Pamiętniki włościanina - Jan Słomka (bibliotek cyfrowa TXT) 📖

końcu ciągnęły samochody i olbrzymia ilość podwód chłopskich spod Tarnowa, Bochni, Krakowa, Żywca. Wyglądało to na istną wędrówkę ludów, wszystko zmierzało ku północy, za San, na Kraśnik i Lublin. Wojska te drogę do Tarnowa przebyły kolejami, stąd maszerowały, robiąc po 3–4 mile dziennie.

Po przemarszu tych wojsk piechotnych i zaprzęgów gościniec pod wieczór wyglądał jakby zdarty wierzchem, a miejscami potworzyły się takie wyboje, że ciężkie wozy nie mogły przejechać.

Żołnierze, mimo że dźwigali ciężkie tornistry (35 do 40 kg wagi), szli dziarsko, ze śpiewem, rzucali w przechodzie przyglądającej się publiczności żartobliwe pytania: „Jak daleko Warszawa, Petersburg?” albo „Czy Moskal jeszcze nie uciekł?” itp. Wszędzie po drodze darzyła ich ludność czym mogła: napojem, owocami, kwiatami, życzeniami szczęśliwego powrotu.

W następnych dniach, od 21 sierpnia do 3 września, przechodziły ciągle ku Sandomierzowi mniejsze i większe oddziały wojsk pieszych i konnych, Wisłą zaś przepływały galary z armatami i wojskiem,jednakże po przemarszu głównej siły budziły mniej zainteresowania. 25 sierpnia zatrzymała się na noc w Dzikowie i wsiach okolicznych brygada pospolitego ruszenia z niemieckich krajów austriackich: Austrii Dolnej, Górnej, Salzburga, Tyrolu. Ci pierwsi zaczęli się obchodzić z ludnością bezwzględnie i szorstko: w stodołach rozwiązywali niemłócone snopki i robili sobie posłanie, brali naczynia kuchenne z domów i prali w nich swoją bieliznę itp. Mówili, że idą walczyć za Polskę, więc należą się im wygody. Po odejściu ich narzekano powszechnie, że narobili więcej szkody niż wszystkie poprzednie wojska razem.

Jechały też w dalszym ciągu, zdawało się bez końca, podwody chłopskie do przewożenia prowiantów i amunicji dla wojska. Podwód tych przejechało przez Dzików tysiące.

Największy podziw budziły podwody górali ze Spiszu237, którzy byli różnej narodowości: Polacy, Słowacy, Węgrzy, Niemcy. Mieli oni wozy grube, mocne, konie rosłe, ogromnie wytrwałe, bo choć były w drodze od szeregu dni i przebyły kilkadziesiąt mil, nie widać było na nich znużenia, szły rączo i strojnie, jakby dopiero co z domu wyszły. Podwody te szły pod Lublin próżne; tam dopiero miały być użyte do transportów. Przejechało też między innymi kilkaset furmanek chłopskich z Kieleckiego, naładowanych owsem, prowadzonych przez honwedów238 węgierskich. Konie w tych podwodach były niewielkie, ale krępe i rącze, wozy lekkie, zgrabne, uszykowane na modę krakowską.

Takie siły przeszły drogą na Tarnobrzeg, równocześnie — jak przejezdni opowiadali — druga armia austriacka szła drogami po przeciwnej stronie Wisły, inne zaś ciągnęły do Królestwa Polskiego od Przemyśla i Lwowa. Z armiami zaś austriackimi współdziałały przeciw Rosji armie pruskie.

Było więc przekonanie, że Austria i Niemcy zwyciężą, że wojna toczyć się będzie poza granicami tych państw i oddalać coraz bardziej ku wschodowi. Ci, którzy pamiętali powstanie z 63 roku, podnosili, że wtedy słabe stosunkowo siły trzymały się przeciw Rosji przez półtora roku, więc tak potężne mocarstwa dadzą Rosji radę niechybnie.

Dla armii, która przeszła na Lublin, ściągano nad granicę olbrzymie zapasy żywności i amunicji i założono ogromne magazyny w Nadbrzeziu i Rozwadowie.

Cała ta wyprawa odbywała się wśród pięknej pogody, gdyż od wybuchu wojny przez sierpień i połowę września panowała pogoda, ciepło, nawet upalne gorąco.

Olbrzymiemu temu pochodowi przyglądały się po drogach rzesze ludności, odrywając się od zajęć codziennych. Szczęściem, że wojna wybuchła z początku sierpnia, kiedy już zbiory zboża i paszy były na ukończeniu, bo po mobilizacji reszta robót gospodarskich, jak: zbiór jęczmienia, prosa, potrawów239 itp. postępowała już bardzo niesporo240, każdemu bowiem na myśli była wojna. Mówiono przy tym powszechnie: „My zbieramy i pracujemy, a nie wiadomo, kto to będzie pożywał”.

