Traktat o Księciu - Niccolo Machiavelli (biblioteka polska online txt) 📖
Żadne z licznych dzieł Machiavellego nie wzbudziło takiego zainteresowania i kontrowersji jak „Il principe”, czyli „Książę”, żadne też nie osiągnęło takiej sławy i znaczenia. Ten traktat o zasadach zdobywania i utrzymywania władzy przez księcia mógłby się wydawać zaledwie kontynuacją jego wcześniejszej pracy: rozważań nad ustrojem i instytucjami republiki na przykładzie historii Rzymu. W przypadku państw rządzonych przez jednostkę pojawia się jednak dwoistość spojrzenia. Tradycja podkreślała i wychwalała te cechy władców, które jednocześnie są uważane za zalety osobiste w życiu prywatnym: dotrzymywanie słowa, łagodność, hojność. Machiavelli jako pierwszy jasno przeciwstawił się temu sposobowi oceny, za najważniejszą cechę władcy uważając skuteczność. Władca nieskuteczny nie tylko ryzykuje osobiście, iż utraci rządy, ale także naraża swoich poddanych na zgubne skutki kryzysu państwa, a nawet na popadnięcie pod obcą, zewnętrzną władzę. Obowiązek władcy jest równocześnie obowiązkiem władzy, dobro rządzonego państwa stanowi wartość nadrzędną, a więc władca musi podporządkować swoją etykę — polityce.
Czy żyjąc w świecie nieidealnym, pełnym ludzi, którzy nie są dobrzy, polityk może uniknąć makiawelizmu i zawsze kierować się zasadami dobra? Czytelnicy Machiavellego, dawniej i dziś, pozostają podzieleni.
- Autor: Niccolo Machiavelli
- Epoka: Renesans
- Rodzaj: Epika
Czytasz książkę online - «Traktat o Księciu - Niccolo Machiavelli (biblioteka polska online txt) 📖». Wszystkie książki tego autora 👉 Niccolo Machiavelli
W badaniu istoty państwa zachodzi pytanie, czy posiada książę tyle sił, aby w potrzebie sam się obronił, czy też wymaga do tego obcej pomocy? By to lepiej wyjaśnić, mówię, że ci, którzy mają dość ludzi lub pieniędzy, aby mogli stosowną wystawić armię i stoczyć bitwę z nieprzyjacielem, sami zdołają państwo utrzymać; lecz kto nie może przyjąć walki i tylko za murami schronienia szuka i takowych bronić musi, ten potrzebuje obcej pomocy. O pierwszym wypadku mówiło się wyżej, a poniżej ponownie będzie mowa. W drugim zaś razie nic innego nie można księciu radzić, jak to, aby oprowiantował i ufortyfikował swoje miasto, wcale nie zważając, co się stanie z prowincją. Gdy ludzie nie lubią podejmować trudnych przedsiębiorstw103 oraz niełatwa zaczepka tego księcia, który swoje miasto obwarował, od ludu nie jest znienawidzony i stosunki z sąsiadami i poddanymi według podanych, a później uzupełnić się mających prawideł uregulował, przeto takiego księcia tylko z wielką ostrożnością można zaczepić. Niemieckie miasta przy małej przestrzeni za murami wielkie mają wolności, cesarza słuchają według upodobania i nie lękają się ani jego, ani potęgi własnych książąt, ponieważ tak są obwarowane, że każdy trzyma104 ich oblężenie za rzecz żmudną i trudną, gdyż mają odpowiednie rowy, mury i dział dosyć, a po lochach chowają jadła, napojów i opału na cały rok. Nadto aby lud bez krzywdy ogółu wyżywić, pozwalają mu takim przez jeden rok oddawać się rzemiosłom, które są żywotne i właściwe dla miast tamtejszych, a przy tym stanowią zarobek ludu; żołnierka jest u nich w wielkim poważaniu i względem niej mają różne ustawy. Przeto książę posiadający silne miasto i miłość ludu nie może być oblężony, a gdyby się to przecie wydarzyło, ze wstydem odciągnąłby oblężca, bo przy zmienności spraw ludzkich jest prawie niepodobieństwem, aby kto z wojskiem cały rok nieczynnie obozem leżał. Na zarzut, że lud widząc swoje zamiejskie realności105 w płomieniach, straci cierpliwość i w długim oblężeniu, popychany egoizmem, zapomni o księciu, odpowiadam, iż silny i odważny książę potrafi wszystkie te trudności zwalczyć bądź rozsiewaniem nadziei, że zło nie potrwa długo, bądź poruszeniem trwogi przed okrucieństwem nieprzyjaciela, albo też zręcznym zagorzalców ujęciem. Zresztą gdy nieprzyjaciel zwykle na początku oblężenia i kiedy umysły oblężonych są roznamiętnione i do walki pochopne106, pożogę i zniszczenie szerzy, oblężony książę powinien tym mniej zaniedbywać odporu, gdyż po kilku dniach, skoro umysły ostygną, szkody już wyrządzono, krzywdy poniesiono i każdy środek jest spóźniony, lud zaś, doznawszy w obronie księcia pożaru siedlisk i zniszczenia pól swoich, będzie się z nim tym silniej łączył, ile że się od niego wdzięczności spodziewa. Wrodzona jest bowiem ludziom własność zobowiązywać się tak samo uczynionymi, jak i doświadczonymi dobrodziejstwy. Zważywszy to wszystko, okazuje się, że mądremu księciu, któremu nie brakuje żywności i strzeliwa, utrzymanie ducha w ludzie oblężonym wcale nie jest trudne.
