Pamiętniki włościanina - Jan Słomka (bibliotek cyfrowa TXT) 📖
Pamiętniki galicyjskiego chłopa, wieloletniego wójta wsi Dzików, obejmujące okres „od pańszczyzny do dni dzisiejszych”.
Pierwsze wydanie Pamiętników włościanina, opublikowane w roku 1912, prócz wspomnień osobistych oraz wątków historyczno-politycznych zawierało przede wszystkim uporządkowany, szczegółowy opis życia nadwiślańskiej wsi. Domy mieszkalne, ich wyposażenie, chłopskie ubrania, fryzury, codzienne zajęcia domowe, narzędzia rolnicze, uprawa roli i hodowla zwierząt, różne rodzaje rzemiosł i handlu, relacje chłopsko-żydowskie, zabawy, wesela, święta, wychowywanie dzieci, choroby, zabobony, praktyki religijne, ceny ziemi, towarów i usług — słowem, kopalnia wiedzy o wsi polskiej w zachodniej Galicji w drugiej połowie XIX wieku.
W roku 1929 Jan Słomka opublikował drugie wydanie książki, poszerzone o trzy rozdziały opowiadające o latach pierwszej wojny światowej, upadku rządów austriackich, tworzeniu polskiej władzy i pierwszym dziesięcioleciu niepodległej Polski. Swoje życie, życie swojej wsi oraz zmiany, jakie dokonały się w ciągu prawie 70 lat, przedstawia nam autor, który chodził do szkoły „wszystkiego dwie zimy”, ale radził sobie na swoje potrzeby wystarczająco. „Umiem czytać, pisać i porachować, jak mam co”.
- Autor: Jan Słomka
- Epoka: Modernizm
- Rodzaj: Epika
Czytasz książkę online - «Pamiętniki włościanina - Jan Słomka (bibliotek cyfrowa TXT) 📖». Wszystkie książki tego autora 👉 Jan Słomka
Z nauczycieli odznaczył się szczególniej Jan Michalik, dyrektor szkoły ludowej w Tarnobrzegu, do której należy też Dzików. Obudził on zainteresowanie szkołą wśród dzieci i rodziców.
Zakończenie roku szkolnego bywało za niego uroczyste; dzieci popisywały się odpowiedziami z różnych przedmiotów i deklamacjami; rozdawanie świadectw odbywało się na dziedzińcu szkolnym, przy czym celującym uczniom muzyka grała i biły moździerze. Bywały też corocznie majówki, na których było wiele uciechy i śpiewania; starsi chłopcy nieśli chorągwie o barwach polskich. Na dziedzińcu szkolnym były zawsze przyrządy do gimnastyki i zabawy dla dzieci, więc drabiny, huśtawki, słupy do spinania się, karuzel. Przy szkole znajdował się ogród, o który Michalik bardzo dbał i z własnej kieszeni łożył na wzorowe urządzenie tegoż. Brał często chłopców do ogrodu i uczył szczepienia i pielęgnowania drzewek, toteż u niejednego wyrobił zamiłowanie do ogrodnictwa. Starał się też utrzymać budynek szkolny w największym porządku, zawczasu zarządzał wszelkie roboty, naprawy, porządki, co następnie rada szkolna miejscowa bez sprzeciwu zatwierdzała.
Z nauczycieli ludowych należy się też gorące wspomnienie Zygmuntowi Kolasińskiemu, rodem z Tarnobrzega. Był bardzo chętny do pracy narodowej i bardzo pracowity. On najwięcej pracował w komitecie w sprawie daru narodowego dla Ferdynanda Kurasia i usilnie starał się sprawę tę doprowadzić do końca. Ogłaszał też w różnych pismach artykuły i dłuższe prace dotycząca tutejszej okolicy. Niestety, umarł w roku 1911 bardzo młodo, w dwudziestym siódmym roku życia, kiedy mógł dalej najpożyteczniej pracować.