W tymże czasie odbywał się pobór nowych rekrutów. Najpierw zgłaszali się do starostwa rekruci, którzy, przebywając na robotach w Niemczech, nie stawili się do poboru wojskowego we właściwym czasie. Takich z Tarnobrzega odjechało kilkuset do Rzeszowa, gdzie była komisja poborowa. Z samego Dzikowa było ich trzynastu.

Dnia 21 sierpnia było częściowe zaćmienie słońca, trwające od godziny pierwszej do wpół do trzeciej po południu, które przy pięknej pogodzie bardzo dobrze dało się widzieć. Zaćmienie to było zapowiedziane ze starostwa okólnikami, żeby ludność nie uważała zjawiska tego w czasie wojny za wróżbę jakichś nieszczęść.

Nazajutrz pojawił się po raz pierwszy w tych stronach balon wojskowy (Zeppelin), bardzo pilnie przez wszystkich oglądany. Płynął wzdłuż Wisły ku Sandomierzowi.

Z wojną tą łączono od początku sprawę polską. Było przekonanie, że wojna światowa doprowadzi do wskrzeszenia państwa polskiego. 26 sierpnia odbyło się w Tarnobrzegu w Radzie powiatowej liczne zebranie w sprawie Naczelnego Komitetu Narodowego i Legionów Polskich po stronie Austrii. Na zebranie przybyło wielu włościan, nauczycielstwa, inteligencji. Przewodniczył marszałek powiatu Zbigniew Horodyński. Przemawiali dwaj delegaci Naczelnego Komitetu Narodowego241 z Krakowa: o powstaniu tego Komitetu, o tworzących się Legionach i potrzebie powiatowej organizacji narodowej. Po krótkiej dyskusji utworzono Komitet Powiatowy, którego przewodniczącym został marszałek powiatu.

Od początku wojny dużo niezadowolenia wśród ludności budziło zachowanie się Żydów, którzy — choć Austrii sprzyjali — wykręcali się od wszelkich świadczeń wojennych. Przy ogólnej mobilizacji mały procent Żydów poszedł do wojska i na wojnę, podczas gdy wśród ludności chrześcijańskiej od razu był widoczny duży ubytek mężczyzn. Prócz tego ci, którzy wzięci byli do wojska, zgłaszali się jako chorzy do szpitali lub pełnili służbę na stacjach, posterunkach, w magazynach, gdzie nie groziło żadne niebezpieczeństwo, a tylko bardzo niewielu szło do służby polowej. Nadto wieś jedynie dawała kwatery dla wojska, gdyż w brudnych miasteczkach, zaludnionych przez Żydów, nie mogło się ono zatrzymywać na noclegi. Wieś też ponosiła cały ciężar dostarczania podwód. Nawet do naprawy dróg pociągana była wyłącznie ludność chrześcijańska, odrywana od robót polnych, domowych i od warsztatów, podczas gdy ogół Żydów wystawał bezczynnie na mieście. Gdy wreszcie pod naporem opinii zaczęto ich pociągać do pracy na drogach, uciekali i kryli się po domach, piwnicach, strychach, gdzie tylko mogli. Musiano ich przemocą chwytać, wsadzać na samochody i w ten sposób dostawiać na miejsce robót.

Wielką też plagą od wybuchu wojny stało się plotkarstwo o wydarzeniach wojennych, szerzone przez ludzi wszystkich warstw. Jedni o pogodnym usposobieniu mówili najchętniej o zwycięstwach, których najczęściej nie było, inni zgryźliwi, biadali o klęskach i nic dobrego nie wróżyli, inni wreszcie podszyci strachem szerzyli ciągle popłoch. W wieściach rozpowszechnianych tkwiła albo tylko drobna część prawdy, albo zgoła były one nieprawdziwe i nieprawdopodobne.

Gdy np. zaczęła się wojna z Serbią, powstawały ustawicznie pogłoski o zdobyciu Belgradu, nawet całej Serbii, a w dzień urodzin cesarza Franciszka Józefa, 18 sierpnia 1914 roku, opowiadali niektórzy z uporem, że cesarz otrzymał na wiązanie242 „klucze od Serbii”, tj. kraj ten podbity.

