Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia - Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy) (jak czytać książki na tablecie za darmo .txt) 📖

Zaznaczam tylko, że według mnie na podstawie mojego systemu wszystkie „zjawiska psychiczne” powinny być sprowadzalne do następstw jakości i bezpośrednio danej jedności osobowości97. Chodzi tylko o to, aby przyjmować minimum pojęć podstawowych, a jeśli przyjmuje się inne, to z całą świadomością ich „skrótowatości” i sprowadzalności do tamtych pierwszych. B. O nie-metafizycznej hierarchii pojęć

Jeśli chodzi o hierarchię pojęć w obrębie ich własnej sfery, a nie w stosunku do danego systemu filozoficznego, możemy ułożyć je w szereg, zaczynając od najprostszych, odpowiadających istnościom, które nie podlegają definicji i dają się jedynie ukazać, aż do najbardziej ogólnych i oderwanych, które mogą lub nie mogą podlegać definicji istotnej, ale w każdym razie ukazać się nie dadzą98. Uważając, że zagadnienie ogólności pojęć jest rozwiązane, bez wprowadzenia pojęć implikujących „logiczną metafizykę”, nie będę się już tą kwestią zajmował. Zrobienie sztucznego według mnie problemu ze stosunku wielości odpowiedników do jednego pojęcia wprowadzałoby niepotrzebnie niemożność jednolitego ujęcia ogólności pojęć, na tym tle, że pewne oderwane pojęcia mają tylko jeden jedyny odpowiednik (np. Czas Abstrakcyjny); także kwestia pojęć sprzecznych wymagałaby zupełnie osobnego traktowania. Oba te zagadnienia w moim poglądzie rozstrzygają się z zupełnie jednolitego punktu widzenia, przy pomocy pojęć: znaku i znaczenia i przy rozdzieleniu tego ostatniego na pojęcia: odpowiednika i kompleksu znaczeniowego prywatnego. Do tych pojęć dochodzi jeszcze pojęcie definicji, sprowadzalnej w ostateczności do pojęć, którym odpowiadają odpowiedniki, dające się jedynie ukazać.

W hierarchii, którą mam zamiar tu przedstawić, zaczynamy od pojęć najprostszych, o odpowiednikach niepodlegających definicji i dających się jedynie „ukazać” w wyżej podanym znaczeniu. Ostatecznymi elementami Istnień Poszczególnych w ich trwaniach okazały się jakości — „istności” złożone wprawdzie z jakości składowych (formalnych i „żywych”99 — jak można by nazwać rzeczywiste aktualne dźwięki, zapachy, barwy, dotyki w uniezależnieniu od ich jakości formalnych: czasowych i przestrzennych), ale dających się całkowicie wydzielić z ogólnego obrazu w najszerszym znaczeniu, tzn. jako danego przekroju świadomości w czasie — jedynie przy pomocy analizy pojęciowej i abstrakcji, a w bezpośrednim przeżywaniu stanowiącymi jedność absolutną o pewnych — jako samodzielnie istniejących, niedających się pomyśleć — „momentach” częściowych, niesamodzielnych, które jednak będą mogły pojawić się w trwaniu jako takie, na mniej wyraźnym „tle zmieszanym” innych takich „momentów” i kompleksów jakości w ogóle. Możemy więc przyjąć, że te jakości złożone, a nie ich „momenty składowe”, stanowić będą najprostsze w bezpośrednim przeżyciu elementy trwań Istnień Poszczególnych: będą — na równi z jednością osobowości (którą w pseudo-definicji określiliśmy jako jakość formalną całości trwania danego (IP)) — bezpośrednio danymi, a pojęcia im odpowiadające nazwiemy, według przyjętej terminologii, pojęciami percepcyjnymi.

Następnymi — co do złożoności odpowiedników swych — będą pojęcia, odpowiadające kompleksom jakości i to kompleksom, tak czasowym, jak i przestrzennym, złożonym z jakości zasadniczych, a dalej bardziej czasowych i bardziej przestrzennych, np. barw, stanowiących dla nas przedmioty świata zewnętrznego, i dźwięków, stanowiących np. pewne melodie lub w ogóle związki, np. następstwo powtarzających się różnych huków jakiejś maszyny.