W szkole średniej zaznaczył się Stanisław Sobiński, dyrektor szkoły realnej225 w Tarnobrzegu. Rozwijał on tę szkołę od pierwszej klasy, tj. od roku 1909, postawił w niej naukę i wychowania na wysokim poziomie, nawiązywał łączność szkoły z domami rodzicielskimi. Brał żywy udział w pracy obywatelskiej, zwłaszcza oświatowej i narodowej, występował z przemówieniami w różnych okolicznościach, zapalał słuchaczów piękną wymową. Z Tarnobrzega został powołany na wizytatora szkół średnich do Warszawy, następnie wkrótce na kuratora okręgu szkolnego lwowskiego.
Między mieszczanami wznieśli się wyżej tylko przychodni, którzy osiedlili się w Tarnobrzegu. Z tych na uwagę zasługuje Narcyz Giżyński, który miał handel towarów korzennych i hotel dla inteligencji, nadto ajencję krakowskiego Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń226, przy tym prowadził gospodarstwo rolne na własną potrzebę. Interesy swoje prowadził porządnie i uchodził za człowieka majętnego. Miał wzięcie w okolicy i brał udział w pracy obywatelskiej. Należy się też wspomnieć o Władysławie Gryglewskim, który miał pocztę prywatną i prowadził ją dobrze, a że był oszczędnym, doszedł do zamożności majątkowej. Występował czynnie w życiu publicznym, należał do wszystkich miejscowych instytucji i towarzystw. Między mieszczanami wybili się jeszcze ponad innych Piotrowski, masarz, którego wyroby uchodziły na najlepsze; Jan Kolasiński, krawiec, założyciel największej w powiecie pracowni krawieckiej, wieloletni burmistrz Tarnobrzega; Józef Chruściel, właściciel restauracji, który doszedł do realności w rynku.
Z obszarników godzien wspomnienia Grieswald, który był dzierżawcą Chmielowa od hr. Tarnowskiego, a nabył z pracy własnej majątek Józefów. Prowadził wzorowo gospodarstwo rolne i był uczciwy w interesach z ludem. Znam wypadki, że nie ściągał długów z takich, którzy znaleźli się w ciężkim położeniu, nie pozywał ich do sądu, ale owszem pouczał, jak się powinni prowadzić.
Dla powiatu szczególnie zasłużony jest Zbigniew Horodyński ze Zbydniowa, długoletni marszałek, który przyczynił się wybitnie do lepszego zagospodarowania i podniesienia powiatu, a nadto odznaczał się wielką szlachetnością i godnością w postępowaniu.
Spomiędzy oficjalistów zamkowych i dworskich w Dzikowie na szczególne wspomnienie zasługuje kasjer dóbr dzikowskich Ludwik Kuryłło. Był przystępny i z każdym uczciwie pogadał, dlatego lud miał do niego przywiązanie i szacunek i wszyscy w różnych sprawach zwracali się najwięcej do niego, choć wiedzieli, że jako kasjer miał tylko odbierać pieniądze i wypłacać za kwitem.
Z włościan znałem duży zastęp tych, którzy zaznaczyli się w pracy narodowej, obywatelskiej i politycznej w powiecie albo też znani byli z dobrego gospodarowania i wychowania swoich dzieci. Prócz wymienionych na różnych miejscach Pamiętnika zasługują na wspomnienie:
Michał Ciba z Trześni pod Sandomierzem, wierny przyjaciel ks. Stojałowskiego227, gorący patriota, który zawsze pragnął doczekać wolnej Polski. Gdy wybuchła wojna światowa, wyruszył na własnym koniu do Legionów, dosłużył się tam stopnia sierżanta. Zginął na polu walki, pozostawiwszy ośmiu synów i córkę.
Jan Mączka z Zaleszan, zamożny i wzorowy gospodarz, dzielny obywatel, który czynny był w pracy publicznej i rodzinę miał na wyższych stanowiskach.
Jan Kaczak ze Ślęzaków, młody, światły gospodarz, posiadał własną dużą bibliotekę, pisywał do różnych gazet i czynny był w pracy społecznej. Umarł w młodym wieku przed kilku laty.
W działalności politycznej zaznaczyli się szczególniej: Jan Robak z Sokolnik, Adam Grzywacz z Gorzyc, Jędrzej Kępa z Sobowa, Walerian Wryk z Wielowsi, Jan Frankiewicz z Miechocina.
