moim towarzyszem, przyjacielem i z pewnością zasługiwał na ten tytuł lepiej niż wielu z tych, którzy go odziedziczyli. Stał się sławny w zamku de Montmorency przez swą kochającą i tkliwą naturę oraz przywiązanie, jakie czuliśmy wzajem do siebie; ale przez bardzo głupie tchórzostwo zmieniłem jego imię na Turek, jak gdyby nie było mnóstwa psów, które wołają się Margrabia bez obrazy dla żadnego margrabiego. Margrabia de Villeroy, który dowiedział się o tej zmianie, zaczął mnie tak przypierać do muru, że byłem zmuszony opowiedzieć przy stole, co uczyniłem. Jeśli co w tej całej historii było obrażające dla tytułu księcia, to nie to, że dałem psu to imię, ale że je odjąłem. Najgorsze, że było przy stole kilku książąt; pan de Luxembourg miał ten tytuł, syn jego również. Margrabia de Villeroy, przeznaczony do tego tytułu i posiadający go dzisiaj, cieszył się z okrutną radością zakłopotaniem, w jakie mnie wtrącił, i wrażeniem, jakie uczyniło to zakłopotanie. Upewniano mnie, iż nazajutrz ciotka wyłajała go bardzo żywo; można ocenić, czy ta reprymenda, przypuściwszy prawdziwość wersji, mogła mnie uczynić sympatyczniejszym w jego oczach.

Przeciwko tym wszystkim wrogom miałem, tak w pałacu Luxembourg, jak w Temple, jedynego kawalera de Lorenzy, który głosił się moim przyjacielem; ale jeszcze więcej był przyjacielem d’Alemberta, w cieniu którego uchodził u kobiet za wielkiego geometrę. Był on zresztą cicisbeem792 lub raczej zausznikiem hrabiny de Boufflers, również wielkiej przyjaciółki d’Alemberta; kawaler zaś de Lorenzy istniał i myślał jedynie przez nią. Tak więc nie tylko nie znajdywałem w otoczeniu żadnej przeciwwagi dla swego niezgrabstwa, która by mnie mogła wspierać wobec pani de Luxembourg,