Wybór pism - Ksenofont (książka czytaj online .TXT) 📖

w letniej nocy wygodniej odbywała podróż niż w skwarnym dniu, a wnet sam podążył za nią z królem nadhellesponckiej Frygii. Dzięki temu nie dosięgła go pogoń Cyrusa, która tymczasem spadła na karki Asyryjczyków, Kapadocyjczyków i Arabów. Przy tej sposobności dostała się do niewoli Pantheja (zob. ustęp 4), której mąż udał się do Baktrii jako poseł króla asyryjskiego. Cyrusowe wojsko mniemało, że już skończona wojna, gdy naraz dowiedziano się, że Krezus ciągnie przeciwko niemu, obrany przez wszystkich asyryjskich sprzymierzeńców naczelnym wodzem całej wyprawy. [przypis tłumacza]

686. jesteś potomkiem bogów — gdyż pochodzi od Perseusza, syna Zeusa. [przypis tłumacza]

687. całego szeregu królów — z rodu Achemenidów. [przypis tłumacza]

688. pierwszy, który otrzymał władzę królewską, stał się równocześnie królem i wolnym — Herodot opowiada, że przodek Krezusa, Gyges, najzaufańszy ze straży przybocznej Kandaulesa, króla Lidii, zabił swego pana, ożenił się z wdową po zamordowanym i objął tron królewski w Lidii. Inne podania (Platon, Rzeczpospolita [(Państwo)] II 359d) mówią, że Gyges był zwykłym pasterzem, a powodzenie zawdzięczał pomocy czarodziejskiego pierścienia, który czynił go niewidzialnym. Ksenofont mówiąc: stał się królem i wolnym miałby na myśli raczej Gygesa-pastucha, chociaż i żołnierza z gwardii króla azjatyckiego mógł uważać za niewolnika i tak nazywać. [przypis tłumacza]

689. albowiem możesz to zdziałać — w delikatnej formie wyrażona myśl: „los mój w twych rękach” i prośba o łaskę. [przypis tłumacza]

690. tej, którą ze wszystkich ludzi najbardziej kochałem — tak ciepłego tonu o kobiecie i o żonie, jak u Ksenofonta, nie spotykamy u innego greckiego prozaika owej doby. [przypis tłumacza]

691. dłużny będę Apollinowi nową ofiarę dziękczynną — jedną ofiarę winien za ocalenie życia na wojnie, drugą za los szczęśliwy, jaki mu Cyrus gotuje. [przypis tłumacza]

692. magowie — stan kapłański u Medów i Persów; według wymysłu Ksenofonta w Persji ustanowił magów dopiero Cyrus; mowa tu więc o magach medyjskich. [przypis tłumacza]

693. przywiozła go gdzieś tutaj nad rzekę Paktolos — według zwyczaju należało trupa obmyć. [przypis tłumacza]

694. wziąwszy ze sobą tysiąc jeźdźców — licznym orszakiem okazuje swą cześć zmarłemu. [przypis tłumacza]

695. Gadatas — Asyryjczyk, namiestnik okolicy niedaleko Babilonu, zhańbiony i okaleczony przez króla, staje się sprzymierzeńcem Cyrusa. Z jego i Gobryasa rąk padnie niebawem młody król asyryjski (stary król zginął w pierwszej walce Cyrusa z Asyryjczykami, przed zajęciem Sardes i walką z Krezusem). [przypis tłumacza]

696. Gobryas — możny Asyryjczyk, któremu królewicz zabił syna. Póki żył stary król, Gobryas był mu wierny, ale po jego śmierci przeszedł na stronę Cyrusa. Później, po zdobyciu Babilonu (Cyropedia VII 5) razem z Gadatasem zabił mordercę swego syna. [przypis tłumacza]

697. przypędzić tam (...) konie (...) aby ofiarować je — Persowie składali z koni ofiarę dla Słońca. [przypis tłumacza]

698. piastunka — niewiasty greckie mają przy sobie swe piastunki, które cenią jako najwierniejsze służące i darzą nieograniczonym zaufaniem. [przypis tłumacza]

699. Piastunka zaczęła gorąco błagać, aby tego nie czyniła — piastunka domyśla się, że jej pani chce popełnić samobójstwo. [przypis tłumacza]