Znałem dużo rodzin chłopskich, które znacznie powiększyły i ulepszyły swoje gospodarstwa, dbały o oświatę, zabiegały około wykształcenia swoich dzieci, tak że wielu synów włościańskich pokończyło wyższe szkoły i są na stanowiskach: księży, profesorów, lekarzy, sędziów, adwokatów itp.
Niepodobna tu wyliczyć wszystkich, którzy przyczynili się do tego, że przed wielką wojną światową powiat tarnobrzeski należał do najlepiej rozwijających się powiatów w b. Galicji. Prawie w każdej wsi było kółko rolnicze, a w każdej parafii Spółkowa Kasa Oszczędności i Pożyczek, około 50 wsi (na 72 w powiecie) miało straże ogniowe. Rozwijały się czytelnie, zakładane przez Towarzystwo Kółek Rolniczych, Oświaty Ludowej i Szkoły Ludowej228. W kilkunastu wsiach były Gniazda Sokole229. Widać było wielki postęp w rolnictwie, zabiegano około rozwinięcia swojskiego przemysłu, znikały po wsiach gospody i sklepiki żydowskie, a powstawały polskie. Powiat chlubił się dobrymi drogami szutrowanymi, obsadzonymi drzewami owocowymi. Rosło zainteresowanie się sprawami publicznymi, narodowymi, urządzano liczne obchody i uroczystości, na które zjeżdżali ludzie i z dalszych stron Polski. Powiększał się zastęp inteligencji z ludu, która z zapałem i ofiarnie pracowała nad podniesieniem oświaty, dobrobytu, uświadomienia narodowego i przybliżenia lepszej przyszłości.
Wszystko to upadło lub zamarło wskutek wielkiej wojny i po wojnie tej musiało się na nowo odradzać.
Wybuch wojny światowej. Pochód wojsk austriackich na Lublin. Bitwy, cofanie się Austriaków, wkroczenie Rosjan do Tarnobrzega. Powrót Austriaków i zachowanie się ich. Wielkie zniszczenie po trzech miesiącach wojny. Z mego pobytu w Wiedniu: podróż, wspomnienia i spostrzeżenia z Wiednia, powrót do domu. Tarnobrzeg i okolice po roku wojny. Ratowanie ludności dotkniętej klęskami wojennymi. Dalsze wypadki wojenne i sprawy polskie. Upadek Rosji, pogrom państw centralnych i powstanie niepodległej Polski.
Na wojnę zanosiło się już dobrze w roku 1909 na wiosnę, a jeszcze bardziej w 1912/13 z powodu spraw bałkańskich230, ale wtedy mocarstwa pogodziły się między sobą, a do wojny większej nie przyszło.
Z powodu ciągłych wieści i zapowiedzi wojennych ludność oswoiła się z nimi i przestała się nimi trwożyć, więc nawet po zamordowaniu następcy tronu austriackiego i jego żony, w czerwcu 1914 roku przyjmowali głosy o wojnie dość obojętnie i spodziewali się, że i tym razem do wojny światowej nie przyjdzie.
Tymczasem wybuch wojny szybko się zbliżał. Austria przesłała Serbii ultimatum, następnie wypowiedzenie wojny, po czym wojna zataczała coraz szersze kręgi.
Dnia 1 sierpnia 1914 roku ogłoszona została u nas ogólna mobilizacja, każdy wojskowy, urlopnik czy rezerwista, do 42 roku życia miał zgłosić się w przeciągu 24 godzin w swoim regimencie231. Starostwo tarnobrzeskie zaraz w nocy wysyłało ogłoszenie o tym do wszystkich gmin w powiecie przez umyślnych wysłańców. Ja również jako wójt musiałem zawiadomić wszystkich wojskowych w Dzikowie, ażeby natychmiast wychodzili do miejsca swego przeznaczenia, przeważnie do Rzeszowa. Na drugi dzień około południa już żadnego powołanego w gminie nie było, wyruszyli wszyscy do swych punktów zbornych.
