Listopadowy wieczór - Andrzej Kijowski (biblioteki w internecie TXT) 📖

zakazane. Co prawda, wy­dawca zrobił wszystko, aby zmniejszyć urok wiel­kiego więźnia ze Św. Heleny, jaki z kart tej książki mógł paść na czytelnika nie dość legitymistycznie usposobionego. W przedmowie wyjaśniono, że naj­większą wartość znalezionego rękopisu stanowią nie noty Buonapartego pomieszczone na marginesie książki, lecz nowy przekład Księcia. Wydawca przemilczał jednakże nazwisko tłumacza i nie umie­ścił go na karcie tytułowej: obawiano się, widać, dodania sensacji do sensacji, albowiem autorem przekładu był także cesarz. On to wszak mówił (jak notuje arcybiskup Pradt, były ambasador cesarstwa w Warszawie), że Książę Machiavella jest jedyną książką, jaką w ogóle warto czytać. Nad przekła­dem tym pracował na biwakach i nigdy nie rozsta­wał się z rękopisem, który pokrył ponadto swoimi uwagami i wykrzyknikami. Wydawca paryski wspomina o tych notach z szacunkiem: miały one być, według niego, ciekawe dla czytelnika głównie dlatego, że ich autor, jako Włoch z pochodzenia, lepiej niż kto inny usposobiony był do rozumienia myśli chytrego Toskańczyka... A prócz tego — cią­gnie z wyrozumieniem wydawca — nauki Machiavella „zgłębił on z tym większą ciekawością, że zna­leźć w nich miał to wszystko, na co mu przyszło odważyć się, aby zostać władcą i władztwo swoje utrzymać; ...w tych adnotacjach, które są dla nas ciągłym zwierzeniem jego ukrytego życia, rozpo­znajemy poruszenia jego ambitnej duszy i projekty rodzące się w jego wulkanicznej głowie. Tylko jego własna ręka zdolna była odmalować go takim, ja­kim jest tutaj przedstawiony, bo on tylko mógł znać swe myśli w ich najpierwotniejszym kształ­cie, swe uczucia w ich szybkim przebiegu, w jakim tu zostały uchwycone. Widać tu zarodki jego za­miarów i poglądów, zanim się jeszcze na świat wy­łoniły”.

W tych słowach jest chyba podziw ukryty; mo­że nawet uwielbienie. Zostanie ono natychmiast ochłodzone. Otóż ta książka — powiada szczerze czy nieszczerze autor przedmowy — dowodzi, że Napo­leon był jeszcze gorszy od Machiavella, a ujawnie­nie tego jest jednym z celów wydawnictwa. Dlate­go właśnie podzielono na dwie połowy każdą stronę książki, z jednej strony zamieszczając tekst Księ­cia, z drugiej zaś strony adnotacje Buonapartego. Tak oto powstał jeden z najosobliwszych dialogów politycznych, jakie kiedykolwiek zanotowano: wło­ski dyplomata z XVI wieku, twórca pierwszej no­wożytnej teorii państwa i pierwszej w ogóle teorii władzy, klasyk filozofii władzy, rozmawia z naj­większym w nowożytnych dziejach jej praktykiem. Za każdym razem, gdy Napoleon — pisze wydaw­ca — „znajduje w pismach Machiavella zarys mo­ralności i uczciwości w rzeczach polityki, cała perwersyjność jego [Napoleona — przyp. A.K.] zostaje obnażona. Patrzcie tylko, jak się buntuje przeciw wielkiemu nauczycielowi, ilekroć ten z naciskiem podkreśla, że władca winien być raczej kochany niż nienawidzony, że winien postępować jak ojciec, nie jak tyran. Obrzuca obelgami Machiavella, gdy mu się wydaje, że go ten potępia; nie można powstrzy­mać się od uśmiechu, gdy się czyta te wybuchy wściekłości na niektóre rady Męża Stanu, którego mądrość i sprawiedliwość zdają się przemawiać przeciw skłonnościom tamtego...”.

