Traktat o Księciu - Niccolo Machiavelli (biblioteka polska online txt) 📖

Różnymi sposoby starali się książęta wzmocnić państwa swoje: jedni rozbrajali poddanych, drudzy wzniecali waśnie w podbitych krajach, inni umyślnie lud zniechęcali ku sobie, znów inni kaptowali niechętnych; jedni wznosili, drudzy burzyli i niszczyli warownie, a chociaż wszystkich tych środków nie można stanowczo osądzić bez uwzględnienia stosunków kraju, w którym mają być zaprowadzone, wszelako nieco obszerniej pomówię o tej materii. Nigdy nowy książę nie rozbraja swoich poddanych, owszem powinien ich uzbroić, jeśli przedtem broni nie mieli, ponieważ uzbrojenie ludu przymnaża sił księciu, z niechętnych robi wiernych, a poddanych przekształca na zwolenników; ale gdy wszystkiego ludu nie można uzbroić, dość na przychylności tych, którym się da oręż do ręki, bo resztę mieszkańców łatwo sobie ubezpieczyć, a skoro uzbrojeni poznają różnicę obchodzenia się z nimi, tym samym będą zobowiązani księciu, zaś nieuzbrojeni zaspokoją się tą uwagą, że czyje niebezpieczeństwo i obowiązki są większe, ten także na większe zasługuje poważanie. Każde odjęcie broni jest początkiem obrazy ludu i dowodem, że nie ufamy jego waleczności lub wierności, a gdy państwo w stanie bezbronnym pozostać nie może, trzeba się uciekać do wojska najemnego, o którym powyżej była mowa, i chociażby nawet takie wojsko było dobre, nigdy nie obroni księcia przed możnym nieprzyjacielem, ani przed niechętnymi poddanymi. Przeto powtarzam, że każdy nowy książę w nowym państwie zajmował się uzbrojeniem ludu, jak tego mnogie w dziejach mamy przykłady. Lecz jeśli książę nabędzie nowe prowincje i chce takowe do swego dawnego państwa przyłączyć, wówczas trzeba te prowincje rozbroić i tylko tym mieszkańcom broń pozostawić, którzy podczas okupacji byli jego zwolennikami, a nawet i tych trzeba z wolna i nieznacznie zdelikacić i zdenerwować, i tak wszystko urządzić, aby siła zbrojna koncentrowała się w weteranach dawnego państwa. Nasi przodkowie i ci, którzy za biegłych uchodzili polityków, zwykli byli mawiać, że Pistoję fakcjami, a Pizę fortecami można w ryzach utrzymać, i dla łatwiejszego panowania podniecali domowe kłótnie w Pistoi. Mogło to być dobre wtedy, gdy Italia była na równe części podzielona, ale wątpię, aby teraz dał się ten system zastosować, owszem jestem zdania, że kłótnie nigdy niczego dobrego nie sprawią i zwaśnione miasta upadają szybko, skoro nieprzyjaciel nadciągnie, bo wtedy słabsza strona połączy się z cudzoziemcem, a strona, czyli partia silniejsza nie potrafi sama jedna oporu stawić. Z tych powodów, zdaje mi się, utrzymywali Wenecjanie po swoich miastach partie gwelfów i gibelinów154, a chociaż rozlewu krwi między nimi nie dopuszczali, wszelako podniecali ich waśnie, w tym celu, aby te partie, zajęte domowymi kłótniami, nie przemyśliwały nad powstaniem przeciw Wenecjanom. Ale sztuka nie udała się, bo zaledwie pobito Wenecjan pod Vajlą, wnet jedna z owych partii zniszczyła ich państwo. Jeśli jaka władza forytuje155 swary domowe między mieszkańcami, jest to dowodem słabości rządu i żaden silny książę nie zezwoli na takie postępowanie, gdyż tylko w czasie pokoju sprawia ono niejakie ułatwienie w zarządzie poddanymi, zaś w czasie wojny na nic się nie przyda i jest zawodne. Nie ulega wątpliwości, że zwyciężone trudy i zawody przysparzają sławy książętom i zwykle dzieje się, iż kiedy los chce wywyższyć jakiego nowego księcia, który więcej potrzebuje sławy niż książę dziedziczny, podburzy nieprzyjaciół przeciw niemu, aby mu dać sposobność zwyciężyć ich i wzbić się w potęgę. Stąd wyrodziło się zdanie, że mądry książę powinien gdzie tylko