Wybór mów - Demostenes (czytaj książki przez internet za darmo TXT) 📖

Demostenes należy do tego typu genialnych ludzi, gdzie wielkim dyspozycjom duchowym odpowiadają mierne uzdolnienia mechaniczne. Wszystkim była dlań akcja, metodą — niezłomna konsekwencja. Proza Demostenesa ma w sobie przedsmak schyłku.

Idealizm. Nie darmo Cyceron zrobił Demostenesa uczniem Platona. Platon powiedział, że piękny jest wszelki przypadek w szlachetnym wysiłku. Od Platona wiedzie ród teza o idealnym zwycięstwie, odeń polityka bierze ów wysoki rozpęd ideału. Ale Platon wykazywał bezskuteczność wysiłków jednostki o lepszym uznaniu wśród pospólstwa, bo Platon był estetą. Jako chrzciciel stoicyzmu, jako kaznodzieja obowiązku, stanowi Demostenes pośrednie ogniwo między fantasmagorią platońską a idealizmem pragmatycznym. Gdy Platon jest teoretykiem, Demostenes jest romantykiem w życiu. Dlatego był gorzki. Platonowi zawdzięcza wysokie natchnienie swej wymowy, rzeczowość Lizjaszowi i Isajosowi — jeżeli nie chcemy nic przy nim samym zostawić; a przecież zostaje: połączenie, ten bój o rzeczy nieosiągalne, rozegrany we wrzawie ludowych zgromadzeń. Nie przebacza się romantykom w polityce; po przeszło dwu tysiącach lat wolno im wyrazić hołd.

O honor Grecji. Demostenes wypełnił wezwanie poety, by całą duszę oddać ojczyźnie; w mowie O wieńcu sam mówi o całkowitym oddaniu się państwu. Był ostatnim słowem politycznym Grecji, bo zginął razem z ojczyzną. Nieznany autor Pochwały Demostenesa (I w. po Chr.) mówi o nim, że kochał Ateny do szaleństwa, i cytuje słowa Eurypidesa o dziewicy, która przed ciosem śmiertelnym zbiera szaty, aby przyzwoicie upadła, konając; tę przysługę oddał swej ukochanej Demostenes. Mowa O wieńcu jest dowodem, że Demostenes przypisywał Cheronei czysto honorowe znaczenie. Samego mówcę porównywano do twierdzy, która zajęta — okazuje się niezdobytą. Przez mgły wieków wielki blask bije od tej postaci.

Żywot — pisma — czasy

Pierwszy okres (do pierwszej Filipiki). Fénelon zauważył, że w mowach Cycerona jest tyle samego Cycerona, gdy z Demostenesa nie sposób odtworzyć jego życiorysu. Był synem bogatego fabrykanta broni. Jak Isokrates, Sofokles, Lizjasz, wyszedł ze stanu średniego. Sam się nazywa synem ludu. Ajschines wytykał mu niegreckie pochodzenie; miał rzeczywiście po matce przymieszkę krwi północnej, z Bosporu92 scytyjskiego. Chował się z siostrą o dwa lata młodszą; siedmioletniego odumarł ojciec, wcześnie zgasły. Młoda wdowa, nie poszedłszy za ostatnią wolą męża, która polecała ją wyborowi jednego ze stryjów sieroty, poświęciła się całkowicie wychowaniu dzieci, a nie mogąc dać im dostatków, rozpieszczała je. Kobiecym wychowaniem tłumaczyć można ambitną i łatwo pobudliwą naturę mówcy. Do poświęcenia się wymowie miała Demostenesa pociągnąć zasłyszana w chłopięctwie mowa adwokata i polityka Kalistrata. Dziewiętnastoletni przyrzekał sędziom, że nie będzie mniej pożyteczny dla państwa niż ojciec jego — fabrykant broni.

Pierwszy raz wystąpił w procesie przeciw stryjom opiekunom — o roztrwonienie powierzonego im w zarząd majątku. W mowach widoczna jest pewna przesada, wynikająca z istoty mowy sądowej. Jak później w procesie przeciw Meidiasowi, tak i tu spotkał się z nieprzychylną postawą stronnictwa Eubulosa; stryjowie młodzieniaszka cieszyli się osobistymi względami wszechwładnego polityka, wskutek czego dwudziestoletni mówca musiał zadowolić się niewielkim odczepnym. Był wtedy uczniem Isajosa. Od dwudziestego piątego roku życia pisze mowy dla drugich, wyłącznie w procesach cywilnych, np. spadkowych, jak Isajos. Natomiast wstrzymał się niemal aż do trzydziestego roku życia od występów publicznych w procesach politycznych, gdyż nie miał powodzenia przed ludem, jąkał się bowiem, ruszał ramionami, głos miał słaby, a styl niewyrobiony. Żelazną pracą poskramiał nerwy i uzupełniał braki; tymczasem pisał dla klientów.