Tu występuje dość jadowity i trudny problem „przedmiotu”. Pewne stałe związki jakości, które nazwałem „żywymi” w przeciwieństwie do wspomnień = (KBN), tj. jakości rzeczywiście, obecnie w trwaniu istniejących, w tym wypadku; bardziej przestrzennych, zasadniczych, granicznych, a także jednoistnych bardziej przestrzennych, nazywamy przedmiotami rzeczywistymi. Chodzi o to, w jaki sposób przedmioty są nam dane i jakie są kryteria dla odróżnienia ich od innych związków i kompleksów. Jestem przeciwny rozciąganiu nazwy przedmiotu poza granicę przedmiotu rzeczywistego, tj. według mnie wyznaczonego w Rzeczywistej Przestrzeni przez jakości bardziej-przestrzenne (dotyki i związane z nimi barwy, i obu tych rodzajów przestrzenne jakości formalne). Kompleksy jakości bardziej czasowych oraz tzw. „przedmioty idealne” musimy dokładnie odróżnić od przedmiotów w ścisłym znaczeniu, według określenia powyższego, o ile nie chcemy sztucznie zamazać różnic między nieporównywalnymi „istnościami” i doprowadzić do beznadziejnych zamieszań pojęciowych na ten temat, na tle czysto gramatycznej, ontologicznie nieistotnej, jednolitości ujęcia rzeczy. Ujmowanie odpowiedników różnych pojęć pod jednym pojęciem ogólnym, pod które one w istocie nie podpadają, musi doprowadzić do sfałszowania prawdziwego stanu rzeczy, panującego w danej sferze. Przedmiotem w ścisłym znaczeniu będziemy nazywać względnie stały utwór przestrzenny, wyznaczony przez jakości bardziej-przestrzenne, zasadnicze, tzn. dotyki (lub ich możliwości na podstawie innych doświadczeń z ich związkami wyprowadzone), których kompleksy będą zachowywać pewną stałość w stosunkach wzajemnych, jak również pewien stały związek ze względnie stałymi kompleksami jakości jednoistnych bardziej-przestrzennych (tzn. barw i kształtów wzrokowych). Zasadnicze są dla mnie dotyki (i czucia wewnętrzne), ponieważ w nich odróżnia się samo dla siebie (IP) od reszty Istnienia. Nie będziemy nazywać przedmiotami tylko tych w ten sposób zdefiniowanych kompleksów, które będziemy musieli uznać za Istnienia Poszczególne. W ten sposób rośliny, jako organizacje (IPN), a nie (IPN) jako takie, będą dla nas przedmiotami, pewne zaś ich części (komórki) — nie. Ale to dla naszego problemu nie jest na razie istotne.

Kwestia, czy przedmioty są nam jako takie bezpośrednio dane czy nie, jest według mnie nieistotna, dlatego, że to, jak nazywać będziemy „sposób dania”, zależeć będzie od tego, z jakimi (XN) będziemy mieli do czynienia i z jak wielkimi — w stosunku do naszej — przestrzennymi wielkościami ich kompleksów. Jeśli będziemy rozpatrywać dostatecznie w stosunku do nas mały przedmiot w kategoriach jakości dotykowych, wtenczas może zajść wypadek, że cały przedmiot będzie nam dany od razu jako taki, np. nieduża kulka, trzymana w ręku. Oczywiście robię tu abstrakcję od „wszystkich” drobnych zagłębień powierzchni kulki i ręki, tak jak od ich przypuszczalnej „budowy fizycznej” — mówię o danych bezpośrednio. Również nie biorę pod uwagę „wnętrza” danej kulki, które nie wchodzi w grę w żadnej w ogóle koncepcji przedmiotu, ale może być wysunięte jako zarzut przeciw możliwości wypadku „bezpośredniości dania” całego przedmiotu. Lepiej by więc było zachować pojęcie „bezpośredniego dania” do samych jakości tylko i ich kompleksów jako takich, stwierdzając, że przedmiotami nazywać będziemy: albo pewne przestrzenne aktualne kompleksy jako takie — i wtedy przedmioty w pewnych specjalnych wypadkach będą bezpośrednio dane — albo też będziemy nazywać w większości wypadków przedmiotami takież kompleksy nie tylko aktualne — bo te same mogą nie wyznaczać nam bezpośrednio przedmiotu — tylko, w związku z kompleksami danymi, możliwości jeszcze innych następstw, których pod pewnymi warunkami możemy oczekiwać, przy czym warunki te, jak również same oczekiwania, będą też tylko i jedynie następstwami kompleksów jakościowych100. Z jakich jakości składać się będą te „stany rzeczy”, które nazwaliśmy oczekiwaniami, jest na razie obojętne. Będzie to podobna sprawa jak z uczuciami w ogóle, sprowadzalnymi do czuć muskularnych i czuć organów wewnętrznych, na tle innych kompleksów (XN) obecnych i byłych, czyli wspomnień, lub kompleksów fantastycznych.