Biedny wydawca! Ile musiał starać się, aby legitymistycznemu cenzorowi dać jakoś przełknąć tę książkę, która miała w przyszłości stać się biblią dla nowego pokolenia bonapartystów. Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie przechowała egzem­plarz tego napoleońskiego Machiavella z następu­jącym ekslibrisem: „Z Xięgozbioru Radcy Stanu J. K. Szaniawskiego, Członka Rady Stanu i Rady Wychowania Publicznego w Królestwie Polskim”. Szaniawski — były jakobin z czasów insurekcji Kościuszki, pierwszy bodaj zerwał z ideą konspira­cji zbrojnej i szukania wojskowych sojuszów dla odzyskania niepodległości. W gronie przyjaciół, związanych poza tym zdaje się masońskimi przy­sięgami, głosił nową konspirację dla szerzenia oświaty, nauki i umacniania ducha narodowego. Świetny erudyta, studiował Kanta i pisywał o nim rozprawy; stąd nazywano go „Kantem polskim”. Jako członek Rady Stanu odpowiedzialny był za urząd cenzury w Królestwie Polskim. Tępił liberalizm polityczny i wolnomyślicielstwo, ale jedno­cześnie był gorącym zwolennikiem romantyków. Przyjaciel domu Mochnackich, miał ogromny wpływ na wychowanie Maurycego. Wydobył go z więzienia, namówiwszy do napisania słynnego me­moriału do wielkiego księcia i do przyjęcia pracy w urzędzie cenzury. Na jego ręce złożył Maurycy dymisję, w której pisał, że cenzurę uważa za insty­tucję pożyteczną, ale cenzorów za głupców, którzy działają tylko na szkodę Najjaśniejszego Pana, ośmieszając monarchiczną ideę. Przed powstaniem Szaniawski umknął z Warszawy, a po klęsce zasia­dał w trybunale sądzącym członków spisku belwederskiego. Zmarł we Lwowie i tam leży pocho­wany, a w kościele Karmelitów w Warszawie wy­stawiono mu pomnik, który po dziś dzień stoi.

Egzemplarz jest czysty, choć brzegi kartek po­żółkły. Nie wygląda na to, aby radca stanu rozczy­tywał się bardzo w tym dialogu Korsykanina z Toskańczykiem, chociaż z tego, co w życiu zrobił, win­no się go nazywać nie tyle Kantem, ile właśnie Machiavellem polskim. Wiadomo natomiast, że rozczytywał się w Machiavellu sam Mochnacki i że ta książka, w tym właśnie przekładzie, z tymi ko­mentarzami, krążyła pośród warszawskich litera­tów, siewców listopadowej burzy. Czytelnika prasy warszawskiej z epoki przedpowstaniowej uderzyć musi nowy ton w publicystyce politycznej, tej zwła­szcza, co wychodziła spod piór „młodych”, skupionych wokół „Dziennika Warszawskiego” i „Gazety Polskiej”. Skąd ta ostrość stylu i myślenia, odbija­jąca od kwiecistej retoryki i eufemizmów prakty­kowanych przez pisarzy starszego pokolenia? Kto tych młodych nauczył myśleć takimi skrótami, kto im dał przykład rozcinania zawiłych problemów formułą ostrą i pozbawioną skrupułów? Kto ich nauczył w rozważaniach politycznych posługiwać się materiałem dostarczonym przez historię współcze­sną, skoro wszyscy oni opuścili kolegia i uniwersy­tety z przekonaniem, że jedynym źródłem nauk politycznych jest starożytność? Kto ich nauczył po­sługiwać się tak uproszczeniem i inwektywą i kto podsunął myśl, że uprawianie pisarstwa polityczne­go jest sposobem walki o władzę? Kto, jednym sło­wem, nauczył politycznie myśleć i pisać Podczaszyńskiego i Goszczyńskiego, Żukowskiego i Broni­kowskiego? A przede wszystkim kto Mochnackiego nauczył politycznego pisarstwa? Jestem przekona­ny, że tą iskrą zapalającą romantyków do polityki był napoleoński przekład Machiavella:

