Pamiętniki włościanina - Jan Słomka (bibliotek cyfrowa TXT) 📖

Gdy się zbliżała chwila odsłonięcia pomnika (9 września 1904 roku), komitet dokładał wszelkich starań, ażeby uroczystość przyniosła możliwie największy pożytek i dobrze się zapisała w pamięci uczestników. Do przemówień w czasie uroczystości zaproszeni byli — stosownie do życzenia całego komitetu — ks. biskup naszej diecezji Józef Pelczar, Stanisław hr. Badeni219, jako naczelnik rządu krajowego, i poseł Jakub Bojko220, jako jeden z najwybitniejszych wówczas włościan.

Wszystko zapowiadało się bardzo dobrze, nagle w ostatnich dniach przed uroczystością zawichrzyło się w powiecie i w całym kraju i komitet niespodziewanie znalazł się w wirze wielkiej polityki, a to z powodu, że przeciwnicy posła Bojki w kraju, chcąc z nim załatwić porachunki polityczne przy tej uroczystości, domagali się usunięcia go od przemawiania przy pomniku, ponieważ był w walce z częścią duchowieństwa. Komitet jednak, nie chcąc mieszać do uroczystości narodowej porachunków partyjnych i osobistych, w ogłoszonym programie uroczystości nic nie zmienił. Ale z powodu tego zawichrzenia uroczystość nie wypadła tak świetnie, jak powinna była.

*

W dzień przed uroczystością odsłonięcia pomnika, 8 września, odbyła się w Tarnobrzegu koronacja cudownego obrazu Najśw. Marii Panny Dzikowskiej, na którą to uroczystość przybyły niezliczone masy narodu z bliższych i dalszych okolic, zarówno z Galicji, jak i z Królestwa Polskiego, i cała uroczystość odbyła się z wielką okazałością i świetnością i głęboko utkwiła w pamięci uczestników.

*

Na uwagę zasługuje też sprawa, wszczęta w Tarnobrzegu w roku 1908, mianowicie: sprawa daru narodowego w postaci zagrody włościańskiej dla Ferdynanda Kurasia221, najwybitniejszego chłopa-poety, którego utwory budzą w całym narodzie szlachetne uczucia i czyny. Sprawą tą zajmował się komitet pod protektoratem hr. Stanisława Tarnowskiego. W skład komitetu wchodzili wybitni obywatele w powiecie, duchowieństwo‚ posłowie, literaci, dziennikarze. Przewodnictwo komitetu stanowili: Eugeniusz Swoboda, przewodniczący; ks. Szczęsny Rudnicki i Jan Słomka, zastępcy przewodniczącego; Zygmunt Kolasiński, sekretarz; Ludwik Kuryłło, skarbnik.

Wypadki polityczne jednak, poprzedzające wojnę światową, odwracały uwagę od tej sprawy i przeszkodziły w zbieraniu składek. Z zebranych funduszów komitet zakupił przeszło mórg ziemi w Dzikowie i zgromadził w części materiał budowlany, z którego sam poeta przeprowadził budowę i w roku 1912 dom nowy zamieszkał.

*

Wspomnieć się godzi nieco obszerniej o pracownikach na różnych polach działalności, z którymi danym mi było zetknąć się w życiu i którzy zaznaczyli się czy to na swoim urzędzie, czy w pracy społecznej w powiecie tarnobrzeskim.

Spośród duchowieństwa wymienić należy ks. Józefa Sobczyńskiego, który przez kilka dziesiątek lat (od roku 1852 do roku 1894) rządził parafią miechocińską, a zarazem doszedł do godności dziekana i prałata. Trzymał on lud w karności, karcił szczególnie pijaństwo i rozpustę. Miał wielkie wpływy w powiecie, wszyscy musieli się z nim liczyć. Posiadał znaczny majątek, który strwonili, niestety, spadkobiercy.