700. chociaż król, wyróżniał się uczynnością i troskliwością o przyjaciół, to jest godniejsze uwagi — podobne cnoty chwali Ksenofont u Cyrusa Młodszego (Anabaza I 9). [przypis tłumacza]

701. dobrego pasterza i dobrego króla — już Homer nazywa króla pasterzem ludów. [przypis tłumacza]

702. odkąd panuję — Cyrus zdobył już Babilon i urządził się w nim jako król. Krezusa wziął ze sobą, gdy wyruszał przeciw Babilonowi (zob. ust. 5, koniec). [przypis tłumacza]

703. Hystaspes — dostojny Pers z otoczenia Cyrusa, dowódca jazdy, zwycięzca Frygii Małej; zaślubił później córkę Gobryasa. [przypis tłumacza]

704. bogato obdarzony z powodu twego listu — mianowicie z powodu wzmianki, by przyjąć Hystaspesa jako przyjaciela królewskiego; tak też go przyjęto, to znaczy obsypano go darami. [przypis tłumacza]

705. bogowie ludziom w duszę wszczepili, czyniąc przez to ich wszystkich zarówno ubogimi — bogowie wszczepili w dusze ludzkie żądzę posiadania; wskutek tego ludzie są ubodzy, gdyż ciągle pragną coś posiadać. Słabość tę dzieli Cyrus z innymi ludźmi. [przypis tłumacza]

706. Ja natomiast poddaję się bogom — jestem posłuszny temu naturalnemu popędowi do posiadania, jaki bogowie wszczepili w ludzką duszę. [przypis tłumacza]

707. brzemię sławy często sprawia, że ci, co je dźwigają, mniejszym ciężarem ziemię gniotą — sława dodaje niejako skrzydeł człowiekowi i podnosi go nad poziomy. Dźwigając więc ciężar sławy, jest lżejszy niż bez tego ciężaru, gdyż bez sławy gniecie ziemię, a dźwigając na barkach sławę, podnosi się ku górze. [przypis tłumacza]

708. pilnują murów — murów warownych, otaczających miasta. [przypis tłumacza]

709. przybył do Persji, siódmy raz podczas swego panowania — wedle Ksenofonta mieszkał Cyrus w Babilonie przez 7 miesięcy zimowych, 3 miesiące wiosny spędzał w Suzie (Suzjany Ksenofont nie wlicza do Persji), 2 miesiące letnich upałów w górzystych medyjskich Ekbatanie (dziś Hamadan, prawie w połowie odległości między Morzem Kaspijskim a Zatoką Perską). [przypis tłumacza]

710. przewodził Persom w tańcu według ojczystych zwyczajów — prawdopodobnie przenosi Ksenofont na Persów zwyczaj grecki; np. znane u Spartan „chóry” (taniec po grecku: chorós) nagiej młodzieży podczas uroczystości Gymnopedia lub trzy chóry: starców, mężczyzn i młodzieńców, albo chór w święto Hiakintiów (por. Ageilaos). [przypis tłumacza]

711. już ci bowiem pora odejść do bogów — Ksenofont, używając tych słów, nie idzie za greckim wyobrażeniem o życiu pozagrobowym, jak je przedstawia poezja epiczna lub wiara ludowa, lecz za własnymi przekonaniami; a może też znał perskie wierzenia, że duch dobrego człowieka dostaje się do siedziby duchów błogosławionych. [przypis tłumacza]

712. Helios (mit. gr.) — bóg słońca. [przypis edytorski]

713. złożył ofiarę (...) na wierzchołkach gór — Persowie, wyznawcy mazdaizmu, oddają cześć najwyższemu bogu Ahuramazdzie (Ormuzdowi), rozpalając ogień święty na szczytach gór. [przypis tłumacza]

714. Ojczysty Zeusie, Heliosie — Grek nazywa Ormuzda Zeusem, Mitrę Heliosem (Słońcem) [Mitra to indoirański słoneczny bóg ładu i światła; red. WL]. [przypis tłumacza]

715. wróżbach z głosu ludzkiego — słowa ludzkie przypadkiem zasłyszane, z których można sobie wysnuć wróżbę (po łacinie omen); np. gdy rzymski senat po spaleniu Rzymu przez Gallów zastanawiał się, czyby nie przenieść miasta gdzie indziej, nadszedł oddział wojska, a centurion krzyknął: „Stój, chorąży! Najlepiej tu zostaniemy”. Te słowa obradujący senatorowie przyjęli jako wyraz woli bogów i Rzym odbudowano na dawnym miejscu. [przypis tłumacza]