Pozostaje mi do mówienia o kościelnych państwach, względem których wszelkie trudności poprzedzają posiadanie. Takowe państwo można osiągnąć walecznością lub szczęściem, lecz aby go utrzymać obejdzie się bez tych przymiotów, bo dawne ustawy religijne, które im za podwaliny służą, mają tę moc i własność, iż przy bądź jakim postępowaniu i życiu książąt ciągle ich na tronie utrzymują. Oni to stanowią wyjątek miedzy panującymi; albowiem posiadają państwo, ale go nie bronią, mają poddanych, ale nimi nie rządzą, a chociaż nie bronią państwa, przecie go nie tracą, również poddani tym się nie troszczą, że nikt nimi nie rządzi i nie myślą o reformie w rządzie, gdyż nie zdołają takowej zaprowadzić. Tylko tacy książęta są bezpieczni i szczęśliwi. Lecz to się dzieje za wyższym postanowieniem, dokąd nie sięga rozum ludzki, dlatego lepiej o tych sprawach zamilczeć, których opiekunem i stróżem jest Bóg i o których tylko zarozumiały śmiałek poważyłby się rozprawiać. Gdyby mnie przecie zapytano, skąd pochodzi, że świecka władza Kościoła, którą aż do Aleksandra papieża nie tylko wszyscy włoscy książęta, ale nawet każdy baron i rycerz mało sobie ważyli, teraz tyle spotężniała, iż przed nią król Francji truchleje i z Włoch ustępuje, a Wenecja do upadku przywiedziona, gdyby, mówię, mnie o to zapytano, nie trzymałbym za zbyteczne następujące okoliczności, lubo dobrze znane, w pamięć przywołać. Przed wkroczeniem Karola francuskiego rządzili we Włoszech: papież, Wenecjanie, król Neapolu, mediolański książę i Florentczycy, a wszystkich staranie było ku temu skierowane, aby żaden cudzoziemiec nie wdarł się na czele armii do Italii i żeby żaden z włoskich panujących zbytnio nie urósł w potęgę. Najwięcej zależało na tym papieżowi i Wenecjanom. Do powstrzymania Wenecjan potrzebny był związek innych rządów, podobny temu, który obronił Ferrarę; by papiestwo na wodzach trzymać, użyto rzymskich baronów, którzy, podzieleni na dwie partie Orsinich i Colonnów, ustawiczne między sobą toczyli walki, a uzbroiwszy się pod bokiem papieża, zrobili go wątłym i słabym. Lubo czasem nastał jaki odważny papież, np. Sykstus107, jednakowo ani szczęście, ani nauka nie mogły go wybawić z tego kłopotu. Do tego przyczynił się niemało krótki ich żywot, bo w dziesięciu latach, owym przeciętnym czasie panowania każdego papieża, zaledwie było można poskromić jedną partię, a jeśli jeden papież utarł rogi Colonnom, to znów jego następca nie sprzyjał Orsinim i wywyższał Colonnów, których za poprzednika nie było czasu zupełnie poskromić. Stąd poszło, że świecka papieżów władza mało znaczyła we Włoszech. Z kolei nastał papież Aleksander VI, który wykonawszy za pośrednictwem księcia Valentina, wtedy gdy Francuzi do Włoch wkroczyli, wszystkie te sprawy, które w rozdziale o tym księciu przytoczyłem, okazał światu nad wszystkich swoich poprzedników, co znaczą w rękach papieża złoto i siła. Chciał on wprawdzie tylko księcia, a nie Kościół wzmocnić, lecz stało się przeciwnie i wszystkie jego czyny podniosły jedynie znaczenie Kościoła, który po śmierci papieża zgnębił księcia i odziedziczył jego prace. Papież Juliusz zastał Kościół silny, cała Romania podlegała jej władzy, znaczenie rzymskich baronów zgasło, również fakcje108 dokuczaniem Aleksandra były zniszczone; ten papież wynalazł taki sposób pomnażania skarbu, którego Aleksander, jego poprzednik, nie używał. Wszystkie te dogodności Juliusz nie