Modernizm polski - Kazimierz Wyka (biblioteka ludowa .txt) 📖

href="part8.xhtml#anchor-502">502. Sztuka to wybuch wulkanicznych sił (...) olbrzyma, co chciał słońce z nieba zerwać, a słońce go zabija — S. Przybyszewski, Na drogach duszy, s. 97. Znają to również bohaterowie Przybyszewskiego, zwłaszcza Falk, który tak oto przeciwstawia się parnasowskim pojęciom piękna: „Nie forma, nie rytm rozstrzyga w dziełach sztuki. Niegdyś miało to znaczenie, kiedy człowiek tworzył dopiero formy artystyczne... Wtedy rytm jako taki miał znaczenie, bo w nim przejawiało się rytmiczne działanie krwi... w czasie, kiedy rytm się rodził, był on objawieniem — genialnym czynem. Dzisiaj ma tylko znaczenie atawistyczne — dzisiaj jest czczą, zamarłą formułą klasyczną... Chcę życia i jego straszliwych głębi, jego przepaścistych otchłani... Sztuka jest dla mnie najgłębszym instynktem życia... Sztuka dla mnie nie kończy się na rytmie, na śpiewności, dla mnie jest ona wolą, która wywołuje z nicości nowe światy, nowych ludzi” (Homo sapiens, I, s. 32–33). [przypis autorski]

503. A iż imię twoje święte mi zawsze było (...) Ulituj się, Pani — S. Przybyszewski, Synowie ziemi, I, s. 99–101. [przypis autorski]

504. nie uznajemy w sztuce żadnych praw, ani etycznych, ani społecznych, znamy i uznajemy li tylko potęgę, z jaką się symbol uczucia, tj. słowo, przejawia — [S. Przybyszewski], Od redakcji. [przypis autorski]

505. Na gwałt zrobiono mnie prowodyrem Młodej Polski (...) zniszczyć stare tablice i płomiennymi, zwycięskimi głoskami na nowych się zapisać — S. Przybyszewski, Moi współcześni, II, s. 69 (Wśród swoich). [przypis autorski]

506. Tak ujęty system, mimo mnóstwa drobnych niekonsekwencji i jaskrawych dowolności myśli, uderzał swą niewątpliwą jednolitością uczuciową. Podstawą jej była osobowość pisarza psychopaty, mistyczny żar (...) ujawniał z monotonią człowieka prymitywnego, niezdolnego do wyjścia poza ciasne podwórko własnych doznań — J. Krzyżanowski, Neoromantyzm polski 1890–1918, Wrocław 1963, s. 30, 31. Wypowiedzi Przybyszewskiego na temat celów i zadań sztuki w ogóle stały się ostatnio przedmiotem rozpraw, raczej tylko porządkujących te wystąpienia, aniżeli wskazujących nowe ich rozumienie: K. Janicka, O poglądach estetycznych Stanisława Przybyszewskiego, „Sztuka i Krytyka” 1956, nr 3/4; J. Bartnicka, Stanisław Przybyszewski jako teoretyk sztuki, „Przegląd Humanistyczny” 1962, nr 5; R. Taborski, wstęp do Wyboru pism Przybyszewskiego (BN, S. I, nr 190), rozdział: Poglądy estetyczne Przybyszewskiego (s. XIX–XXIX) [przypis autorski]

507. Aneks IX — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks IX. [przypis edytorski]

508. Literatura spaskudza człowieka (...) wycisnąć i zrobić kapitał literacki — S. Przybyszewski, Synowie ziemi, III s. 43–44. [przypis autorski]

509. Aneks X — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks X. [przypis edytorski]

510. Gdyby estetyka mogła istnieć sama przez się — Przybyszewski byłby jej najkonsekwentniejszym metafizykiem — S. Brzozowski, Dzieła wszystkie, VI, s. 160 (Współczesna krytyka literacka). [przypis autorski]

511. Indywidualizm metafizyczny estetyki Przybyszewskiego (...) wczuwanie się i wmyślanie w treść stanowiska swego aż do końca — S. Brzozowski, Dzieła wszystkie, VI, s. 159 (Współczesna krytyka literacka). [przypis autorski]

