Pamiętniki - Jan Chryzostom Pasek (czytanie ksiazek w internecie .TXT) 📖

unanimi voce1113 wszyscy nasi zgodzili się na to po kołach partykularnych, żeby tej przedsięwziętej nie odstępować intencyjej. Gdy zaś w kole generalnym kazali porucznikom deklarować nomine1114 swojej kożdemu kompaniej, który chciał, sam, ore proprio1115 deklarował, komu zaś trudno było o słowa, to per deputatos1116 szły deklaracyje. Nasz Krzywiecki, lubo był dobry żołnierz i mężczyzna pewnie urody pięknej i okazałej, ale nie mówca, a osobliwie in facie publica1117, mnie tedy ordynował do deklaracyjej i wszystkiej kompaniej kazał być w jeneralnym kole, a sam został, listy pilno ekspedyjował. Że tedy nie było chorągwi królewskich, wojewodzinych obudwu i krajczego koronnego Leszczyńskiego, zięcia jego, najpierwsza tedy deklaracyja była tej chorągwie, gdzie porucznikował substytut; deklarował tedy Kraszowski, towarzysz. Druga zaraz deklaracyja chorągwie naszej, gdzie ja ćwierci jeszcze dosługowałem, lubom dał Wojewodzie słowo. Mówię tedy tak, a kompania nasza i spod wszystkich chorągwi numerosissime1118 zgromadzili się:

„Nie wiem, jakoby się ten miał nazwać synem ojczyzny, kto by dla swojej prywaty publicznych jej miał cale zapomnąć interesów. Marnotrawnymi synów takich świat nazywa synami, którzy dla jednej tylko na krótki czas wygody massam1119 całej swojej zaprzedają substancyjej, i tę, które[j] by z sukcesorami swymi per portiones1120 mogli na dobre zażywać, wielkim razem utracają ojczyznę1121. Do Rzpltej mamy praetensionem1122 zatrzymanych tak wielu zasług. Ale gdy uważę, że do Rzeczypospolitej nie węgierskiej, nie niemieckiej, ale polskiej, własnej naszej matki, toć też podobno jako z matką należałoby postąpić; boć matka kożda, gdy się jej przebierze1123 chleba, nagradza zwyczajnie dzieciom swoim dobrym obiadem i zatrzymane śniadanie, tak że im ciężkim nie da labefactari1124 głodem. Gdyby jej zaś swywolne dziatki gospodarską razem wyniszczyły śpiżarnią, już by się podobno i zatrzymane nie nadgrodziło śniadanie i do dalszego wiktu upadłyby sposoby1125 (...) Jest mora nociva1126. Nieprzyjaciel się zmocni, kiedy mu frysztu pozwolemy. Bóg się rozgniewa, kiedy łaska jego i ta ręka boska, która za nami wojowała, będzie przeciwko nam, że nie tylko nieprzyjacielskiego nie otrzymamy, ale i swego uroniemy. Jawne to rzeczy, Mości Panowie, jawne, że nas dotąd piastowała boska protekcyja. W kronikach się tego nie doczytamy, żeby od polskiej szable, dokładam, przy takiej wojska szczupłości tak potężne i wielkie miały upadać miryjady1127. Uważajmy to, jako ten jaszczurczy narod trzy części ojczyzny naszej mieczem i ogniem splądrował. Uważajmy, jak wiele Bogu w jego kościołach poczynił dyzgustów1128. Uważajmy, jakim nam podczas wojny szwedzkiej stał się impedymentem. Pokażmy to, że też umiemy za granicą chleba szukać u tych, co go u nas tak wiele napsowali. Zrzućmy z siebie tandem1129 owę vicinarum gentium1130 eksprobrującą1131 narodowi naszemu paremią1132: Minatur bellum, et non fert: sic gens tota Polona facit1133. Będzie to z lepszą sławą i z lepszym pożytkiem naszym, bo i Bóg in ulteriori tractu1134 pobłogosławi rzeczy nasze i bracia nasi, choćby też mieli adamantina corda1135, muszą na szczerość naszę respektować i w obfity kraj wszedszy może nam Bóg lepsze niżeli na domowej skibie, obmyślić chleby. Tę tedy nomine1136 całej kompaniej naszej przynosząc deklaracyją, to denuntio1137, że komu się pia vota nostra1138 nie zdają, pewnie i nam jego (nie wiem, jaką dawszy im1139 intytulacyją) i całemu, że tak pozwolę sobie wymówić, bo wszystko [o] sobie wiemy, wojsku dywizyjej naszej podobać się nie będą; oraz protestor1140 przed niebem i ziemią, jeżeliby jaką przez czyj upór ojczyzna ponosiła jakturę1141, że nie przez co jej chciemy filialem wyświadczyć amorem1142”.