Przykład „bezpośredniego dania przedmiotu” podany powyżej (nieduża kulka w ręku, kawał chleba w ustach, wreszcie coś, co jest pożywieniem ameby, otoczone całkowicie jej plazmą) może się wydać na pozór zupełnie śmieszny. Weźmy jednak pod uwagę, jak przedstawiany bywa zwykle fakt „niebezpośredniości dania przedmiotu”, a zrozumiemy, że przykład nasz nie jest znów tak nieistotny. Nam chodzi w ogóle o to, aby pozbawić istotności sam problem i aby sprowadzić go do „problemu pozornego” („Scheinproblem101”). Otóż jeśli będziemy od razu brali pod uwagę wszystkie rodzaje jakości, w których prawidłowych związkach jest nam dany przedmiot, nie będziemy mogli podać zadowalającego rozwiązania zagadnienia. Musimy przyjąć jakość dotykową — w jej wewnętrznej i zewnętrznej składowej, tę, w której Istnienie Poszczególne odgranicza się jako „samo dla siebie” od reszty Istnienia (założyć przy tym musimy oczywiście wielość tych jakości, różniących się choćby lokalizacją, i ich jedność jako wielości właśnie i w ten sposób przyjąć rudymentarną, choćby minimalnego stopnia, jedność osobowości) — jako jakość zasadniczą i w jej terminach wykazać nieistotność problemu „bezpośredniości, ew. niebezpośredniości dania przedmiotu”. Zwolennicy „niebezpośredniości dania przedmiotu” mówią: przedmiot istnieje dla nas tylko jako pojęcie, oznaczające prawidłowe następstwo jakości pod pewnymi warunkami = mając dany jeden kompleks jakości (będący „rzutem przedmiotu”, danym w jakościach wzrokowych np.) na podstawie przeszłych doświadczeń i oczekując (w znaczeniu powyższym) innych następstw, po spełnieniu pewnych warunków, twierdzimy, że mamy przed sobą przedmiot. Przedmiot jest to tylko pojęcie (dla nas znak posiadający znaczenie) i to pojęcie wyrażające możliwy, prawidłowy związek kompleksów (XN). Tę zasadę stosują zwolennicy „niebezpośredniości dania” do wszystkich jakości zupełnie na równi — w ten sposób przedmiotem może być sonata, zaćmienie słońca lub czyjaś śmierć, na równi z armią czy lokomotywą. Trzeba odróżnić znaczenie przedmiotu logiczne i gramatyczne102 od ontologicznego. Według nas, jeśli w jakimkolwiek rodzaju jakości jest możliwość dania całego przedmiotu w danym momencie czasu i to czasu minimalnego dla danego (IP), tj. najmniejszego czasu, w którym to dane (IP) może w ogóle coś sobie uświadomić, a nie w formie następstwa prawidłowego, w czasie dłuższym od tego czasu minimalnego, z którego to następstwa wnioskujemy dopiero o istnieniu obiektywnym przedmiotu — teoria absolutnej niebezpośredniości jego dania musi tym samym upaść — chyba że za odpowiednik pojęcia przedmiotu będziemy uważali związek wszystkich aktualnych i możliwych jakości; a więc np. i dźwięki, i barwy, i zapachy, i wrażenia ciepła lub zimna itp., i oczywiście dotyki, jako te konieczne (XN), w których przedmiot odgranicza się dla nas najbezpośredniej od nas i innych przedmiotów — jeśli nie dotyki aktualne, to chociaż wyobrażone, jako związane w sposób względnie stały z odpowiednimi wrażeniami wzrokowymi =(Xj/rN), tzn. jakościami jednoistnymi bardziej przestrzennymi — jednoistnymi, o ile oczywiście zrobimy abstrakcję od związanej z każdą w ogóle jakością „żywą” jakości formalnej=(Xf). Rozpatrując wyobrażenie całego przedmiotu na podstawie widzenia jego jednej strony, trzeba jeszcze wziąć pod uwagę czucia muskularne, które odegrywają rolę zasadniczą w konstytuowaniu się „przedmiotu transcendentnego” z „immanentnego”. Sumy tych czuć określamy jako „zaznaczone ruchy”, tj. ruchy, które musielibyśmy wykonać, aby dosięgnąć danego przedmiotu i wziąć go w rękę np. Wyobrażenia te (wyobraźnia dotykowa) niezależne są od wielkości przedmiotu — mogą stosować się równie dobrze do małej kulki, jak do góry, odległej o dziesiątki kilometrów. Jeśli dopiero prawidłowe związki wszystkich tych jakości uznamy za to, co ujmujemy w pojęciu przedmiotu, to oczywiście cały przedmiot dany jednorazowo w czasie (t0) w jakościach dotykowych będzie mógł być uważany za jeden „aspekt” przedmiotu tak jak wyżej pojętego. Jednak to wyróżnienie jakości dotykowych dla określenia przedmiotu nie