512. Wszystkie te myśli znamy, słyszymy od lat kilku, choć wypowiedziane ani tak świetnie, ani z taką ekspresją uczucia — W. Feldman, Piśmiennictwo polskie, II, s. 14. [przypis autorski]

513. w Mickiewiczu „zamieszkał król-duch całej rasy i przemówił do ludu swego” (...) polska „filozofia narodowa (...) wrócić winna po zgubiony wątek do duszy Mickiewicza-mistyka — Quasimodo [Artur Górski], Młoda Polska, „Życie” 1898, nr 25. Podobnie przyczyny niepowodzeń Górskiego tłumaczy M. Herman, Un sataniste polonais Stanislas Przybyszewski, Paris 1939, s. 388. [przypis autorski]

514. Aneks XI — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks XI. [przypis edytorski]

515. Brzozowski [pisząc o „Próchnie” Berenta] słusznie ukazał brak oderwania pisarza od rzekomo krytycznie traktowanego przedmiotu dzieła — por. S. Brzozowski, Dzieła wszystkie, VI, s. 67–68. [Aneks XI] [przypis autorski]

516. Zdawałoby się, że cała prostota, samorzutność (...) utaiła się, jak boski ogień z znieważonych kościołów w katakumbowe głębie — Włast [Maria Komornicka], Przegląd powieści, „Chimera” 1902, VI, s. 456. [przypis autorski]

517. Jakaż to niemiła kategoria ludzi, żyjących ciągłe w superlatywach uczuciowych (...) z pierwszym lepszym krzyżem społecznej misji na plecach idą na swoją kalwarię — A. Nowaczyński, Wczasy literackie, s. 211. [przypis autorski]

518. „Próchno” zawierało jakby zbiór sakralnych formuł naszych przeżyć, nastrojów, tęsknot, całych sytuacji — J. E. Skiwski, Książka o naszym życiu, „Tygodnik Ilustrowany” 1933, nr 7. [przypis autorski]

519. Lodem miasto w nocy zamarza (...) aktor — W. Berent, Pisma, II, s. 68 (Próchno). [przypis autorski]

520. alkohol w gardło wlewa... w tej rozpaczy lepiej [mu się] pisze — W. Berent, Pisma, II, s. 122 (Próchno). [przypis autorski]

521. Jak pijak miałem wódkę i smutek (...) smutek mój był trzeźwością — W. Berent, Pisma, II, s. 21–22 (Próchno). [przypis autorski]

522. Wiesz pan, Borowski, ja chcę namalować anarchię (...) Złość, nienawiść, szał! Siła być musi. I... podpiszę „Anarchia” — W. Berent, Pisma, III, s. 131 (Próchno). [przypis autorski]

523. Nienawiść, to jest wielkie, święte uczucie (...) kończył, uderzając się w piersi — W. Berent, Pisma, III, s. 168–169 (Próchno). [przypis autorski]

524. Być skazanym na to (...) zawsze rozbolały nerw wszelkiej miłości — W. Berent, Pisma, III, s. 109 (Próchno). [przypis autorski]

525. Te postaci [z „Próchna” Berenta] poklasyfikował należycie Troczyński — K. Troczyński, Artysta i dzieło, s. 24–31. [przypis autorski]

526. Ale sztuką, pytam? (...) milczał — W. Berent, Pisma, III, s. 20 (Próchno). [przypis autorski]

527. Można filistrów orzynać (...) nie popełniłem nigdy — W. Berent, Pisma, III, s. 63 (Próchno). [przypis autorski]

528. Jedyną bronią przeciw fatum naszego życia jest dobra gra (...) A więc, kanalie: evviva l’arte — W. Berent, Pisma, III, s. 88 (Próchno). [przypis autorski]

529. Troczyński zwie go [Hertensteina] nieporadnym z „powodu nadmiaru uzdolnienia”, z powodu przesadnego zrozumienia relatywnych, umownych cech dzieła artystycznego — K. Troczyński, Artysta i dzieło, s. 29. [przypis autorski]