„O różnych rodzajach rządu. Są trzy dobre i trzy złe. Dobre to księstwo, rząd arystokratyczny i rząd ludu. Trzy złe rodzą się z zepsucia pierwszych”. To Machiavelli-Bonaparte. A dalej: „Kto jeden z tych trzech rządów ustanawia w społeczeństwie wbrew jego pragnieniom, czyni to z pozoru tylko i na czas krótki, albowiem nie zdoła przeszkodzić temu, że się one wyrodzą w swe własne przeciwieństwa, jak to i z cnotą często bywa”. To także Machiavelli-Bonaparte. A to Mochnacki: „Są okoliczności, w których ucisk to tylko zrządza, co by bez niego jeszcze łatwiej i prędzej przyszło do skutku”. Jesz­cze Mochnacki wybrany na chybił-trafił: „...byłże jaki środek niemoralny, którym by się nie godziło zepsuć najniemoralniejszego dzieła w polityce, roz­bioru Polski?” Ta sama logika, ten sam styl. Ta sama doktryna polityczna, sprowadzająca doskona­łość działań politycznych do skuteczności środków, a doskonałość ustroju do doskonałych praw — doktryna sprzeciwiająca się dotychczasowej mora­listyce politycznej, zalecającej władcom i podda­nym uprawianie cnót: „Jak zabezpieczyć władzę przed zepsuciem? Byliśmy dotąd zmuszeni ufać bardziej ludziom niż prawom; ja tego nie chcę. Lu­dzie prawie wszyscy są źli; bezpieczeństwo dobra publicznego zawarte jest w słusznych prawach, które to sprawiają, że ludzie powstrzymują się od czy­nienia zła nie z dobrej woli, lecz z konieczności”. Machiavelli pisał to w XVI wieku, kiedy republi­kańska forma rządów zdawała się zanikać i wszę­dzie ustępować miejsca scentralizowanej, zbiuro­kratyzowanej monarchii absolutnej. Tradycja uzna­ła Machiavella za teoretyka despotyzmu za to, że nakreślił portret księcia doskonałego. Z tych po­wodów nieczytany i nietłumaczony był w Rze­czypospolitej Polskiej, dumnej z tego, że włoski i francuski despotyzm nie mają przystępu do na­szego wolnego kraju. Znalazł się nawet szlachciura, który za czasów Jana Kazimierza wygotował sążnisty traktat polemiczny z Machiavellem: Cnoty cel, nie ów, do którego zmierza Machiavell i inni w akademiej onegoż promowani politycy, odkryty piórem polskim przez Chrystofa z Piekar Piekar­skiego, podkomorzego brzeskiego... Podkomorzy brzeski był pewnie jednym z tych obrońców zło­tej wolności, którzy w każdym przejawie myśli po­litycznej widzieli dążność do „absolutum domi­nium”. W półtora wieku później Stanisław Potocki w odczycie wygłoszonym w Warszawskim Towa­rzystwie Przyjaciół Nauk nazwał pisma politycz­ne Machiavella „haniebnym pomnikiem zepsucia i przewrotności czasu” i powiadał jeszcze, że „pi­sane w dziele Machiavella okropne zasady polityki wieku jego grozę wzbudzają”. Dodajmy, że nie istniał do tego czasu w Polsce ani jeden przekład Machiavella (pierwszy został opublikowany dopie­ro w 1868 roku), a znajomość włoskiego była prze­cież niewielka. Dopiero francuskie przekłady (Guiraudeta z roku 1798 i Bonapartego z roku 1816) mogły Polakom to dzieło udostępnić. Ale niezależ­nie od tych powodów romantycy byli pierwszym pokoleniem intelektualistów i polityków zdolnym to dzieło czytać i rozumieć.