W jednej z najwcześniejszych mów o podkładzie politycznym oskarża Androtiona; był to uczeń Isokratesa i mąż stanu, później wygnany; napisał w Megarze historię Attyki. Androtion wydobył się z oskarżenia. W dwa lata później wniósł Demostenes skargę przeciw Tymoteuszowi w związku z manipulacjami pieniężnymi poprzedniego winowajcy; jednakże po zwrocie sumy, sprzeniewierzonej przez Androtiona, skarga przeciw Tymoteuszowi straciła powab, toteż mowa wydaje się niewykończona. Po długiej przerwie występuje znowu osobiście w skardze przeciw Leptynesowi, który rok temu przeprowadził uchwałę znoszącą wolność od ciężarów państwowych dla zasłużonych. Demostenes występuje jako adwokat nieletniego syna Chabriasa, który niedawno poległ pod Chios. Leptynesa popierała partia sędziwego męża stanu i generała Aristofona; z jego to wnioskiem zgadzała się także oszczędnościowa polityka Eubulosa; szukano zatem powodu, który mógł skłonić młodego adwokata do wystąpienia przeciw dwom filarom państwa; współczesna komedia zarzucała Demostenesowi bezskuteczne konkury o rękę wdowy po Chabriasie. Ale był to poryw idealizmu, który obaj wielcy mężowie stanu zapewne wybaczyli. Podobnie jak poprzednie mowy, skargą o bezprawność wniosku była mowa przeciw Aristokratesowi, który wniósł uchwałę zabezpieczającą generała Charidemosa w całym państwie związkowym. Charidemos był spowinowacony przez małżeństwo z Kersobleptesem, królem Odrysów w Tracji. Można się tu dopatrzeć wpływu polityki Eubulosa; nie był to, zdaje się, jednak krok szczęśliwy, bo osłabiał rywala Filipa i przygotowywał przyszłe jego ujarzmienie. A jednak Demostenes widzi już na tle grozę Filipa; proces odbył się w rok po wniesieniu.

Tak od trzydziestego roku zaczyna się krótki okres gorączkowej działalności w politycznych procesach o nieprawność wniosków. Po trzydziestce ożenił się; córeczkę z tego małżeństwa stracił wcześnie. Zwyczajem IV wieku mieszkał nie w mieście, lecz w Pireusie. Mowy cywilne pierwszego okresu są zajadłe, mowy polityczne umiarkowane. Pierwszą mową polityczną jest wywód O okręgach podatkowych, tak czysto techniczny, że uczeni wątpią, czy w ogóle był wygłoszony. Były to nowe okręgi podatkowe dla wyekwipowania trójrzędowców93, w liczbie dwudziestu po 60 członków; brała w nich udział tylko najbogatsza warstwa 1200 obywateli. Okręgi ułatwiały uiszczanie podatków nadzwyczajnych. Osobno odróżniano w państwie 300 obywateli najbogatszych, którzy należeli do pierwszej klasy majątkowej. Młodzieńczy projekt reformy przewidywał rozszerzenie liczby podatników do 2000, ponieważ z dawnych 1200 wielu nie poczuwało się do obowiązku, wskutek czego wynikały stale niedobory. Zapowiedzianą reformę — w odmiennym duchu — przeprowadził Demostenes w czternaście lat później. Młody polityk ostrzega w tej mowie przed doraźną wojną z Persami, a więc występuje już poniekąd przeciw idei odwetu, szerzonej przez Isokratesa i Eubulosa.

Również przeciw Eubulosowi wymierzona jest mowa W obronie mieszkańców Megalopolis. Demostenes domagał się w niej, by nieść pomoc Związkowi Arkadyjskiemu94 przeciw Sparcie, której Eubulos nie chciał sobie narażać. Koniunktury zmieniły się później i ten sam Demostenes objeżdżał potem państwa peloponeskie z prośbami, by nie dały się Filipowi pozyskać przeciw Lacedemończykom. Eubulos przemógł i pomoc nie przyszła do skutku. Nieznany autor słynnej rozprawki O wzniosłości (I w. po Chr.) podziwiał mowę trzydziestodwuletniego mówcy przeciw Meidiasowi. Podczas zatargów o Olint i Eubeję objął Demostenes za swą fylę95 Pandionis wyekwipowanie lirycznego chóru męskiego na Wielkie Dionizje w marcu 348 roku. Potężny bogacz i stronnik partii rozwagi, który już występował przeciwko niemu w procesie przeciw opiekunom, w czasie zwykłej przy takich uroczystościach rywalizacji między kandydatami do wyekwipowania z różnych fyl wymierzył Demostenesowi w teatrze policzek. Wskutek wzburzenia Demostenes wprawdzie przepadł w konkursie, ale lud zebrany dał mu pełną satysfakcję. Ponieważ Meidias obraził Demostenesa w chwili pełnienia czynności religijno-państwowej, groziła mu wielka kara, dlatego wpływami swymi starał się odwlec proces. Po dwóch dopiero latach przyszło do rozprawy. Demostenes wtedy co prawda zasiadał w Radzie Państwa, ale wobec wszechwładnego stronnictwa czuł się osamotniony. Wedle prastarego zwyczaju greckiego zadowolił się — chudym — odszkodowaniem pieniężnym. Mowa została w papierach, skąd ją ktoś wydobył po śmierci mówcy. Można sobie wyobrazić, jaki orkan pasji i zażartości wznieciła zniewaga w piersi wrażliwego idealisty. Mowa jest istnym pożarem wściekłości i zemsty.