W ostatnich latach przed wielką wojną zaznaczyło się w parafii kilku księży wikarych, szczególniej ks. Franciszek Wróbel i ks. Stanisław Władyka; założyciele domu Bractwa Królowej Korony Polskiej w Miechocinie.

Wśród księży dominikanów w Tarnobrzegu jest szereg takich, o których pamięć zachowała się u ludności. Ks. Wincenty Wrześniak przeprowadził budowę wieży środkowej na kościele i podniósł gospodarstwo klasztorne. Ks. Stefan Płaszczyca przeprowadził rozszerzenie i odnowienie kościoła, budowę wieży frontowej i koronację cudownego obrazu Najśw. Panny Marii Dzikowskiej. Ks. Stanisław Markiewicz zaznaczył się szczególniej jako opiekun dzieci i młodzieży. Kilku utalentowanym a niezamożnym chłopcom z Dzikowa ułatwił ukończenie gimnazjum. Gdy odjeżdżał z Tarnobrzega, wielka rzesza dzieci i ludu z płaczem i jękiem odprowadzała go na kolej. Trudno byłoby znaleźć większego przyjaciela maluczkich. Księża dominikanie: Dziędzielewicz, Alwary Komorek, Alojzy Serafiński, Bruno Janiewski znani byli z pięknych kazań.

Zresztą wszyscy księża, jakich znałem, wykonywali swoje obowiązki, lud do dobrego nakłaniali i przyczyniali się do utrzymania porządku społecznego i dobrych obyczajów więcej niż jakakolwiek inna władza, spełniali więc najważniejszą rolę w społeczeństwie.

Spośród inteligencji urzędniczej wyróżniał się za mojej pamięci długoletni starosta tarnobrzeski Stanisław Jakubowicz. Zajmował się on żywo sprawami wchodzącymi w zakres jego urzędu, znał wielką liczbę ludzi w powiecie, także spomiędzy chłopów, i wiedział, jak się prowadzą. O każdym pilnie się dowiadywał, czy nie jest pijakiem, szkodnikiem, czy zasługuje na pomoc w razie potrzeby. Podczas zwykłych przechadzek codziennych na wszystko zwracał baczną uwagę i jeżeli dostrzegł coś niewłaściwego, np. jakąś psotę chłopaków, nie przepuszczał niczego płazem, ale wołał wójta i na miejscu energicznie polecał coś zrobić, naprawić itp. Miał wielkie znaczenie i wpływy w powiecie, jak żaden starosta przed i po nim. Kogo polubił i powziął do niego zaufanie, tego popierał i za wzór stawiał, a co komu przyrzekł, święcie wykonywał. Zachęcał chłopów do posyłania dzieci do szkół. Prawie na każdej sesji przedstawiał wójtom korzyść z nauki, nawoływał, żeby wójcia każdy w swojej wsi wpływali na ojców, ażeby jak najliczniej posyłali dzieci do szkoły, a nie trzymali ich w domu i nie dzielili zagonami, bo potem dzieci nie maja z czego żyć i stają się nędzarzami. To skutkowało, bo niedługo dosyć dzieci włościańskich z powiatu kształciło się w szkołach. Chciał, żeby wszyscy w powiecie go znali i okazywali mu szacunek. Miał przy tym tę wadę, że nie zapominał doznawanych uraz i bezwzględnie prześladował tych, którzy mu się czymkolwiek narazili. Jeżeli np. ktoś nie zdjął przed nim czapki i nie ustąpił mu miejsca, pytał się, co to za jeden i zawsze mu to pamiętał.

Mnie bardzo lubiał i chwalił na sesjach wójtowskich, że gminę i akta gminne trzymam w porządku. W końcu jednak zraziłem go sobie przez budowę rzeźni gminnej w Dzikowie, nie chciał bowiem, żeby ta rzeźnia powstała, a gmina tarnobrzeska miała przez to konkurencję i zmniejszone dochody. Mówił, że prędzej mu włosy na dłoni wyrosną, niż Dzików dostanie koncesję na rzeźnię. Sprawa ta ciągnęła się przez parę lat. Wystawiliśmy w Dzikowie budynek na rzeźnię, ale musieliśmy go parokrotnie przenosić z miejsca na miejsce i przestawiać, gdyż starostwo wytaczało zawsze jakiś powód, iż rzeźnia nie może stać w danym miejscu i musi być usunięta. Dopiero przy pomocy ks. Sobczyńskiego, który ujął się za nami, wygraliśmy sprawę w Namiestnictwie, które poleciło wydać natychmiast koncesję.