716. kazał przywołać synów — Cyrus miał dwóch synów: starszego Kambyzesa, następcę tronu, zrodzonego z matki Kassandane, córki Farnaspesa z rodu Achemenidów (Ksenofont podaje, że Cyrus ożenił się z córką Kyaksaresa, a Medię otrzymał jako wiano), i młodszego Tanaoksaresa. U Ktezjasza, historyka Persji, Greka, nadwornego lekarza Artakserksesa II, brzmi to imię „Tanyoksarkes”, u Herodota „Smerdis”, u Persów „Bardija”. Kambyzes przed wyprawą egipską kazał go potajemnie zgładzić, a zbrodnia ta stała się później przyczyną jego zguby. [przypis tłumacza]

717. tylko jako o szczęśliwym i zgodnie z tymi słowami czynić — to znaczy: nie płakać ni rozpaczać po mej stracie. [przypis tłumacza]

718. z tych pięknych rzeczy — sumę obowiązków i powinności, jako też praw, nagród i odznaczeń (godności, urzędów) równouprawnionych obywateli nazywają Spartanie „piękne rzeczy” (ta kalá). Ksenofont, mając na myśli powinności i odznaczenia obywateli perskich w różnym wieku (zob. ust. 1: O wychowaniu u Persów), używa tego samego wyrażenia. [przypis tłumacza]

719. zostawiam przy życiu was, synowie, których mi bogowie dali — w tym kryje się myśl, że Cyrusowi żadnego dziecka śmierć nie zabrała. [przypis tłumacza]

720. aby starszym (...) ustępować w drodze, siedzeniu i słowach — zwyczaj spartański, który Ksenofont prawdopodobnie przypisuje Persom. W Grecji, a szczególnie w Sparcie, panowała cześć dla starszych. [przypis tłumacza]

721. dają ci je tak bogowie — z woli bogów ty jesteś pierworodnym. [przypis tłumacza]

722. Kaduzjowie — lud na południowo-zachodnim wybrzeżu Morza Kaspijskiego, na północ od Medii; bezpośrednio nie graniczy z Medią ni z Armenią, jak tu sobie Ksenofont wyobraża. Gdzie indziej uważa Kaduzjów za sąsiadów Asyrii, nie Medii, jest więc sprzeczność. Medów, Armeńczyków, a po trzecie Kaduzjów: Ktezjasz podaje inne kraje: Baktrię, nad górnym biegiem rzeki Oksos, Chorazmię nad dolnym biegiem tejże rzeki (północno-wschodnie kresy państwa), partię między Baktrią a Hyrkanią (południowo-wschodnie wybrzeże Morza Kaspijskiego), Karmanię, na północny wschód od Zatoki Perskiej. [przypis tłumacza]

723. gwoli (daw.) — dla, z powodu, w celu. [przypis edytorski]

724. duchów-mścicieli — takimi duchami-mścicielami są np. Erynie [gr. boginie zemsty], które prześladują zbrodniarzy. Tak Oresta, matkobójcę, ścigają Erynie, mścicielki zamordowanej Klitajmnestry. [przypis tłumacza]

725. zmarłym oddawano by (...) taką cześć — pogrzebowa uroczystość i ofiary dla zmarłych. [przypis tłumacza]

726. gdy duch niezmieszany i czysty odłączy się, wtedy naturalnie jest on także najrozumniejszy — jeżeli duch za życia człowieka, a więc zmieszany z cielesnymi, ziemskimi pierwiastkami, posiada rozum, to tym bardziej wówczas, kiedy ten ziemski, cielesny pierwiastek od niego się oddzieli. [przypis tłumacza]

727. wtedy przewiduje niejedno z przyszłości — wiara w sny, jako w proroctwo bogów, jest w starożytności powszechna; podzielają ją także filozofowie. [przypis tłumacza]

728. to i moją duszę szanujcie — i wy szanujcie moją duszę tak, jak inni ludzie szanują dusze swych krewnych. [przypis tłumacza]

729. widoczne dla wszystkich muszą zawsze żyć wasze czyny — czyny żyją wiecznie w pamięci ludzi. [przypis tłumacza]