Śmielej już przeciw Persji występuje Demostenes W obronie Rodyjczyków. Po śmierci satrapy Mauzolosa wdowa Artemizja prowadziła nadal jego politykę zaborczą i utrzymywała załogę na Rodos. Demostenes popiera myśl przeforsowania powrotu na wyspę zbiegłych stamtąd demokratów i doradza zbrojne pogotowie, jednakże bez zaczepki. Zbrojne pogotowie oznaczałoby plan odnowienia Związku Morskiego. Wnioski upadły pod naporem polityki Eubulosa, wystrzegającej się zawikłań z Persją.

Okres drugi (do kongresu korynckiego). Z wolna wchodzi Demostenes w wiry życia politycznego. Wojna ze sprzymierzeńcami skończyła się — Ateny odczuły przerażającą pustkę wokół siebie. Tymczasem Ares96 macedoński kołatał do bram Grecji. Amfipolis, Pydna, Potidaja, Metone znajdowały się w ręku Filipa. Trzecia wojna święta, w jaką wplątała się Fokida, zrabowawszy skarbiec delficki, czyni Filipa panem Tesalii. Postępy macedońskie w Tracji zmusiły w końcu Kersobleptesa do kapitulacji. Związek Filipa z Peryntem i Bizancjum zagrażał połączeniom handlowym Aten. Filip maszerował na Grecję i Demostenes podniósł po raz pierwszy głos ostrzegawczy, który miał zamilknąć dopiero w stygnącej krtani starca. W Pierwszej mowie przeciw Filipowi nie ma jeszcze tej zajadłości, co w Drugiej mowie olintyjskiej. Charakter Pierwszej Filipiki, jak i trzech Mów olintyjskich jest dydaktyczny, prze energicznie do akcji. Po raz pierwszy w mowach Demostenesa występuje Macedonia jako narodowe niebezpieczeństwo. Cała mowa jest jedną skargą na brak inicjatywy. Ale rady mówcy są dosyć bezradne: 2000 wojska — planu strategicznego nie sili się nawet podać. Trzydziestotrzyletni Demostenes nie był jeszcze panem opinii, bo wyraża obawy, czy rady nie wyjdą na złe doradcy. Rozgoryczenie na ogólną apatię widocznie nie przełamało letargu, bo praktycznego rezultatu z mowy nie było.

Mowa O udziałach, wygłoszona w roku następnym, jest broszurą na ten sam temat, jaki poruszają Druga i Trzecia mowa olintyjska. W głowie dojrzewającego polityka paliły się coraz nowe projekty. Reforma proponowana w tej mowie jest bardzo radykalna. Demokracja uważała państwo za rodzaj towarzystwa akcyjnego i zamiast nadwyżkę budżetową obrócić na palące potrzeby wojskowe, traktowała ją jako dywidendę, z której miano opłacać obywatelom widowiska sceniczne. Wszelkie wzmianki o innych możliwościach użycia tych pieniędzy z pożytkiem państwa — przyjmował lud z furią. Trzeba było najwymyślniejszych okrążań na tej drodze. Więc Demostenes proponował, aby każdy obywatel pobierał udział z dochodów państwa, który by go jednak zobowiązywał w razie potrzeby do służby wojskowej, a w takim razie nie otrzymywałby już osobnego żołdu. Była to dowcipna kombinacja uprzywilejowanej polityki udziałów na rozrywkę — z postulatem wojskowym. Pytanie tylko, jak przedstawiały się w praktyce widoki przeprowadzenia. Pomysłowość Demostenesa jest dowodem, jak drażliwa była kwestia. Później wymyślono bajkę, jakoby karą śmierci zagrożono temu, kto by ośmielił się stawiać wniosek o skasowanie funduszu teatralnego.