Z późniejszych starostów zasługuje na wyróżnienie hr. Zygmunt Lasocki222 (od roku 1903 do 1907). Interesował się gorliwie sprawami powiatowymi, a szczególnie włościańskimi, starał się je poznać i naprawić. Pracował niestrudzenie, a jeżeli w powiecie wydarzyła się jakaś klęska, np. wylew albo pożar, jechał bezzwłocznie na miejsce i brał czynny udział w akcji ratunkowej. Co rozpoczął, przeprowadzał z nadzwyczajną pilnością. Żył przy tym bardzo skromnie. Starał się między innymi o to, żeby po wsiach domy były stawiane w porządku, w równej linii i pewnych odstępach, a zarazem były kryte ogniotrwałym materiałem. Sam też sprowadzał dachówkę z funduszu zapomogowego, wyjednanego u rządu, i pogorzelcom dawał ją bezpłatnie albo sprzedawał na bardzo dogodnych warunkach. W ten sposób przyczynił się znacznie do rozpowszechnienia w powiecie pokrywania budynków ogniotrwałym materiałem. Z czasem ludzie dowodnie się przekonali, że ogniotrwałe pokrycie trwalsze jest niż strzecha, lepiej zabezpiecza mienie i życie ludzkie przed pożarami, obniża premie ubezpieczeniowe. Pracą swoją zdobył sobie jako starosta wielkie zaufanie u ludu włościańskiego i w roku 1911 został posłem do parlamentu wiedeńskiego z tutejszego okręgu. Na tym stanowisku zajmował się bardzo pieczołowicie sprawami swoich wyborców i należał do najpracowitszych posłów polskich.

Następca hr. Lasockiego na urzędzie starosty w powiecie tarnobrzeskim, Eugeniusz Swoboda, brał również czynny udział w pracy obywatelskiej w towarzystwach rolniczych, „Sokołach” itp. Ludowi włościańskiemu był przychylny i przystępny dla każdego, nieraz na ulicy sprawy wysłuchał i załatwił ją. Gdy miał odjeżdżać z Tarnobrzega, pożegnał się z wójtami na ostatniej sesji, a mnie na pożegnanie zaszczycił nawet odwiedzinami w domu.

Z komisarzy starostwa w Tarnobrzegu należy wspomnieć dra Karola Matyasa223, który zbierał pieśni i zwyczaje ludowe w powiecie tarnobrzeskim i wydał między innymi prace pod tytułem Wincenty Motas, chłop-poeta i Wesele stalowskie; następnie dra Juliusza Dunikowskiego, który był redaktorem „Powiatowego Dziennika Urzędowego w Tarnobrzegu” w latach 1908 i 1909.

Z sędziów na uwagę zasługuje szczególnie Józef Chalcarz, niestrudzony pracownik na różnych polach działalności społecznej, pojednawczego usposobienia, wielce zasłużony opiekun Ochronki im. Stanisława Jachowicza w Tarnobrzegu i Zakładu Sierocego w Mokrzyszowie.