może, bodaj fortelami, nieprzyjaciół wynachodzić156, aby mieć komu rogi utrzeć i tym samym sławy sobie przyczynić, albowiem trwalszą wierność i więcej pożytku znachodzili157 wszyscy, a szczególniej nowi książęta, u takich ludzi, którzy zrazu byli ich przeciwnikami lub przynajmniej zostawali w podejrzeniu, niżeli u innych, co natychmiast czołem przed nimi bili, czego także Pandolfo Petrucci158, książę Sieny doświadczał. Lecz o tym nie można ogólnikami rozprawiać, gdyż wszystko w tej mierze zależy od okoliczności; dokładam jedynie tę uwagę, że ludzi nowemu rządowi nieprzychylnych, ale do utrzymania się na swoim stanowisku jego pomocy potrzebujących, nader łatwo można przejednać, ponieważ ci, poznawszy, że im potrzeba naprawić złą o sobie opinię, sami się księciu z wiernością oświadczą i książę będzie z nich mieć więcej pożytku niż z innych, co z początku pieczołowici, później stają się niedbali. Dalsze badanie tego przedmiotu wymaga, abym przypomniał monarchom nowe prowincje za pomocą niektórych krajowców nabywającym, żeby dokładnie zważyli przyczyny, dla których ci krajowcy zostali ich zausznikami; a jeśli w tych przyczynach nie tyle przychylność ku nowemu księciu, co nieukontentowanie z dawnego rządu rolę odgrywa, wiele trzeba zachodu, aby ich sobie upewnić, gdyż niepodobna wszystkie ich żądania zadowolnić. Zlustrowawszy należące tu wypadki z dawnej i z nowszej historii, przekonamy się, że snadniej zjednać tych, którzy sprzyjając dawniejszemu rządowi, opierali się nowemu, niżeli malkontentów, co łącząc się z najezdnikiem, ułatwili zabór kraju. Jest zwyczajem książąt dla pewności państwa budować fortece, bądź aby wewnętrznego nieprzyjaciela na wodzach trzymać, bądź też aby mieć schronienie przed obcym najazdem. Zwyczaj ten pochwalam, bo jest starożytny; wszelako zdarzyło się za dni naszych, że Mikołaj Vitelli159 dwie fortece zburzył, aby utrzymać Castello; toż Guido Ubaldo160, książę z Urbino, odzyskawszy swoje państwo, z którego Cezar Borgia go wyzuł, wszystkie warownie po całym kraju z ziemią zrównał w tym przekonaniu, że bez nich łatwiej się utrzyma. Nie inaczej uczyniła rodzina Bentivogliów za powrotem swoim do Bolonii161. Musimy przeto wnioskować, że fortece raz są pożyteczne, a drugi raz szkodliwe; w jednym miejscu ułatwiają, w drugim utrudniają obronę i ogólną w tej mierze zasadę sformowałbym tak: książę, który więcej się lęka swego narodu niż cudzoziemców, powinien stawiać fortece; przeciwnie, kto więcej cudzoziemców niż narodu się obawia, temu fortec nie potrzeba. Żadne zaburzenie nie sprawiło i nie sprawi tyle walk dla rodziny Sforzów, co zamek w Mediolanie zbudowany przez Franciszka Sforzę. Najpewniejszą fortecą jest ta okoliczność, aby nie być znienawidzonym, bo tego forteca nie obroni, kogo naród nienawidzi, a naród, chociaż mu się broń odbierze, zawsze znajdzie pomoc u cudzoziemców. Żadnemu księciu w tych czasach fortece pożytku nie przyniosły, tylko jednej hrabinie di Forli162, po śmierci hrabiego Girolamo, jej męża; gdyż schroniwszy się do nich przed rozjuszonym ludem, oczekiwała nadejścia posiłków z Mediolanu, by odzyskać władzę, a okoliczności były tego rodzaju, że cudzoziemiec nie mógł wesprzeć powstańców. Lecz później, skoro Cezar Borgia zaczął ją atakować, a wrogi naród z cudzoziemcami jedną rękę zrobił, okazało się, że i jej na nic się fortece nie przydały. Hrabina byłaby lepiej na tym wyszła, gdyby jej lud nie był nienawidził, niż na tym, że fortece miała. Wszystko tedy razem skombinowawszy, pochwalam zarówno tych, co warownie stawiają, jak i tych, co nie stawiają, lecz ganię każdego, kto ufając warowniom, nie troszczy się o nienawiść w narodzie.