Z trzech powodów: po pierwsze, Machiavelli za grę uważał bieg historii i działanie polityczne; po drugie, w tej grze wszystkim przyznawał równe prawa; po trzecie, uznawał wszelkie działanie czło­wieka, w tym także sprawowanie władzy czy wal­kę o władzę, za wynik jego wolnej decyzji, a inte­ligencji jego oraz szczęściu przypisywał rękojmię powodzenia. Machiavelli był więc filozofem uzur­patorów. Posłuchajmy go — a raczej podsłuchajmy ich — obydwu partnerów dialogu:

 

Machiavelli: „Ponieważ zakładamy, że czło­wiek, który z prywatnej osoby stał się władcą, mu­siał mieć talent lub szczęście...”.

Napoleon: „Talent jest potrzebniejszy od szczę­ścia; talent rodzi szczęście”.

Machiavelli: „Przechodząc do tych, którzy zostali władcami dzięki swym talentom, a nie dzię­ki losowi, wymienię Mojżesza, Cyrusa, Romulusa, Tezeusza, jako przykłady najgodniejsze naślado­wania...”.

Napoleon: „To i mnie dotyczy. Rozszerzyłbym tę listę”.

Machiavelli: „Badając ich działania oraz ich postępowanie, zobaczymy, że od losu otrzymali tyl­ko dobrą okazję, która im dostarczyła sposobów zaprowadzenia w państwie tej formy rządów, jaka im odpowiadała”.

Napoleon: „Nic mi więcej nie trzeba; okazja przyjdzie; bądźmy gotowi do jej uchwycenia”.

 

Dodajmy, że adnotacje Napoleona pochodzą z różnych okresów jego działalności: najwcześniej­sze z czasów, gdy jako generał Republiki dowodził armią we Włoszech, późniejsze z czasów, gdy był Pierwszym Konsulem, następne z czasów Cesar­stwa, ostatnie z Elby. Wydawca skrupulatnie roz­różnił poszczególne zapiski i poznaczył je odpo­wiednimi literami: G., R. C., R. I., E. Cytowane wy­żej uwagi poznaczone są wszystkie literami G.: pisał je generał, gotujący się do 18 brumaire’a. Nic też dziwnego, że rozdział o ustanawianiu „nowych księstw”, czyli o uzurpatorstwie, pokryty jest szcze­gólnie gęsto zapiskami generała.

Temat „szczęścia” i przyjaznych okoliczności wraca jeszcze pod koniec rozprawy o zaletach i wa­dach księcia. „Wiem dobrze, jak wielu miało i ma to przekonanie, że sprawy świata tak są kierowa­ne przez los, czyli Boga, że ludzie mimo całej ich roztropności nie mogą im się sprzeciwić ani ich zmienić”.

 

Napoleon: „System myślenia leniów albo ludzi słabych. Gdy się ma talent i energię, ujarzmia się los najbardziej przeciwny”. (Elba)

Machiavelli: „Według tych ostatnich można by sądzić, że w takich okolicznościach szkoda za­chodu i że lepiej wtedy po prostu poddać się prze­znaczeniu. Ta opinia przyjęła się szczególnie w na­szych czasach z powodu wielkich zmian, które nie­zależnie od ludzkiego przyzwolenia zaszły i co dzień zachodzą”.

Napoleon: „A widział kto zmiany większe od tych, które ja uczyniłem i które jeszcze mogę uczy­nić?” (Elba)

Machiavelli: „Sam zresztą przychylałem się do tej opinii. Ponieważ jednak nasza wolna wola wcale nie została unicestwiona, sądzę, że los roz­strzyga o mniej więcej połowie naszych działań, podczas gdy połowa druga, a w każdym razie po­ważna jej część, zależy od nas samych”.