Słuchali przecie, póko mówiłem, modestissime1143; ale jakom skończył, stało się srogie szemranie. Jedni tak mówią, drudzy tak; trzeci: tak trzeba, inni: źle mówi, nic po tym. Wyrwie się potem kilku biboszów, poczną wrzeszczeć wszyscy wraz: „Nie dziwować się panom Czarnieczczykom, że sobie roszczą skrupuły, bo tam oni w dywizyjej swojej wszystko jezuitów mają kapelanów. Oni ich to tymi nadziewają skrupułami”. Aleć skoro ich insi ohuknęli, umilkli. Substytutowi zaś miło tego było słuchać i pokazował to visibiliter1144, bo widział to, że wszystka sława, cokolwiek by się było dobrze stało, musiałaby była cedere1145 jego reputationi1146, gdyż był vir activus1147 i żołnierz dobry. I marszałek eiusdem sensus1148 był, ale tego nie pokazował ob rationes1149, żeby się zdał annuere1150 tamtym. Jak się ów murmur1151 uspokoił, nastąpiły potem inszych chorągwi deklaracyje, które punkt w punkt deklarowały. Jak się pułk królewski skończył, toż dopi[e]ro i inszych pułków in eundem sensum1152 nawet te chorągwie, kto recontrarium sentiebant1153 z nami, a było ich sześć, zszepnąwszy się z sobą, recesserunt ab anteriori intentione et conformiter1154 deklarowali z nami, żeby iść w kampanią, cokolwiek wytchnąwszy i sporządziwszy się. Hetmańczykowie, widząc w nas constantiam1155, widząc, że nas w tym nie przełamią, nie chcieli irritare1156, bo widzieli, żeby to było niedobrze in rem1157 ich, gdyby nas od siebie zbyli, gdyby Czarniecki miał siły, który był totissimus1158 królowi. Conclusum1159, że się wszyscy zgodzili na to, żeby tak było. Solwowano tedy kołowanie1160, obiecawszy o tym, da Pan Bóg stanąwszy na konsystencyjej, constituere1161.

Nazajutrz naznaczono konsystencyje, sedem1162 marszałkow[i] z substytutem w zamku kleckim1163. Przysięgała wojsku starczyzna na wymyślną ostrą rotę, wojsko starczyźnie vicissim1164; niektórzy distulerunt jurament1165 (i ja też także) do dalszego kołowania.

Poszły tedy pułki sparsim1166 kożdy do swego stanowiska. Posłali tedy 3000 wojska po owe chorągwie, których było 9 z dywizyjej naszej, żeby ich compellere1167 do związku, a oni też tego tylko potrzebowali, żeby ich przymuszono, per regulam1168 polityki, że to były królewskie i regimentarskie, żeby się tym zasłonili, że to musieli uczynić. Tak się tedy stało, że do związku accesserunt1169. Poodbierano tedy starostwa1170, tenuty1171, ekonomie1172 podzielono między wojsko. Rozgościwszy się na stanowiskach, skoro zasmakowały zbytki, pijatyki, już owa pobożna intencyja poszła w zapomnienie. Jeżeli kto o tym wspomniał, okrzykniono go zaraz, strojąc do króla i Rzpltej chimery, „że nam tak grożą, że na nas tak następują, że nas obiecują znosić1173, i [za] coż im mamy tak naskakować?” Rzeczpospolita ospale też koło siebie chodziła i tak się wszystko stało, jakom ja, choć prostak, mówił, że gdy związek aż do trzeciego roku trwał, Moskwa się zmocniła, wkroczywszy zaś w t[r]aktaty, już swoje siły widzieli, już naszę niezgodę zważyli, hardziejsi już byli, którym nie tylko byśmy im mieli co wziąć albo swoje odebrać, aleśmy im jeszcze dobry dali basarunek za to, cośmy ich wybili; o czym fusius1174 będzie niżej. Tak to Bóg zwyczajnie umyka dobrodziejstwa tym, którzy sobie danego nie umieją zażyć, jako powiedają: Vincere et victoria uti non idem est1175.

Po tak tedy znacznych zwycięstwach z nieprzyjaciela otrzymanych, kiedy za osobliwą boską protekcyją oswobodziwszy ruskie, litewskie i białoruskie kraje, usławszy pola ich trupem, to jest moskiewskim i kozackim, i ziemię tę, którą nam zawojowali byli i przywłaszczyć sobie pragnęli, krwią napoiwszy, fortece zawojowane ewak[u]owawszy, jedne szturmem, drugie przez traktaty pobrawszy i ugasiwszy ten tak straszny zapał, [zamiast] i tryumfującemu do stolice moskiewskiej pośpieszyć wojsku, a zhukanemu a już prawie upadłemu nieprzyjacielowi przyznać zwycięską rękę i przyjąć iugum servitutis1176, (bo już cały naród o tym mówił i tak uczynić miał ob metum1177, który Pan Bóg już był na nich dopuścił, że i z stolice za Białe Jezioro uciekali, czego doszedłem potem, będąc w Moskwie, jako się niżej napisze): poszło wojsko do związku, nie tak dalece dla zatrzymania zasług, jako dla praktyki1178 czyjejsić i fakcyj1179, które promowować1180 chciano sub umbra1181 zasług wojsku zatrzymanych, przez wojsko w związku zostawające. Car moskiewski nie żałował też smolnego łuczywa na podpalenie tego ognia, bo latały gęsto [ruble i dieniuszki moskiewskie]. Ale ten związek causavit1182 ta okazyja, że ktoś chciał piscari in turbido 1183, widząc króla sine successore1184 i już upadającą lineam1185 owej sławnej Jagiellońskiego domu familiej.