730. oddajcie ziemi jak najprędzej — Persowie trupów nie palą, by nie zanieczyszczać świętego ognia. [przypis tłumacza]

731. dusza opuszczać mnie zaczyna stąd, skąd właśnie u wszystkich ludzi zaczyna... — to znaczy od kończyn; naprzód sztywnieją palce rąk i nóg. [przypis tłumacza]

732. kiedy się zakryję — starożytni, czując zbliżającą się śmierć, zakrywają oblicze. [przypis tłumacza]

733. jeżeli będę z bogiem — tj. jeżeli dusza jest nieśmiertelna. [przypis tłumacza]

734. jeżeli już niczym więcej nie będę — jeżeli dusza ginie razem z ciałem. [przypis tłumacza]

735. okażcie wdzięczność, jak to ku czci szczęśliwego męża jest w zwyczaju — urządzano stypę, a może i obdarzano obecnych na pogrzebie. [przypis tłumacza]

736. i tak skończył — Cyrus zginął na wojnie ze szczepami turańskimi (z Massagetami [szczepami pasterskimi pomiędzy Persją a Jeziorem Aralskim]); opowiadanie Ksenofonta o jego śmierci nie ma historycznej wartości. [przypis tłumacza]

737. oskarżyciele Sokratesa — oskarżycielami Sokratesa byli: poeta Meletos, garbarz Anytos i mówca Lykon (zob. Apologia). [przypis tłumacza]

738. Skarga przeciw niemu brzmiała mniej więcej w następujący sposób... — Ksenofont formuje skargę na podstawie lektury (Platona i innych), gdyż podczas procesu był w Atenach nieobecny, i wyraźnie podkreśla, że dosłownego brzmienia skargi nie przytacza. [przypis tłumacza]

739. składał często ofiary w domu — przed domem greckim, na środku dziedzińca, okolonego murem, stał ołtarz Zeusa, Opiekuna Zagrody. [przypis tłumacza]

740. Sokrates mówił, iż „bóstwo” daje mu znaki — Sokrates twierdził, że słyszy w duszy głos bóstwa, które często, gdy ma uczynić jakiś fałszywy krok, przestrzega go i odwodzi od tego zamiaru, a nigdy do niczego nie zachęca. Sokrates zwał to bóstwo dajmonion. [przypis tłumacza]

741. wierząc w wróżbiarstwo, posługują się lotem ptaków — jeśli ptak leci od wschodu słońca (u Greków po ręce prawej, gdyż wieszczący z lotu ptaków zwracał się twarzą ku północy; u Rzymian odwrotnie), to znak był pomyślny. [przypis tłumacza]

742. wierząc w wróżbiarstwo, posługują się (...) ludzkimi głosami — jeżeli np. ktoś, ważąc w myśli jakiś zamiar, usłyszy na ulicy z rozmowy dwóch przechodniów słowa: „Doskonale się uda”, to nie ów nieznajomy dał dobrą wróżbę, lecz bóg ją jego głosem objawił. Podobnie i innego rodzaju wyrocznie są głosem boga. [przypis tłumacza]

743. przypadkowymi znakami — grzmoty, błyskawice, pioruny, spotkanie kogoś. [przypis tłumacza]

744. ofiarami — wróżono z wnętrzności zabitych na ofiarę zwierząt, a zwłaszcza z wyglądu wątroby. Sztuka takiego wróżenia, nieznana jeszcze Homerowi, była później w użyciu u Greków, Etrusków i Rzymian; u Rzymian znawcy tej sztuki rekrutowali się z Etrusków. [przypis tłumacza]

745. Sokrates zaś tak mówił, jak myślał... — „Ptaki dają mi wskazówkę” jest tylko nieścisłym powiedzeniem, bo każdy wie, że to bóg za pośrednictwem ptaka daje poznać swą wolę. Sokrates dzieli przekonania ogółu, ale wyraża się ściślej niż ogół. [przypis tłumacza]

746. przyjaciołom doradzał, co czynić... — Platon inaczej: „bóstwo” to nigdy nie doradza, lecz czasami odradza czegoś Sokratesowi. Może Ksenofont nieodezwanie się głosu bożego uważa za znak zgody bóstwa na pewną myśl. [przypis tłumacza]

747. tedy (daw.) — więc, zatem. [przypis edytorski]

748.