Z lekarzy kilku bardzo dobrą pozostawiło sobie pamięć. Dr Walerian Pawlas oddawał się z poświęceniem obowiązkom lekarskim, spieszył na każde wezwanie do chorego. Miał też wielki ściąg do siebie, od biednych nie brał honorarium, ale dodawał im na lekarstwa. Padł ofiara swego zawodu w czasie panowania tyfusu plamistego. Dr Stanisław Orzechowski uważany był za zdolnego lekarza i człowieka. W życiu obywatelskim brał czynny udział. Wygłosił bardzo piękną mowę w czasie odsłonięcia pomnika Bartosza Głowackiego w Tarnobrzegu. Dr Walery Momidłowski był sumiennym lekarzem i dobrym obywatelem. Pracował wytrwale w wielu instytucjach w Tarnobrzegu: był zastępcą marszałka powiatowego, przewodniczącym Towarzystwa Handlowo-Przemysłowego „Bazar”, założycielem Ochronki im. Stanisława Jachowicza dla dzieci z Tarnobrzega i Dzikowa. Cały prawie swój majątek w Tarnobrzegu, złożony z dwu domów z ogrodami, zapisał na rzecz wspomnianej ochronki.

Z adwokatów i z inteligencji tarnobrzeskiej na szczególne wyróżnienie zasługuje wspomniany już wielokrotnie w Pamiętnikach dr Antoni Surowiecki, który jest najwybitniejszym działaczem nad odrodzeniem ludu i powiatu tarnobrzeskiego. Prócz wzmiankowanych już dzieł dokonał wielu innych. Zakładał po wsiach pierwsze czytelnie jako delegat krakowskiego Towarzystwa Oświaty Ludowej224, szczególnie zaś owocną działalność prowadził w Radzie Powiatowej tarnobrzeskiej, do której wchodził z gmin wiejskich. Chłopów wybranych do Rady złączył wtedy w Koło Powiatowe, na którym były omawiane wszelkie sprawy idące pod obrady pełnej Rady lub Wydziału Powiatowego. Koło to w latach 1896–1904 było szkołą wyrobienia obywatelskiego dla włościan powiatu tarnobrzeskiego, na posiedzeniach swoich poruszyło, omówiło i przeprowadziło wiele doniosłych spraw, dotyczących naprawy gospodarki gminnej, polepszenia pastwisk, dróg, przemysłu domowego, handlu, wychodźstwa zarobkowego, zdrowotności, oświaty, polityki, uświadomienia narodowego itp. Sprawami społecznymi zajmował się z zamiłowaniem, odkładał na bok interesy osobiste i kancelaryjne, gdy trzeba było jakąś rzecz społeczną omówić i załatwić. Szczególniej interesował się sprawami włościańskimi, z światłymi włościanami chętnie obcował, bywał na uroczystościach i weselach chłopskich.

Jako obrońca przeprowadzał prócz zwykłych spraw w sądach i innych władzach sprawy różnych instytucji, gmin i dawał często pomoc bezpłatną. Brał w obronę tylko sprawy słuszne i czyste.

Byłem raz świadkiem w jego kancelarii, jak chłop jeden zaszedł tam ze swoją sprawą i chciał ją powierzyć dr. Surowieckiemu. Ten jednak nie chciał jej przyjąć i odradzał stanowczo wszczynanie procesu. Gospodarz był tą odmową dotknięty i gdy wyszedł z kancelarii, wyklinał i pomstował z tego powodu. W dwa lata potem spotkał mnie w mieście i opowiadał, że ze sprawą, której nie chciał przyjąć dr Surowiecki, poszedł do adwokata Żyda, ten przyjął ją chętnie i poprowadził, ale chłop sprawę przegrał i zniszczył się zupełnie. Toteż mówił z żalem: „Dobrze mi wtedy radził pan Surowiecki, niech mu Bóg da zdrowie, ale go nie słuchałem i kara mnie spotkała”.