530. Sztuka to nie jest rzecz dostojna — W. Berent, Pisma, III, s. 178 (Próchno). [przypis autorski]

531. sztuka jest dla wszystkiego, czym targają namiętności — W. Berent, Pisma, III, s. 176 (Próchno). [przypis autorski]

532. Czyś ty głębią duszy nie wyczuwał czegoś brutalnego, czegoś z obłudy i aktorstwa w sztuce każdej? — W. Berent, Pisma, III, s. 178 (Próchno). [przypis autorski]

533. znajdziesz spokój, jaki daje wzgarda — W. Berent, Pisma, III, s. 171 (Próchno). [przypis autorski]

534. Przez wrota sztuki wprowadzasz mnie w grób — W. Berent, Pisma, III, s. 216 (Próchno). [przypis autorski]

535. do ciekawych rezultatów mogłoby doprowadzić zestawienie wrażeń Konrada w Wyzwoleniu Wyspiańskiego z refleksjami, jakie budzi Próchno — I. Matuszewski, Twórczość i twórcy, Warszawa 1904, s. 255. [przypis autorski]

536. Odrzućmyż raz tę głupią dla życia pogardę (...) Pod którą niewolników tkwi uległość płaska — L. Staff, Pisma, Warszawa 1931, I, s. 5 (Sny o potędze). [przypis autorski]

537. Gdyby się w socjologicznej skromności zadowolili tym (...) forpocztę nieistniejącej wielkiej armii — S. Lubliński, Der Ausgang der Moderne, Dresden 1909, s. 56. Pośród badaczy polskich w tym charakterze modernizmu jako symptomu socjologicznego przekwitającej cywilizacji urbanistycznej typu mieszczańskiego orientował się tylko jeden, ale za to najbardziej bystry przeciwnik tego prądu — L. Krzywicki (por. K. R. Żywicki, O sztuce i nie-sztuce, „Prawda” 1899, nr 14). Jego rozważania wybiegają jednak poza ramy naszego ujęcia i stąd zużytkowane być mogą dopiero przy socjologicznej analizie fin-de-siecle’u, która niezależnie od niniejszej książki zostanie przeprowadzona przez piszącego. [Zamiar ten nie został przez autora w latach przedwojennych wykonany; przyp. z r. 1958]. [przypis autorski]

538. Julian Krzyżanowski zbudował swoją koncepcję „baroku na tle prądów romantycznych” — J. Krzyżanowski, Od średniowiecza do baroku, Warszawa 1938. Z badaczy dawniejszych praw tego rozwoju antytetycznego bardzo był świadom Chmielowski, podkreślając ponadto zastrzeżenie, bez którego wahadłowe ujmowanie ewolucji byłoby grubym błędem: „Ale jak nie ma dwóch liści zupełnie do siebie podobnych, tak też nie ma dwóch prądów, analogicznych skądinąd, które by można utożsamić. Żaden w ogóle ruch czy przeciwruch (...) nie tworzy jedności z ruchami i przeciwruchami dawniejszymi, gdyż wchłania w siebie nieznacznie i częstokroć nieświadomie pierwiastki poprzednich faz duchowych” (Najnowsze prądy w poezji polskiej, s. 10). W związku z powyższym założeniem metodologicznym swojemu opracowaniu całego dorobku twórczego pokolenia Młodej Polski nadał J. Krzyżanowski tytuł Neoromantyzm polski 1890–1918. W rozważaniach wstępnych, uzasadniając, dlaczego wobec owej całości eliminuje nazwę Młoda Polska (co nie wydaje się słuszne), a także wskazując, dlaczego na ową całość nie daje się rozciągnąć nazwa modernizm (ta ostrożność wydaje się słuszną), Krzyżanowski w następujący sposób dowodzi, dlaczego poszedł za propozycją E. Porębowicza: „W tej sytuacji mając do wyboru trzy różne możliwości, zdecydowałem się iść za znakomitym romanistą lwowskim, tym bardziej że termin neoromantyzm jest jednoznaczny i nie budzi skojarzeń ubocznych, jak dwa inne, że jest literacki, a więc ograniczony do dziedziny specjalnej, że wreszcie ma charakter merytoryczny, dotyczy bowiem istoty zjawisk, do których się go stosuje. Dla autora książki posiada on nadto znaczenie dodatkowe, odpowiada bowiem jego poglądowi na dwuprądowość okresów literackich, romantycznych i klasycystycznych, poglądowi, który w chwili sformułowania go przed laty dwudziestu pięciu brzmiał jak fantazja czy herezja, dzisiaj zaś w nauce europejskiej zdobywa sobie coraz częściej uznanie”. (Tamże, s. 6–7). Najbardziej wnikliwą i wyczerpującą charakterystykę związków występujących między dziedzictwem romantycznym a polskim modernizmem dał Samuel Sandler we wstępie do kolejnego (czwartego) wydania klasycznej książki I. Matuszewskiego, Słowacki i nowa sztuka (modernizm) (Z pism Ignacego Matuszewskiego, tom III, Warszawa 1965, s. 14–37, 60–69). [przypis autorski]