To znowu, gdy rozpoczęły się walki za Sanem, opowiadano, że Moskale obwarowują się w Pniowie, wsi mającej górne położenie nad Sanem, że do kościoła tamtejszego wprowadzili armaty, a z wieży śledzą ruchy wojsk austriackich i tak panują nad całą okolicą. Opowiadano dalej o bitwie pod Pniowem, że wojsko austriackie podeszło tam w odpowiedniej sile, w czasie walki działowej kościół zwalił się w gruzy, Moskale wyginęli co do jednego, a zdobyte armaty rosyjskie wystawiono na widok publiczny w Rozwadowie w rynku. Tymczasem wszystko to było zmyślone: nie było żadnej bitwy pod Pniowem, kościół jak stał, tak stoi dotychczas, były tam wówczas tylko potyczki pod Radomyślem.

Albo chłopi w Królestwie Polskim po wkroczeniu tam oddziałów austriackich opowiadali, że oddziały te przeszły przez Wisłę po „mostach gumowych”, i o tych mostach mówili między sobą i podawali wiadomość dalej, a nikt nie poszedł na miejsce, żeby to naocznie sprawdzić, choć mieszkali przy Wiśle.

Gdy zaś przyszło do wielkich bitew w tej wojnie światowej, przeróżnym plotkom nie było końca. Mówiono to o wielkich zwycięstwach, to o strasznych klęskach, a wieści te były najczęściej mylne i w znacznej części pochodziły z gazet.

W rzeczywistości było w tych stronach tak, że mniejsze oddziały rosyjskie za Sanem i Wisłą cofały się na razie pod naporem sił austriackich. Była tu wówczas powszechna radość, że Austria, a z nią sprawa polska zwycięża, mówiono też, że wojna zakończy się w paru miesiącach.

*

Od połowy sierpnia dochodziły do Dzikowa tylko głuche odgłosy strzałów armatnich, pochodzące z bitew, jakie toczyły się wówczas pod Kraśnikiem, Kielcami, następnie pod Niedrzwicą i Lublinem. Ludzie wsłuchiwali się w ten huk armatni, a niektórzy, chcąc go lepiej słyszeć, przykładali ucho do ziemi i w ten sposób potrafili nawet rozróżnić strzały rosyjskie od austriackich.

Tak było od pierwszych dni września. Mówiono i pisano tylko o zwycięstwach austriackich pod Kraśnikiem, Lublinem. Ogół nie wiedział o tym, że armia austriacka zmaga się tam z wielkimi trudnościami, a to głównie z powodu lichych dróg w tamtych stronach i spotkania się z nieprzyjacielem bardzo dobrze przygotowanym do walki. Więc wprawdzie armia ta zmusiła Rosjan do cofania się pod Kraśnikiem, następnie pod Niedrzwicą, ale już pod Lublinem nie mogła przełamać ich oporu i zaczęła się stamtąd szybko cofać (co było też w związku z klęskami, jakie równocześnie poniosły armie austriackie, walczące dalej na wschód).

Odwrót ten jednak był przez dowództwo austriackie starannie ukrywany i do ostatniej chwili ogół o nim nic nie wiedział.

Nagle 9 września z rana zaalarmowały tutejsza ludność bliskie strzały armatnie tuż spod Sandomierza. Ze wzgórzy243 dzikowskich można było rozróżnić, że Rosjanie prą na Sandomierz, broniony przez Austriaków. Od kul armatnich wybuchały w różnych miejscach pożary. Baterie rosyjskie ostrzeliwały w dalszym ciągu most w Sandomierzu, składy żywności i amunicji w Nadbrzeziu, stację w Sobowie. Granie armat rozlegało się do późnego wieczora.

A choć kule rosyjskie nie wyrządzały większej szkody, wszczął się jednak popłoch między robotnikami zatrudnionymi w składach wojskowych w Nadbrzeziu. Pracowało tam bowiem do 1000 ludzi w oddziałach robotniczych. Pod wieczór przybywali oni bezładnie do Tarnobrzega, powiększając tu strach i popłoch, który się zaczął z rana od pierwszych wystrzałów armatnich.

Już wtedy z obawy przed większymi bitwami zaczęli niektórzy wyjeżdżać z Tarnobrzega, a przede wszystkim bogatsi Żydzi i panie, między nimi nawet takie, które zaciągnęły się do pracy w organizacji Czerwonego Krzyża.