Oprócz powołanych przez władze austriackie gromadzili się równocześnie małoletni ochotnicy od 14 do 20 lat i wychodzili do Legionów232, przeważnie w skrytości przed rodzicami. Nazajutrz słyszało się tylko w różnych miejscach wsi powszechny płacz i lament. Matki opowiadały, że synowie ich w nocy po cichu jako ochotnicy poszli do Legionów, ale wkrótce dały się pocieszyć tym, że legioniści pomogą Austrii, pobiją Moskala i w ten sposób będzie odbudowana Polska, Ojczyzna nasza.
Jak wyrachowałem, to z Dzikowa wyszło 15 ochotników do Legionów, w tym dwóch moich wnuków, z Tarnobrzega 16, z innych wsi i miasteczek w powiecie wyszło 120, z tego z samego Radomyśla nad Sanem było 36. Wśród ochotników najwięcej było młodzieży rzemieślniczej i szkolnej.
Duch i poświęcenie w narodzie było nadzwyczaj wielkie, szczere i chętne, na wspomnienie, że Polska będzie przywróconą, gotów był każdy dać wielką ofiarę z mienia i życia.
Dnia 5 sierpnia 1914 roku Austria wypowiedziała wojnę Rosji, a już 9–13 sierpnia rozpoczęły się walki między wojskami austriackimi za Sanem w powiecie tarnobrzeskim. Do pierwszej potyczki przyszło tam we wsi Chwałowicach, gdzie znajdował się niewielki oddział austriacki, złożony z żołnierzy pospolitego ruszenia, żandarmów i strażników skarbowych, na których napadli Kozacy. O wyniku tej pierwszej potyczki były podawane ustnie i w gazetach najsprzeczniejsze wiadomości, zwłaszcza o stratach wśród Kozaków, których miało zginąć trzydziestu z górą, a kilkunastu dostało się do niewoli. W każdym razie Kozacy cofnęli się wtedy, ale ustępując, podpalili wieś, tak że w Tarnobrzegu widoczny był pożar, tj. wielki słup dymu.
Tegoż dnia przywieziono do Tarnobrzega koleją pierwszego rannego. Na stacji zgromadził się spory zastęp publiczności. Rannego przywieziono z wszelkimi ostrożnościami i wygodami do szpitala. Publiczność okazywała mu wielkie współczucie.
Dnia 13 sierpnia zajęli Austriacy lewy brzeg Wisły, tj. po stronie Królestwa Polskiego. Brzeg ten opanowały oddziały pospolitego ruszenia złożone z Polaków. Przeprawiły się one przez Wisłę na promach w odstępach mniej więcej milowych. Przeprawa odbywała się bez walki, gdyż Rosjanie ze straży granicznej, tj. objeszczycy, zaraz po wybuchu wojny opuścili te strony. Tylko pod Tarnobrzegiem, nim oddział zaczął się przeprawiać, otwarto na krótko ogień karabinowy, przypuszczano bowiem, że na drugim brzegu znajdują się jeszcze Moskale. Pierwsze te strzały wywołały wielkie wrażenie i przestrach zwłaszcza wśród ludności po tamtej stronie Wisły.
Objeszczycy, opuszczając swoje kasarnie233 w tych stronach, zapowiadali, że niedługo po pobiciu Austrii na swoje miejsca powrócą, żeby zaś ludność tym silniej była o tym przekonaną, pozostawiali w kasarniach wszystkie swoje zasoby, jak: sprzęty, ubrania, bieliznę, siodła — siano i owies zlali naftą, żeby nie służyły za paszę dla koni austriackich. Wódkę wszędzie w składach monopolowych z kadzi i flaszek wylali, więc mówiono żartem, że Moskal tak wódkę lubi, że nie chciał się z drugimi podzielić, wolał wylać.
Kasarnie objeszczyków zajęły austriackie oddziały pospolitego ruszenia pod komendą żandarmerii, liczące mniej więcej po 40 ludzi, mające za zadanie strzec brzegów Wisły, którą na galarach transportowano armaty i wojsko pod Kraśnik i Lublin.
Zachowanie się tych oddziałów i stosunek ich do ludności był dobry, nawet wzorowy.