Luboć1186 wprawdzie zadłużyła się była Rzeczpospolita wojsku, ale po staremu jeszcze by się było mogło potrzymać, wziąwszy cokolwiek ad rationem1187 od Rzeczypospolitej, bo nie było tak ubogie, a osobliwie nasze w Czarnieckiego dywizyjej, które bogato i konno z Daniej wyszło, w moskiewskich też okazyjach pewnie nie straciło, ale się zapomogło. Obeszłoby się było wojsko bez zasług, i tego związku nie strojąc; ale ponieważ tak się stało, trzeba by było zaraz na razie ujmować wojsko łaskawością, nie surowością; co lubo potem subsecutum1188, ale już praepostere1189, kiedy już zasmakowała owa licentia1190, kiedy już czuł jeleń na głowie rogi, kiedy już 60 000 szabel było, jak mówią, jakby je gołębiowi z garła wybrał1191.

Stanąwszy tedy w Kielcach, w najpierwszym kole tę materyją wniesiono, żeby przysiągali ci, co jeszcze juramentu1192 nie odprawili, super fidelitatem1193 starczyźnie et non revelationem1194 sekretów, i żeby się nie odstępować aż do jeneralnej amnestyjej, na co niektóre chorągwie sarkały, mając prae oculis timorem Dei1195, osobliwie te, które nie bardzo do tego związku miały apetyt; jednak sensim1196 drudzy formidine poenae1197, inni zaś dulcedine1198 mienia i tak wielkich chlebów musieli consentire1199. Ja zaś, będąc inter incudem et malleum1200, mając równo z inszymi zasługi i bywszy godzien wespół z nimi tak tłustego chleba, chciałem być w związku, bo mi tam jakiś urząd kanclerski1201 już byli naznaczyli; ale przysięgą ullatenus1202 nie chciałem się wiązać i tak przez kilka czasów subterfugiebam1203, jakom mógł, bom naturaliter1204 wystrzegał się zawsze tego przysięgania, aż dopi[e]ro za czwartym kołowaniem, kiedy już porucznicy podawali regestra juramentu odprawionego swoich kompaniej, nacisną się na mnie serio1205, żebym nie odwłócząc, przysiągł. Biorę tedy głos i już mowę poczynam, aż mię substytut interrumpit1206, deklarując to wojsku, że to już na siebie bierze, jako mię ma flectere persuasionibus1207, że to uczynię na jego interpozycyją1208, że przysięgę na umówioną rotę. I mówi mi, już nic nie obawiając się, żeby na mnie jakie nie powstały insulty1209 od ludzi pijanych, jeżelibym był co crude1210 wymówił albo się z przysięgi wyłamował. Bez mała by było nie musiało subsequi1211, bom też i ja trochę był podweselił głowy z dobrą kompanią. Soluta tedy sessione1212 ekspostuluje1213 ze mną substytut omnibus modis, proponendo utilitatem1214 stąd całej dywizyjej, kiedy w rękach naszy[ch] pióro1215 będzie, oraz emolumentum1216 całej Rzeczypospolitej, kiedy my, cośmy poszli do związku magis inviti, quam invitati1217, będziemy mieli prym in consiliis, proponendo fructum1218 i poprawę fortunae1219 z tego urzędu, mówiąc, że i ten urząd może więcej uczynić intraty, niżeli całej jednej chorągwi, proponendo1220 i to, że kiedy nas więcej będzie wchodziło ad dispositionem consiliorum1221, tych, którzy dobrze życzemy ojczyźnie i chcemy iść ad opus belli1222 przy tym chlebie, to też prędzej intencyją naszę przywiedziemy ad effectum1223, a jeżeli dokażemy, że pod naszą dyrekcyją pójdzie wojsko na imprezę, że i moje, i twoje imię będzie znajomo światu. Aleć mnie te smakowite pollicitationes1224 żadnego nie czyniły gustu, choć były pozorne1225, kiedym sobie na przysięgę wspomniał: tak mi się był dobrze ten skrupuł w głowie ugruntował. Rozgniewał się tedy Borzęcki i z takimi