Jako obrońca zaznaczył się szczególnie w procesie Wojciecha Wiącka, posła do parlamentu wiedeńskiego, przeciw Mojżeszowi Kanarkowi, który był synem Rachmiela Kanarka, właściciela kilku dworów, i prowadził politykę między ludem w powiecie. Był to pewnie największy z procesów, jakie kiedykolwiek toczyły się w Tarnobrzegu, i zainteresowany był nim nie tylko powiat tutejszy, ale cały kraj; na rozprawę przybyli sprawozdawcy gazet polskich i nawet wiedeńskich. Rozprawa toczyła się na wiosnę 1911 roku przez pięć dni. Powodem procesu było to, że Mojżesz Kanarek zarzucił Wiąckowi, iż tenże, wyzyskując swoje stosunki poselskie, wyrabia za pieniądze koncesje szynkarskie Żydom. Kanarek głosił tak publicznie i rozgadywał wszędzie, i wiele gazet pisało o tym. Oskarżenie to robiło wrażenie tym bardziej, że Wiącek w pracy swojej społecznej występował najwięcej przeciw karczmom żydowskim, uważając je za największe nieszczęście w kraju i jako poseł domagał się w parlamencie zamykania karczem i szynków, przynajmniej w dni świąteczne.

Kanarka bronił w sądzie adwokat z Krakowa, dr Heski, Wiącka zastępował dr Surowiecki.

W czasie rozprawy główna uwaga skierowana była na zeznania dwóch świadków Żydów: Izraela Kropfa z Rozwadowa i Falika Goligera z Tarnopola, którzy pod przysięgą twierdzili, że Wiącek koncesje szynkarskie za pieniądze wyrabiał. Wstrząsająca była chwila, gdy pod koniec rozprawy w Tarnobrzegu Goliger, trzęsący się już z powodu podeszłego wieku, Wiąckowi do ócz powtarzał, że ten przyrzekał jemu, Goligerowi, wyrobienie koncesji szynkarskiej za pieniądze, Wiącek zaś nazwał to kłamstwem bezczelnym i również pod przysięgą twierdził, że z Goligerem nigdy się w życiu nie zetknął i nie rozmawiał.

Ponieważ w ten sposób przysięga stanęła naprzeciw przysięgi, rozprawa w Tarnobrzegu została przerwana, a sprawa przekazana Sądowi Obwodowemu w Rzeszowie. Toczyła się tam dalej przez półtora roku sprawa przeciw świadkom Kanarkowym o zbrodnię krzywoprzysiężnego oszustwa. Oskarżonych broniło kilku adwokatów, Wiącka zastępował w dalszym ciągu dr Surowiecki.

Wreszcie w jesieni 1912 roku po dwudniowej rozprawie głównej Trybunał w Rzeszowie stwierdził, że Kropf i Goliger, zwerbowani przez Kanarka, złożyli przeciw Wiąckowi w sądzie tarnobrzeskim fałszywe zaprzysiężone świadectwo, przez co dopuścili się zbrodni oszustwa, i skazał Kropfa na 6 miesięcy, a Goligera (ze względu na jego wiek podeszły i nieposzlakowany przedtem) na 3 miesiące ciężkiego więzienia i ponoszenie kosztów procesu. Zaś Mojżesz Kanarek, któremu groziły ciężkie kary za oszczerstwo, uwłaczające czci Wiącka, i za nakłanianie świadków do fałszywych zeznań i krzywoprzysięstwa, umknął z powiatu i ukrył się tak, że go sąd nie mógł odszukać. Potem przyszła wielka wojna i tak sprawa pozostała w spoczynku.

W procesie tym ujawniło się też, jakimi sposobami Żydzi starali się do chodzić do koncesji szynkarskich i zarzucać sieci na posłów, którzy nie byli im oddani, ażeby ich unicestwić. Pokazało się też, że gazety były w znacznej części na usługach Mojżesza Kanarka i pisały przychylnie dla niego, kiedy rzucał oszczerstwa, a pominęły milczeniem zakończenie sprawy i o wyroku wcale nie wspominały.

Kropf i Goliger, zasądzeni na ciężkie więzienie, wnosili jeszcze sprzeciw do Najwyższego Trybunału w Wiedniu, ale i tam wyrok rzeszowski został zatwierdzony.

Dr Surowiecki był przeciwnikiem wszelkiego zła i niemoralności, występował bezwzględnie w sprawach słusznych, nie bacząc na to, czy się komu przez to narazi. Odznaczał się stanowczym usposobieniem i odwagą obywatelską.

W