W następnych dniach bitwy zbliżały się coraz bardziej w te strony, tak że w niedzielę 13 września główne siły rosyjskie przekroczyły San pod Wrzawami, a Tarnobrzeg i Dzików ostrzeliwany był tegoż dnia przez armaty rosyjskie zza Wisły. Kule rosyjskie kierowane były głównie na stację kolejową w Tarnobrzegu, żadna jednak nie dosięgła dworca i toru kolejowego, ale padały przeważnie na polach dzikowskich, zwanych Nawozami. Uszkodziły tu jeden dom, z którego od kuli szrapnelowej244 spadła wszystka dachówka, jakby liście z drzewa. Armatom rosyjskim odpowiadały działa austriackie, ukryte na wzgórzu tarnobrzeskim — „Wianku” — i na folwarku Wymysłowie. Ogień armatni trwał do południa. Kule wychodziły z hukiem, wyły w powietrzu i padały z trzaskiem na ziemię.

Trwoga ogarnęła ludność miejscową, której po raz pierwszy zaświstały kule nad głowami. Jedni kryli się koło swoich domów, najwięcej w piwnicach, inni uciekali, chcąc oddalić się od Wisły i wydostać się poza obręb strzałów. Przede wszystkim rzucili się do ucieczki Żydzi tarnobrzescy, unosząc z sobą część mienia, jak pościel, wydalała się też część ludności chrześcijańskiej. Po południu, gdy bitwa ucichła, wielu wracało na powrót do swych domów, wszyscy jednak żyli w obawie, że w najbliższym czasie mogą się wznowić groźniejsze wypadki.

Nazajutrz, 14 września, główne siły rosyjskie i austriackie biły się już z tej strony Sanu, pod Rozwadowem i Zaleszanami, trzy mile od Tarnobrzega, więc dochodziły tu ogłuszające odgłosy ognia armatniego.

Wtedy dopiero stało się widocznym, że cała armia austriacka spod Lublina cofa się. Wielu, którzy widzieli tę świetną armię, wkraczającą do Królestwa Polskiego, do ostatniej chwili nie chciało uwierzyć, żeby ona nie sprostała nieprzyjacielowi i ustępowała mu. A jednak armia ta cofała się, ale już nie szosą, którą szła poprzednio, na Tarnobrzeg wzdłuż Wisły, gdyż droga ta mogła być już zza Wisły przez nieprzyjaciela ostrzeliwaną, ale cofała się po lichych drogach polnych i lasowych, przez wsie: Żupawę, Ślęzaki itd.

Ze świetnych pułków, które poszły za Lublin, wracały tylko strzępy: wielu poległo, było rannych lub dostało się do niewoli; z trenu wiele przepadło, bo wskutek ciężkich dróg psuły się wozy, padały konie, dużo zabierał nieprzyjaciel. Na żołnierzach znać było zmęczenie i poniewierkę.

Przede wszystkim cierpieli z powodu głodu. Przechodząc przez wsie, prosili o chleb, chcieli płacić i pieniądze trzymali w rękach, ale ludność wsiowa mogła zaledwie pierwsze oddziały obdzielić jakimiś prowiantami, dla następnych nic nie było gotowego. Zgłodniali żołnierze wyrywali kapustę w polu i jedli z niej głąbie; jedli marchew pastewną, a nawet surowe ziemniaki. Wpadali do domów i często przemocą zabierali, co się dało, do jedzenia. Były wypadki, że wydzierali chleb piekący się z pieca lub ziemniaki gotujące się z garnka.

Jak opowiadali, od kilku dni nie mogli się należycie pożywić, gdyż postępował za nimi pośpiesznie nieprzyjaciel, a przy tym magazyny i treny z żywnością wpadły w jego ręce lub zostały zniszczone.

Nadto rozluźniła się znacznie karność i porządek w szeregach: wielu wyczerpanych trudami wlokło się bezładnie z tyłu, inni, aby sobie ulżyć, wyrzucali po drodze naboje, pozostawiali na miejscach spoczynkowych tornistry, a nawet karabiny.

Mimo wszystko pewna część nie straciła jeszcze nadziei zwycięstwa. Ci mówili, że cofają się tylko dlatego, żeby wciągnąć za sobą w głąb Galicji Moskali, tu ich otoczyć i pobić.

Stało się tu już pewnym, że w ślad za cofającą armią austriacką wkroczą Moskale. Wskutek tego wyjeżdżała z Tarnobrzega wielka część Żydów, którymi były zapełnione całe pociągi i reszta inteligencji urzędniczej. Wyjechali też ze szpitala wszyscy lżej ranni i mniej chorzy żołnierze. Wieczór 14 września odeszły ze stacji tarnobrzeskiej ostatnie pociągi. Kto już na pociąg nie zdążył, a chciał usunąć się stąd, podążał jeszcze pieszo drogą na Majdan, Kolbuszowę ku Rzeszowowi itd. Wielu porzucało swoje domy i szło na