Pamiętniki - Jan Chryzostom Pasek (czytanie ksiazek w internecie .TXT) 📖

tak mniej potrzebnymi narabiać jaktancyjami1424, wymawiając swoje przeciwko ojczyźnie merita1425, wyliczając ekspedycyje, miejsca, rzeki, oceany; a nie wiem, czy to tak było, czy nie było. I my też bywali na morzu i za morzem, a przecie tego nie wspominamy. (Powiedział tu jakąś sentencyją, ale jej nie pamiętam, do materyjej jednak exprobrationis competentem1426). Lepiej dla ojczyzny nic nie czynić, a nie wymawiać; a choćby też kto jako najwięcej dla ojczyzny uczynił dobrego, jeden zły postępek te wszystkie annihilat1427 zasługi, kiedy kto raz ją wynosi, drugi raz poniża, raz się jej pokaże synem, drugi raz pasierbem, a źle uczyniwszy, jeszcze gloriatur1428 i stanom Rzeczypospolitej kurzy pod nos: ale na taką hardość dostanie1429 wieże i miecza”.

Na co ja znowu daję taką replikę: „Insza to jest rzecz być obwinionym, a insza winnym; ja widzę się być obwinionym, ale nie czuję się być winnym i dlatego też ja bronię niewinności. Niewinność pro me militat1430. W Bogu mam nadzieję, że w tym odmęcie nikt ryb nie nałowi. Zasług przeciwko ojczyźnie nie wymawiam, ale je tylko przypominam, dając je in lancem considerationis1431, jeżeli mi za nie taka, jaka jest ad praesens1432, należała rekompensa1433. Jeżeli się komu w zasługach moich jaka czyni wątpliwość, czy to tak było, czy nie było, świadczą cicatrices, adverso pectore1434 poniesione; jest tak wiele kommilitonów moich, co mię w tym wyświadczą, ci, co tam byli, co na to patrzali. Ten trudno tego miał widzieć, kto w domowych wczasach siedząc, jadł ostrygi, ślimaki i tartufole1435. Czy kto był, czy nie był na morzu i za morzem, o tym kontrowertować1436 nie chcę, i owszem facile credo1437, bo indicat vestis, guales intrinsecus estis1438. Ale przecie insza to jest natura peregrinationis1439 uczyć się: „Pierla italiano? Pierla franciezo?1440”, a insza uczyć się: „Werdo1441?” „Mień1442 hasło!” Insza to, słuchając wdzięcznej melodyjej, uczyć się baletów, kapreolow1443, tańców, szykując podkasałe nóżki jako z regestru1444, a insza słuchać klangoru1445 marsowej kapele; insza rozlewać słodkie likwory, insza rozlewać krew. Pro patria1446 żem zawsze czynił, quantum potui1447, w tym się czuję; contra patriam1448 zaś ani przedtem, ani teraz, i dlatego mianować się beśpiecznie mogę synem jej, nie pasierbem. Prędzej bym podobno inter patres patriae1449 domacał się ojczymów, quorum machinationibus1450 wyniszczona et ad ultimam egestatem1451 przyprowadzona Rzplta; quorum iniuriis in profundissimo Democriti1452 utopiona sława jej puteo, virtute1453 zaś i dzielnością wojska z labiryntów tak ciężkich wyprowadzona i restaurowana. Dalekich nie szukając dowodów, szwedzka wojna jakiej narobiła szkody i konfuzyjej ojczyźnie! Szwedzką wojnę zaś kto zbudował? — Mala consilia ordinis intermedia1454 a sąd [na] Radziejowskiego niesprawiedliwy; a w czym niesprawiedliwy, nie tłumaczę, bo scientibus loquor1455. A jeżeli wojnę zacząć, to ją na dobrym zacząć fundamencie, żeby koniec nie konfundował początku i żeby tego, co zaczniemy, nie żałować, czego jest widoczny konterfekt1456 wojna szwedzka. Przypomnieć sobie wolno, jak nam ciężka była rzecz odstąpić delicyj domowych, zbiorów i majętności, a cudze za granicą pocierać kąty; przypomnieć e converso1457, jak miła, choć już z wyniszczoną karboną, powracać się ad propria1458 i powitać Lares1459! Któż to sprawił? Pewnie nie ten, który za hranicą1460 siedząc, pytał, co się tam w Polszcze dzieje. Ale kto? — Bóg per instrumenta1461 ordynansów swoich, przez ręce i dzielność wojska, przez fatygę i czułość1462 dobrych wodzów albo raczej, in singulari1463 mówiąc, unus homo nobis cunctando restituit rem1464. Teraz zaś z konfederacyją, albo potitius1465 mówiąc, z związkiem teraźniejszym jakoby postąpić? Obaczę, jeżeli go tak prędko rozwiąże ten, co go związał. Jest to nodus Gordius1466 i dwiema palcami związać go było snadno, ale po chwili nie da się rozwiązać i zębami; kto go zawiązał, winien Bogu i ojczyźnie. Wołał tam kiedy[ś] pobożny monarcha na niedobrego administratora: „Vare, legiones redde1467”. Trzeba by naszej Rzpltej osobliwej contra tot Varos1468 animadwersyjej1469. Reddite rationem1470 wojny szwedzkiej, którąście prywatnymi przeciwko Bogu i prawu egzorbitującymi1471 rozniecili okazyjami; wróćcie Bogu od ich odszczepieńców poczynione w świętnicach kontempty1472, wróćcie popalone i z ziemią zrównane miasta, pałace i zamki; wróćcie nobilitati1473 poniesioną opresyją1474 i stracone substancyje; wróćcie z tej okazyjej tak wiele rozlanej krwie i zgubionych ojczyźnie synów oddajcie; wroćcie na wieki niezmazaną Majestatowi i całemu narodowi konfuzyją. Ad modernum zaś statum1475 mówiąc, redde, oddaj, wróć ubogim ludziom krwawą pracą, zabraną od gęby sztukę chleba i ostatnią prawie kroplę wyssanej krwie; wróć Bogu restauracyją świętej jego chwały; wróć ojczyźnie Smoleńska1476, Kijowy, Siewierze1477, Zadniepr[z]a i dalsze granice. Czyj to jest partus1478 związek, na tego nowego trzeba piekła, nowe i niezwyczajne wymyślić cruciatus1479, na tego wołać ostrego miecza i okrutnej katowskiej ręki. Bo niżeli się związek rozwiąże, tymczasem się nieprzyjaciel zmocni i inaksza być może szczęśliwości rewolucyja1480; a potem wytarguje na nas nieprzyjaciel to, co by my na nim mieli, gdyż taka u nas moda: wybiwszy nieprzyjaciela, zwykliśmy mu zawsze dać basarunek.