tylko zatrzymał, ale i zwiększył, zamyślał nawet o nabyciu Bolonii, o poskromieniu Wenecji i o wypędzeniu Francuzów, a każda rzecz udała mu się z tym większym zaszczytem, ile zawżdy nie z prywaty, lecz dla Kościoła działał. Orsinich i Colonnów utrzymał w takim stanie, w jakim ich zastał; byli wprawdzie między nimi śmiałki, lecz z dwóch przyczyn nie zrywali się: pierwsza przyczyna była trwoga przed wspaniałością Kościoła, druga zaś ta okoliczność, że żaden z nich nie był kardynałem, a tym samym nie było bodźca do rozruchów. Skoro bowiem który zostanie kardynałem, wnet wszczynają się niepokoje, albowiem kardynały zasilają partie tak w Rzymie, jak i na innych miejscach, a barony muszą bronić kardynałów i tym sposobem duma prałatów rodzi zwaśnienie i zatargi między baronami. W stanie najwyższej potęgi objął świątobliwy papież Leo109 stolicę rzymską i tuszymy110, że kiedy jego poprzedniki zdołali ją orężem rozszerzyć, on dobrocią i innymi swymi cnoty wywyższy ją i uzacni.
Wyłożywszy szczegółowo wszystkie własności księstw, o którychem mówić przedsięwziął, i gdym poniekąd zbadał przyczyny dobrego lub złego ich bytu oraz okazał sposoby, jakimi wielu się starało nabyć takowe i utrzymać, pozostaje mi ogólna rozprawa nad obroną i zaczepką, które się każdemu z wymienionych państw wydarzyć mogą. Jużeśmy wyżej powiedzieli, że każdemu księciu, jeżeli upaść nie chce, trwała rządu podstawa niezbędnie jest potrzebna. Dobre ustawodawstwo i armia waleczna oto najważniejsze podwaliny każdego państwa bądź nowego, dawnego, lub mieszanego, a ponieważ ustawodawstwo nie może być dobre, gdzie nie ma walecznej armii, zaś do istnienia dobrej armii potrzeba dobrych ustaw, więc pomijam ustawodawstwo i będę mówił o armii. Wojska do obrony państwa mogą być własne lub najemne, posiłkowe lub mieszane. Wojska najemne i posiłkowe są nieużyteczne i niebezpieczne, a państwo na nich polegające nigdy nie będzie silne ani bezpieczne, bo w tym wojsku nie ma jedności, ale jest pycha, niekarność, niewierność, zuchwałość między swoimi, tchórzostwo wobec nieprzyjaciela, brak bogobojności, wiarołomstwo i upadek państwa tylko na tak długo odwleczony, dopóki przeciwnik nie natrze. W czasie pokoju rabuje nas własne takie wojsko, w czasie wojny rabuje nieprzyjaciel. Przyczyna leży w tym, że ani z przywiązania, ani z innej pobudki, tylko jedynie dla żołdu idą do boju, a żołd bynajmniej nie wystarcza, aby śmierć za cudzą sprawę ponieśli. Jak długo nie ma wojny, zostają w służbie; skoro wojna wybuchnie, uciekają lub biorą dymisję. Nie będę miał wiele trudów okazać, dlaczego tak, a nie inaczej się dzieje; wszak upadek Italii nie z czego innego powstał, tylko z długoletniego używania wojsk najemnych, które się czasem dobrze sprawiły i między swoimi za dzielnych uchodziły, lecz gdy cudzoziemiec wkroczył, okazały swą naturę. Jedynie w tym składzie rzeczy mógł francuski król Karol jednym zamachem Włochy zagarnąć; i przypisać to naszym błędom zgadza się z prawdą, chociaż nie były to błędy zwykłe, ale te, o których wyżej mówiłem, słowem były to błędy książąt, za które pokutowali. Teraz chciałbym dokładniej okazać opłakane skutki wojsk najemnych. Ich hetmani albo są dobrymi lub złymi wojownikami. W pierwszym razie ubiegają się za własną sprawą i gnębią chlebodawcę swego lub jego zwolenników i dlatego nie można im zawierzać, zaś zły hetman sam przez się zgubi swego pana. Rzeczesz, że każdy wódz, najemny