*
Wśród wieści o walkach za Sanem koło Radomyśla i o zajęciu przez Austrię lewego brzegu Wisły od Sandomierza w górę rozpoczął się olbrzymi pochód wojsk austriackich na Kraśnik i Lublin. Były to wojska należące do korpusu krakowskiego, złożone przeważnie z Polaków, w mniejszej części z Czechów i Niemców. Wszystkie przeciągały przez Tarnobrzeg i Dzików.
Dnia 12 sierpnia przejechał przez Tarnobrzeg pociągami kolejowymi pułk czeski z Ołomuńca. Na przyjęcie przejeżdżających złożyła ochotnie ludność okoliczna, zwłaszcza z Dzikowa i Tarnobrzega, na wezwanie zwierzchności gminnych, różne wiktuały, jak: wędliny, owoce, napoje. Rozdzielaniem przekąsek na stacji zajmowało się grono pań miejscowych, nadto zgromadziły się tam tłumy ludności okolicznej. Żołnierze Czesi przedstawiali się dobrze, śpiewali czeskie pieśni, na powitanie zebranej publiczności wołali: „Nazdar!”234.
Dnia 17 sierpnia zatrzymał się w Dzikowie batalion pospolitego ruszenia z okolic Krakowa. Przymaszerował spod Szczucina, gdzie przez pewien czas stał za Wisłą. Żołnierze opowiadali, że wszędzie w czasie marszu ludność witała ich bardzo serdecznie, raczyła mlekiem, chlebem, owocami itp. Kobiety żegnały ich wszędzie z płaczem, jako idących na wojnę.
Dnia 18 sierpnia przejechały przez Dzików 3 baterie kanonierskie, które budziły wielkie zainteresowanie. Niektórzy po raz pierwszy w życiu mieli sposobność widzieć armaty. Tegoż dnia zatrzymał się w Tarnobrzegu oddział sanitetów235, nadto oddział pionierów. W tym ostatnim oddziale było wiele rzeczy godnych widzenia, jak: pontony, materiały do budowy mostów, życie obozowe itp. Konie w trenie236 pochodziły z niedawnego poboru po wsiach i dworach, niektóre z Dzikowa — i te poprzedni właściciele z łatwością rozpoznawali. Konie pobrane od chłopów trzymały się dobrze, niektóre wyglądały nawet lepiej niż przedtem u gospodarzy, zajadały ze smakiem owies, którego u chłopów nieraz łaknęły, natomiast pochodzące z dworów straciły wiele na wartości. Dwa konie zamkowe z Dzikowa zmieniły się do niepoznania. Szkodził im ciągły pobyt w drodze, nie smakowała pasza, stały smutne, uwiązane u kołka. Po południu tegoż dnia przepłynęły Wisłą galary z armatami. Wieczorem przejechał przez Dzików długi szereg wozów z amunicją.
Dnia 19 sierpnia w południe przybył do Dzikowa pułk piechoty, rekrutowany w okolicach Żywca. Zatrzymał się tu na wypoczynek i nocleg. Wszystkie zagrody zajęte były przez wojsko. Oficerów przyjęto w domach, żołnierze spali w stodołach. U mnie w stodole i szopach spali żołnierze, nadto były karabiny maszynowe i kilka koni. W innych też wsiach, począwszy od Baranowa, nocowały wtedy różne pułki. Duch w wojsku był dobry, była wiara, że Moskala pokonają, mniej było takich, którzy powątpiewali w możność zwyciężenia Rosji i którzy mówili: „My dobrze przyładowani, ale oni na nas pewnie jeszcze lepiej”.
Główny jednak przemarsz wojsk, należących do korpusu krakowskiego, nastąpił 20 sierpnia. Przemarsz przez Dzików rozpoczął się tego dnia wczesnym rankiem, a trwał bez przerwy cały dzień do późnego wieczora. Dzików nigdy czegoś podobnego nie widział. Przeszły pułki: cieszyński, bialski, krakowski, bocheński, sądecki i inne, przechodziły należące do tych pułków orkiestry, konnica, baterie kanonierskie, oddziały pionierskie, saniteckie, kuchnie polowe, a na
Uwagi (0)