Daleko bardziej stanowcze poglądy na powszechny obowiązek służby wojskowej, jak i na zniesienie udziału na rozrywki przebijają w trzech Mowach olintyjskich. Wygłosił je w latach 348–9, błagając o odsiecz dla zagrożonego miasta. Gdy przybyło poselstwo z Olintu, mówca liczył trzydzieści siedem lat. Trudno ustalić bliższą chronologię Mów olintyjskich, tak mało w nich aktualności. Na stanowczy ton Demostenesa w tych mowach wpłynęła częściowo jeszcze inna okoliczność; oto stronnictwo Eubulosa zaangażowało się w roku 348 w popieraniu tyrana Plutarcha w Eretrii na Eubei. Demostenes, jakkolwiek ostrzegał usilnie przed tą wyprawą, musiał w niej wziąć udział jako hoplita97. Ogólny nastrój tak silnie przechylał się na stronę wyprawy, że tłum mało co nie podarł ubrania na Demostenesie, gdy przemawiał z ramienia opozycji. Za to niepowodzenie wyprawy wzmocniło stanowisko Demostenesa. Partia Eubulosa przycichła po klęsce, a nawet popierała odsiecz Olintu. Po upadku miasta (Olint padł w roku śmierci Platona), Eubulos postawił w jesieni roku 348 wniosek obesłania miast z projektem utworzenia panhelleńskiego związku przeciw Macedonii. Wniosek o reformę funduszu teatralnego postawił za mówcę niejaki Apollodor; zaskarżony przez Stefanosa, wniosek upadł. W Drugiej mowie olintyjskiej przycina Demostenes jadowicie bogaczom z Eubulosem i Fokionem na czele; cała mowa napisana jest w tonie namiętnej inwektywy. Sarkazm Trzeciej mowy olintyjskiej uderza na soldateskę98 samowolnych generałów.

Mowy polityczne przerywa para procesów, różnie tłumaczona, a mało wyjaśniona do dziś dnia. Oto w roku 343 bronił Demostenes bankiera Formiona przeciw Apollodorowi. Mamy zaś wśród pism Demostenesa inną mowę, przeciw Stefanosowi, który był świadkiem przeciw Formionowi z ramienia Apollodora. Wyglądało to na obsługiwanie obu stron procesujących się przez jednego adwokata, co w starożytności gorszyło już Plutarcha.

Przypuszczają uczeni, że druga mowa wyszła spod pióra Apollodora, ponieważ starożytni komentatorowie znali taką wersję. Nie znamy prawdy, ale podobna historia powtarza się u Lizjasza i u Cycerona. Cały życiorys Plutarcha cechuje szczepowa niechęć, zależność od paszkwilów Teopompa uderza w oczy na każdym kroku; niemiecka nauka, nieprzychylna antycznemu szermierzowi idei demokratycznej, gorliwie podchwytywała wszystkie punkty zaczepne. Starożytni w sprawy zarobkowe nie wkładali wiele etyki, odstęp czasu między oboma procesami i nieznane nam okoliczności mogły dorzucić swoje. Ajschines, który nie cofał się przed żadną potwarzą, stawia wprawdzie Demostenesowi zarzut w sprawie Apollodora, ale odmiennej natury.

Skoro Olint znalazł się w ręku Filipa, a orędzie Eubulosa trafiło w pustkę, zdecydowano się skorzystać z ofiarowanego przez Filipa pokoju. Na wniosek Filokratesa, poparty przez Eubulosa, wysłano poselstwo do Pelli99; w jego skład wchodzili między innymi Demostenes, Ajschines i Filokrates. Zawarto rozejm na zasadzie zachowania obecnego stanu posiadania. Filip zobowiązał się nie atakować w czasie rozejmu ostatniej większej posiadłości Aten na północy, trackiego Chersonezu100. O zwrocie Amfipolis nie było mowy; włączenie sprzymierzeńców ateńskich do traktatu sformułowano bardzo ogólnikowo; Filip dodawał tajemnicze a nieokreślone obietnice. Po powrocie zdawał się Demostenes w pierwszej chwili okazywać pełne zadowolenie z wyników poselstwa i postawił wniosek o uwieńczenie legacji. Posłów Filipa gościł u siebie i wystarał się o honorowe miejsce dla nich w teatrze. Licząc się z nastrojami Zgromadzenia, wniesiono projekt traktatu w formie bardzo ogólnikowej i oględnej, bez wzmianki o Amfipolis i o wyłączeniu Fokidy z traktatu. Aliści101 Demostenes zaatakował na pełnym Zgromadzeniu posłów, zażądał szczegółowego sformułowania w sposób korzystny dla Aten. Wobec oporu posłów macedońskich ograniczył się do zastrzeżenia w traktacie, że do trzech miesięcy mogą wszystkie inne państwa greckie przystąpić do ugody. Usunięto klauzulę wykluczającą Fokidę i Halonessos od traktatu, po czym Zgromadzenie przyjęło traktat, a władze ateńskie zaprzysięgły go.

Wyruszyło drugie poselstwo celem odebrania przysięgi od Filipa, co miało mieć charakter