lub nienajemny, byle tylko władzę miał w ręku, to samo uczyni. Na to odpowiadam, że książę powinien sam wojskiem dowodzić, a republiki powinny na wodza wybierać obywatela i odwołać go, skoro niewaleczny, a jeśli waleczny, każdy wybryk prawami uniemożebnić111. Doświadczenie nas uczy, że książęta na czele wojsk i uzbrojone republiki olbrzymie wykonują dzieła, wojska zaś najemne tylko klęski sprawiają. Toż upokorzenie zbuntowanego obywatela łatwiejsze jest dla republiki utrzymującej własne wojsko niż dla tej, która polega na armii cudzoziemskiej. Wolność Rzymu i Sparty, jak długo te państwa były uzbrojone, trwała wieki. Szwajcarzy są bardzo uzbrojeni, a przy tym najwolniejsi. W starożytności Kartagina może służyć za przykład skutków wojsk najemnych. Została ona bowiem po pierwszej wojnie z Rzymem, pomimo tego, że właśni obywatele byli wodzami, przez to wojsko uciemiężona. Filip Macedończyk, obrany przez Teban za hetmana po śmierci Epaminonda112, zwyciężył wprawdzie, ale też i wolności ich pozbawił. Kiedy książę Filip113 umarł, Mediolan zaciągnął na żołd przeciw Wenecjanom Franciszka Sforzę, ten zaś zwyciężywszy nieprzyjaciela pod Caravaggio, zniósł się114 z nim, by własnych chlebodawców uciemiężyć. Ojciec jego, Sforza115, pozostając w służbie u Joanny116, królowej Neapolu, wypowiedział jej od razu wszelkie usługi i tym samym zmusił, że dla ratowania państwa rzuciła się na łono króla Aragonii. Gdyby kto zarzucił, iż wbrew memu twierdzeniu, Wenecjanie i Florentczycy takim wojskiem państwa swoje powiększyli, a wodzowie, nie narzucając się za książąt, ich bronili, temu odpowiem, że w tym zdarzeniu los sprzyjał Florencji, ponieważ z walecznych hetmanów, których się wcale miała czego obawiać, jedni zwycięstwa nie odnieśli, drudzy trafili na przeciwności, inni skierowali swoje zamiary ku czemu innemu. Do pierwszych należy Jan Acuto117, którego wierności nie można było doświadczyć, ponieważ nie zwyciężył; lecz bez wątpienia po pierwszym zwycięstwie byłby zawładnął Florencją. Franciszek Sforza miał ustawicznych przeciwników w partii Braccia118, gdyż wzajemnie nie ufali sobie. Duma Franciszka myślała o Lombardii, duma Braccia o Rzymie i o Neapolu. Przystępuję do nowszych czasów. Dzielnemu Pawłowi Vitelliemu, który jako obywatel wielką miał sławę, Florentczycy dali buławę. Nie można zaprzeczyć, że podbiwszy Pizę, według własnej woli mógł postąpić z Florencją; bo gdyby był przeszedł do nieprzyjaciela, znikąd nie miałaby ona pomocy, zaś gdyby przy niej był pozostał, musiałaby go była słuchać. Wenecjan widzimy tak długo zdeterminowanych i zwycięskich, dopóki własnych sił zażywali, na lądzie nie wojowali i rodzimą szlachtą tudzież własnym ludem się zastawiali; lecz skoro teatr wojny na ląd przenieśli, stracili waleczność i poszli w ślady innych państw włoskich. Na początku zwycięstw, kiedy weneckie państwo nie było rozległe, ale za to wielkie miało poważanie, nie mieli się czego wodzów obawiać, lecz rozszerzając się pod Carmagnuolą119, postrzegli, że są na złej drodze. Byli bowiem widzami wielkiej jego waleczności i dowodził nimi w podbiciu księcia Mediolanu, a widząc go nieubłaganym na wojnie, sądzili, iż pod nim dalej zwyciężać nie mogą, ani też chcieli, ani mogli go usunąć z obawy, aby tego nie postradać, co osiągnęli. Przeto dla własnego bezpieczeństwa musieli go zabić. Pod następnymi wodzami: Bartłomiejem z Bergamo, Robertem z San
Uwagi (0)