jest przypadkowe. Poza tym już, że tylko w tych właśnie jakościach następuje odgraniczenie (IP) od reszty Istnienia, również odgraniczenia wszystkich przedmiotów w przestrzeni dla (AT), które (mimo też pewnych subiektywności w stosunku do sprawdzalnych obiektywnie stosunków103) w tych jakościach najistotniej są dane, tzn. w „rzeczywistej” swej postaci przestrzennej, ponieważ jakości dotykowe nie mogą być lokalizowane w Zewnętrznej Rzeczywistej Przestrzeni, a jedynie na granicy (AR) i są ostatnimi i pierwszymi elementami rzeczywistości właśnie. Musimy uznać, że pierwszym bezpośrednio danym nam przedmiotem jest nasza (AR) [ciało] i że przy pomocy niej i „wyobraźni dotykowej” interpretujemy stosunki w dookolnej przestrzeni dostarczane nam przez (Xj/rN). Właśnie to, że związki jakości dotykowych są, poza „metodami obiektywnymi” — [które ostatecznie, nawet poprzez kombinacje wzrokowe (odczytywanie instrumentów, operowanie znakami, posiadającymi znaczenia), do tych jakości dotykowych (aktualnych, czy wyobrażeniowych — to obojętne) dadzą się jako do ostatecznych sprowadzić] — jako zlokalizowane na granicy (AR), ostatecznym sprawdzianem lokalizacji innych jakości (mimo pewnych wypadków niedokładności), stawia je w położeniu wyjątkowym. Wszystkie inne jakości muszą się do jakości dotykowych odnosić jako do ostatecznego kryterium przestrzennej rzeczywistości — (tj. w tym wypadku, gdy nie mówimy o (AT) jako takim) — tj. rozmieszczenia i stosunków (IPN) w Przestrzeni, względnie ich zbiorowisk, będących dla nas „materią martwą”. Możemy więc zdefiniować rzeczywistość w pierwszej abstrakcji od rzeczywistości życiowej104 jako rozmieszczenie i stosunki wzajemne (IPN) w Przestrzeni, przy czym pewne z tych (IPN) będą istnieć dla nas jako takie, inne w postaci „materii martwej”, „odczuwalnej”, a jeszcze inne tylko jako konieczne do przyjęcia wypełnienie Przestrzeni, ale niewyznaczone dla nas przez (XN) w naszej Rzeczywistej Przestrzeni. Dlatego to możność pomyślenia faktu, że dany w jakościach dotykowych przedmiot może być cały w swej granicy zewnętrznej, w której odgranicza się od innych — (cały, ale nie w znaczeniu absolutnym, tzn. np. jako aktualna nieskończoność części swej płaszczyzny, co ani w naszym poglądzie, ani w poglądzie fizykalnym jest nie-do-pomyślenia — cały również w abstrakcji od swego wnętrza) — treścią (AT) w danym (t0), a nie tylko jako następstwo w następujących po sobie (t0N), czyni nieistotną całą kwestię bezpośredniości i niebezpośredniości „dania” przedmiotu. Ogólnikowo, przy wyjściu z niezróżniczkowanego ogólnego pojęcia przedmiotu, sprawy te nie mogą być rozstrzygnięte i muszą prowadzić do beznadziejnych zawikłań. Jeśli się przyjmie każde „coś” za przedmiot i przyjmie się następnie intencjonalność wszystkich przeżyć, w których będą występowały dwa rodzaje elementów niesprowadzalnych, tj. elementów hyletycznych105 i aktów, to wprawdzie pozornie ujednolica się pogląd na różne zjawiska świadomości, ale za cenę ich pewnego sfałszowania. Inaczej bowiem zupełnie zasadniczo dany nam jest przedmiot materialny, a inaczej tak zwany „idealny”, czego w tej ostatniej interpretacji się programowo nie dostrzega; przy czym nie wyjaśnia się zupełnie stosunku między aktem a przedmiotem, jako też między aktem a składającymi go elementami hyletycznemi. W ogóle pojęcie aktu uważam za jedno z najbardziej tajemniczych i nienadających się do związania z innymi pojęciami filozofii, i jako takie za zupełnie niezdolne nic wyjaśnić. Za przedmiot w ścisłym znaczeniu uznajemy w rozważaniach naszych jedynie tzw. „namacalny”, „solidny” [„solide, relativement invariable106”, co wyraża się w pojęciu: „względnie stałe następstwo (XN)”], niezmienny przedmiot poglądu życiowego. Wszystkie inne „istności” i „utwory” [np. woda, powietrze, azot, sonata itp. albo sonata b mol Chopina107, zbrodnia przy ul. Widok z dnia 16. V. 1916 r. itp. — nie mówię tu o pojęciach ogólnych: wyrażeń: powietrze, azot np. nie biorę tu w znaczeniu pojęć jako takich, tylko jako ich odpowiedniki, tzn. cała woda lub powietrze ziemi, cały azot świata