Napoleon: „Święty Augustyn nie lepiej rozumował o wolnej woli. Moja wolna wola ujarzmiła Europę i Naturę”.

Machiavelli: „Porównuję go [Los — przyp. A.K.] do rwącej rzeki, która gdy się rozgniewa...”.

Napoleon: „Ten Los do mnie należy: Los to ja sam”.

Machiavelli: „...zalewa równiny, przewraca drzewa i budynki, porywa ziemię z jednego miej­sca, by ją przenieść na drugie. Każdy przed nią ucieka, wszyscy ustępują przed jej gniewem, nie mogąc mu się oprzeć. A jednak, chociaż straszna jest jej siła, zdarza się czasem, że ludzie, korzysta­jąc z czasów spokojnych, zabezpieczają się przed nią, budując tamy i wały...”.

Napoleon: „Nie zostawię im na to ani czasu, ani środków”. (Cesarstwo)

Machiavelli: „...tak, że gdy ona znowu wzbie­rze, będzie zmuszona spłynąć kanałem albo przy­najmniej jej spływ nie będzie tak samowolny i tak szkodliwy”.

Napoleon: „Mój Los nie da się tak poskromić”. (Cesarstwo)

Machiavelli: „Los uderza z siłą tylko wtedy, gdy napotka ducha i charakter zdolne mu się przeciwstawić; a gdy je napotka, odwraca się w in­ną stronę, gdzie nawet murów obronnych nie przy­gotowano, i tam szaleje”.

 

I tak dalej. Już nie bardzo wiadomo, czego to przenośnią jest owa rzeka: losu czy charakteru, i czy los uderza mocniej w tych, co mu się opiera­ją, czy też przeciwnie, ich właśnie oszczędza... Już sam temat był niebezpieczny z punktu widzenia legitymizmu, a dla romantyków, uzurpatorów, podniecający. Pamiętać trzeba o tym, że ruch roman­tyczny rodzi się w dobie porewolucyjnej i ponapoleońskiej reakcji, w epoce ustalania w Europie po­rządku politycznego, który na stulecia miał jej zapewnić pokój we wszystkich dziedzinach: pokój między narodami, ponieważ ich sprawy wzięły w swe ręce mocarstwa, i równo, proporcjonalnie do siły, podzieliły sfery wpływów; pokój społeczny, ponieważ prawodawcy, administratorzy i policmaj­strzy konflikty klas zgasili siłą prawa i prawem siły; pokój sumień, dusz, umysłów, ponieważ cały aparat konserwatyzmu religijnego i wychowaw­czego, naukowego i literackiego, użyty został do uspokojenia wzburzonej Europy. Od Atlantyku po Ural rozciągnęła się jednomyślność dworów, ga­binetów, akademii, konsystorzy i cyrkułów policyj­nych; „Święte Przymierze” było systemem uniwer­salnym i totalnym — uniwersalnym, bo obejmu­jącym cały ówczesny świat cywilizowany, i total­nym, bo sięgającym od traktatów między państwa­mi po elementarze. Trwał równo sto lat — od Kon­gresu Wiedeńskiego do Wojny Światowej, chociaż pękał od samego początku i zdawał się z dnia na dzień rozlatywać. Romantycy byli pierwszym po­koleniem, które doznało jego ciężaru, a zarazem nie doświadczyło jeszcze żadnych nadziei na jego roz­bicie i nie korzystało z żadnych jego dobrodziejstw (bo przecież te dobrodziejstwa z czasem przyszły, w postaci dobrobytu i stabilizacji...).

Byli pokoleniem skazanym na historyczną za­gładę. Rodzili się w latach wielkiej wojny. Temu i owemu świtały w pamięci wspomnienia jakichś chwil podniosłych czy groźnych. Mochnacki jako czteroletni chłopczyk przysięgał w kościele w Żół­kwi