Do ojczymów tedy mówię ojczyzny, to sobie praecustodio1481, nie do ojców, nie do poczciwych senatorów. Kto się czuje być nożycami, ten się niechaj uraża, jeżeli chce; ja zaś, żem nigdy nie był pasierbem, ale synem ojczyzny, matki mojej, i być nie mogę, choćbym chciał, bo żem jest ex nativo1482 dawnych Polaków sanguine1483, nie z cudzej ziemie przewoźny szlachcic, tego by mi wrodzona nie [d]opuściła miłość. Na tych tedy dobrych konsyliarzów zachować te wieże i miecza pogróżki, bo się ja ich nie boję. Etsi caelum ruet, impavidum ferient ruinae1484”.

Jeszcze tedy w mowie mojej niektórzy zabrali się mówić; ale żem to przy dokończeniu rzekł: kto się czuje nożycami, ten się o to niech uraża (które dicterium1485 jest tritum1486 i wszystkim wiadome), jakoby ich makiem zasypał, tak milczeli. Król zaś za portyrą1487 słuchając, jako zaś powiedano, okrutnie się śmiał, mówiąc: „Takiej matki syn, realista1488 jakiś, prawdę im mówi. Choćby był i prawdziwy poseł, nie kazałbym go dla tej samej jego cnoty konfundować1489”. Ale mi to aż po czasie powiedziano.

Po owym zamilknieniu a poglądaniu po sobie ozwie się Jewłaszowski, wojewoda brzeski litewski, obszernymi słowy i racyjami, ale w ten sens: „Ciężki to zaprawdę stanowi senatorskiemu uważam paroksyzm1490, kiedy go już ojczymami, już łuszczybochenkami i próżnymi chlebami1491, już na ostatku zdrajcami ojczyzny nazywają. Co jeżeli kogo potyka debite1492, nie wiem. Mnie, lubo się w tym wszystkim nie poczuwam, po staremu, żem jest senator, boleć to musi. Jeżeli od jednego towarzysza takie nas potykają afronty, takiej i od inszych spodziewać się konsekwencyjej. Expedit1493, aby się król JMść ujął o swoję i o naszę obelgę. Boć przecie wojsko słudzy nasi, a my tej Rzpltej capita1494; trzeba to koniecznie zganić”. W ten sens mówił obszernie i pięknie, ale całej mowy pamiętać niepodobna. Spodziewałem się ja tedy obiekcyj1495 takich i tym podobnych, uważając ex re1496, że takie miały być mowy, i przygotowałem się, żebym mógł mieć przeciwko nim rationes competentes1497: na insze zaś, które przyszły ex occasione1498, Pan Bóg suppedytował1499. Odpowiedam tedy w tym punkcie tak:

„Jeżeli temu, kto się niewinnym czyni, choć do inszych winnych regulowana1500, przykra się widzi, lubo niewielka, przymówka, stądże niech bierze miarę, jak ciężko musi być temu, kto nie tylko, że nie zarabiał nigdy ojczyźnie na żadną niewdzięczność, ale i owszem wszelaką meruit gratitudinis1501 rekompensę1502, będąc in plano1503 niewinny, a taką, jako ja teraz, odbiera infamią, obelgę i długo pamiętną kontumelią. Że zaś WMMPan mówisz: »od jednego towarzysza«, ledwie nie dołożywszy: lichego, i WMMPan sam smemor es1504, żeś sam z towarzysza senatorem został, a i teraz nie należałoby uboższych lekce ważyć. Sacerdos de una missa1505”.