539. Modernizm bywał nieraz nazywany neoromantyzmem. (...) Chmielowski potrafił dobrze ukazać (...) zbieżności między tymi prądami — P. Chmielowski, Najnowsze prądy w poezji polskiej, s. 3–28. [przypis autorski]

540. marzenia eschatologiczne, każące poecie snuć fantazje na temat zderzenia ziemi z kometą — Z. Krasiński, Pisma, Kraków 1912, VIII (cz. 2), s. 184–192 (Sen). [przypis autorski]

541. opowiadać o człowieku rozsiewającym zarazki cholery — Z. Krasiński, Pisma, Kraków 1912, VIII (cz. 2), s. 332–359 (Cholera). [przypis autorski]

542. Góry i miasta rozleciały się z trzaskiem (...) i ja mu podlegam — Z. Krasiński, Pisma, Kraków 1912, VIII (cz. 2), s. 42 (Marzenie). [przypis autorski]

543. wezwania do szatana — [por.] Z. Krasiński, Pisma, Kraków 1912, VIII (cz. 2), s. 319 (Adam Szaleniec). [przypis autorski]

544. Pozdrawiałem śmierć myślą (...) jak niegdyś kochankę — Z. Krasiński, Pisma, Kraków 1912, VIII (cz. 2), s. 118 (Marzenie człowieka przeżytego). [przypis autorski]

545. Dziś dusza jego wzbija się ku niebu (...) Jak gdybyśmy zstąpili w grób bez nadziei nieśmiertelności — Z. Krasiński, Pisma, Kraków 1912, VIII (cz. 2), s. 267 (O życiu). [przypis autorski]

546. wśród poprzedników modernizmu Chmielowski wymieniał (...) Sztyrmera i Żmichowską — P. Chmielowski, Historia literatury polskiej, VI, s. 279. [przypis autorski]

547. linia pierwsza, to ta sama rewizja duszy i wszelkich wartości w obliczu śmierci — ta forma autoanalizy w obliczu końca jest tak charakterystyczna, że posłuży się nią również Orzeszkowa w noweli Jedna setna (cykl Melancholicy), gdy podejmuje ten ulubiony przez modernistów temat rozrachunku moralnego. [przypis autorski]

548. Była krótka przerwa, w której próbowałem się ogłuszać (...) a poza tym nie dochodziłem nigdy do żadnej pewności — Z. Krasiński, Pisma, Kraków 1912, VIII (cz. 2), s. 227–228 (Dziennik umierającego). [przypis autorski]

549. Filozofia wszystkich wieków, wszystkich ludów (...) dojść znowu do tego portu, którego nie opuszcza najprostszy wieśniak — B. Dziekoński, Spomnienia i marzenia, Warszawa 1848, I, s. 19–20 (Wyzwolenie zapaleńca). [przypis autorski]

550. rozprawa Ireny Sławińskiej o stylu „Hymnów” Kasprowicza — I. Sławińska, Uwagi o stylu „Hymnów” Kasprowicza, „Alma Mater Vilnensis”, Wilno 1935, z. 12. [przypis autorski]

551. Zahuczał wicher, wicher jesienny (...) czytamy u Micińskiego — T. Miciński, W mroku gwiazd,