Rozgniewał się okrutnie; pocznie z impetem1506 mówić: „A także to nas będziesz po jednemu objeżdżał? I ja tobie zaszkodzę, kiedy zechcę; pamiętaj, żeć to bardzo zaszkodzi” etc.

Ja znowu mówię: „Wiem ja, że mi się przyjaźń kożdego przygodzi1507, ale też i moja kożdemu. Jednak niech mię takimi nikt nie próbuje okazyjami, bo wolę jego na zawsze odrzec się promocyjej1508; żeby mi zaś przy niewinności mojej niewinnie zarzucona zaszkodzić miała kalumnia1509 i słowa, które przy prawdzie tu na tym miejscu intuli1510, nie tuszę. Ei sane non multum poterit obesse fortuna, qui sibi firmius in virtute, quam in casu, praesidium collocavit1511”. I tą zakończyłem sentencyją.

Najbardziej się na mnie ten to pan senator o dwie rzeczy rozgniewał. O to naprzód, żem mu przymówił: sacerdos de una missa, bo nie miał wszystkiej substancyjej, tylko jednę wieś, ale 300 pługów z niej orać wychodziło; powtórnie o tego towarzysza. A jam też już umyślnie przymawiał, com komu mógł wymyślić, bo[m] w niewinność swoję ufał tak jak w sto tysięcy wojska; a oni to in malam partem1512 obracali, mówiąc, że się to tak chcę wyciąć z obwinienia sub specie1513 niewinności. Przyszedł tedy na to ks. Ujejski, biskup kijowski, który był wyszedł w mowę jeszcze wojewody trockiego do pokoju do królestwa, za portyrą tej transakcyjej1514 słuchających, i wziąwszy głos, mówi w ten sens:

„Czego kto nie doświadczy, tego nie może tak doskonale rozumieć, jako ten, który na swojej spróbował osobie. Miałem też raz w życiu mojem, jako mogę pamiętać, jednę kalumnią, która, że była niewinna1515, gorzkość jej do tego czasu jeszcze mi w sercu haeret1516 i już podobno do śmierci nie wynidzie z pamięci. I tu w tym terminie, facile credo1517 i sam bym się za to ledwie nie zapisał, że to jest niewinne obwinienie; kiedy uważając wszystkie cyrkumstancyje, widzę należytą synowi szlacheckiemu instytucyją1518 i wychowanie, przypatrzywszy się in parte1519 jego skromnym i poczciwym obyczajom zaraz z młodości, tudzież i statkowi, konkludować1520 bezpiecznie1521 mogę, że to jest niewinna potwarz. A jeżeli niewin[n]a, toć też boleć musi; a jeżeli boli, toć consequenter1522 nie bardzo mieć za złe potrzeba, choć kto z żalu siła wymówić musi. Ja tedy, lubo na tej stołka senatorskiego z boskiej prowidencyjej1523, a z łaski JKMości, Pana Miłościwego, posadzony prerogatywie1524, zawsze jednak całemu wojsku życzliwy — omnis mercenarius sua dignus mercede1525; że się wojsko upomina zasług, nie ma to nikomu czynić podziwienia, bo je oddać koniecznie potrzeba — ale przecie tak mówię: Jeszcze by to z raz zakołatać ultimarie1526, nie wdając się do konfederacyjej, która infallibiliter1527 wielką ojczyźnie przyniesie (utinam sim falsus vates1528!) damnifikacyją1529 i pomienione od żołnierza, prae oculis1530 stojącego, detrimenta1531; jeszcze by tu usłyszeć JKMości i Rzpltej deklaracyją, nie tak zaraz zabierać się ad violenta media1532, postępując z królem JMością, panem naszym miłościwym, tak inhumaniter1533, pocztarzów1534 JKMości biorąc na drogach, listy rewidując, na dobra stołowe JKMości żadnego nie mając respektu. Jawnie mówię, że tego pochwalić nie mogę; quo motivo1535 JKMość, pan nasz miłościwy, musi też mieć osobliwą i na ich konferencyje animadwersyją1536. Z której okazyjej uchwyciwszy ktoś podobieństwo, detulit1537 królowi JMości, jakoby Was[z]moś[ć] miał być posłem nie tylko do spisku litewskiego, o dalszym w imprezie swojej znosząc się procederze, ale też i do tego wojska, które in oboedientia1538