Człowiek-maszyna - Julien Offray de La Mettrie (darmowa biblioteka .txt) 📖

wszyscy starożytni i nowożytni epikurejczycy mogli mieć słuszność, utrzymując, że oko widzi tylko wskutek swoistej budowy i odpowiedniego umieszczenia (...) — Por. Systemat Epikura (myśl XVIII). [przypis tłumacza]

148. Śmiertelnicy (...) słuchaliby (...) samorzutnego nakazu własnej osobistości, jest to bowiem jedyny głos, którego nie lekceważy się bezkarnie, jedyny przewodnik, wskazujący nam rozkoszne ścieżki cnoty, wiodące do szczęścia — Por. Discours Préliminaire, s. XXIX–XXX oraz De rerum natura Lukrecjusza (I, 101). [przypis tłumacza]

149. Bacon z Werulanu opowiada (...) prostopadle do wysokości dwóch stóp — Ustęp ten brzmi w wyd. 1751, jak następuje: „Kanclerz Bacon, autor pierwszorzędny, opowiada w swej Historii życia i śmierci o pewnym człowieku schwytanym na zdradzie, któremu za życia odsłonięto wnętrzności, aby wyrwać serce i wrzucić je do ognia; podskoczyło wówczas pierwotnie prostopadle w górę do wysokości półtrzeciej stopy, następnie jednak podskakiwało w przeciągu 7 lub 8 minut, tracąc wciąż siły i wznosząc się coraz niżej za każdym razem”. [przypis tłumacza]

150. którym odcięto głowę — Wyrazy te opuszczone są w wyd, 1774 r. (Amsterdam). [przypis tłumacza]

151. 1. Każde ciało zwierzęce drga jeszcze po śmierci (...) 10. Pokrajane polipy — Wszystkie wymienione spostrzeżenia, będące wówczas zupełną nowością, wchodzą dzisiaj od dawna w skład każdego podręcznika fizjologii. Przyczyniły się one do utworzenia pojęcia drażliwości jako pierwiastka poruszającego ciał organicznych. Pojęcie to znane było de la Mettriemu już w r. 1748, a więc przed ogłoszeniem teorii drażliwości Hallera (1752). [przypis tłumacza]

152. właściwie siedlisko wrodzonej nam siły cielesnej (...) przebywa najwidoczniej w tej części, którą starożytni nazwali parenchymą (miąższem) tj. w swoistej istocie części ciała, nie biorąc w rachubę żył, tętnic i nerwów — Autor upatruje siedlisko drażliwości mięśnia w samym mięśniu czyli, według dzisiejszego mianownictwa, w jego swoistej materii białkowatej, odosobniając zupełnie drażliwość od wpływu nerwów. Twórcza wyobraźnia de la Mettriego uprzedza i w tej dziedzinie wywody teoretyczne, zabezpieczone później przez Hallera za pomocą rozumowania i doświadczenia. Badacz ten odróżnia mianowicie zasadniczo siłę nerwową od siły wrodzonej mięśnia: „siła nerwowa”, powiada Haller, „przenika do mięśnia z zewnątrz, wewnątrz zaś mięśnia przebywa inna siła” (Z arysfizjologii, 1788). [przypis tłumacza]

153. emetyk — lek wywołujący wymioty. [przypis edytorski]

154. nie działająż — konstrukcja z partykułą -że, skróconą do -ż; znaczenie:czy nie działają, czyż nie działają. [przypis edytorski]

155. zali (daw.) — czy, czyż. [przypis edytorski]

156. o pierwiastku pobudzającym i popędzającym, nazywanym przez Hipokratesa ενορμων (dusza) — W wyd. 1774 (Amsterdam) czytamy: „(...) nazywanym przez Hipokratesa po grecku (duszą)”. [przypis tłumacza]

157. Działanie wspomnianego pierwiastka tłumaczy wszystko (...) włącznie do zadziwiających skutków, wywołanych przez choroby wyobraźni — Autor ulega tutaj skłonności, panującej w w. XVIII, kiedy przypuszczano, że istnieje w mózgu oznaczone miejsce (tzw. „mięsień mózgowy”), skąd biorą początek najważniejsze czynności duchowe. Jest to jak gdyby niewyraźny ślad „pierwiastka poruszającego”, jednocześnie zaś uzmysłowienie pewnej abstrakcji psychologicznej. Zresztą wiadomość o ἑνορμων zawdzięcza de la Mettrie zapewne nie tzw. „pismom Hipokratesa”, lecz Abrahamowi Kaau-Boerhaave’owi, siostrzeńcowi znakomitego mistrza lejdejskiego i autorowi dzieła Impetum faciens dictum Hippokrati (Lugd. Bat. 1745). Nerwy ruchowe i czuciowe, różniące się między sobą pod względem anatomicznym są, według tego badacza, czynnikami wszystkich przebiegów fizycznych i duchowych (actionem motus et sensus fieri per diversos nervos, distinctos plane neque unquam aut usquam confudendos). Czynnikiem życia nie jest jednak ani ciało, ani dusza, jeno trzeci, pośredniczący pierwiastek, mianowicie wspomniane impetum faciens, czyli ἑνορμων Hipokratesa. [przypis tłumacza]

158. istnieje oczywista łączność między matką a dzieckiem — Przynajmniej za pośrednictwem naczyń. Czy można z pewnością twierdzić, że nie za sprawą nerwów? [przypis autorski]

159. (...) struny wewnętrznej, która by naciągała zewnętrzne (...) — „Struna” jest właśnie owym pierwiastkiem pośredniczącym. Uzmysłowienie jego w tej postaci zawdzięczał autor Człowieka-maszyny Kartezjuszowi, ten bowiem uważał za siedlisko duszy wyrostek szyszkowy [szyszynkę; WL], wychodzące zaś zeń włókienka (dzisiejsze habenulae) za cugle, pomagające duszy przy wprowadzaniu ciała w ruch. [przypis tłumacza]

160. Borelli, Jan-Alfons (1608–1679) — znakomity lekarz i fizyk, założyciel szkoły jatromatematycznej, stosował matematykę i fizykę do badań fizjologicznych. Dał pierwsze systematyczne opracowanie teorii, wyjaśniającej ruchy ciał ożywionych za pomocą praw mechaniki (De motu animalium, 1680–1681). [przypis tłumacza]

161. pięknaż (...), potężnaż — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że, skróconą do -ż. [przypis edytorski]

162. za pomocą Hipokratesowskiego ἑνορμων — W wyd. 1774 (Amsterdam) czytamy: „za pomocą wyrazu Hippokratesa (...)”. [przypis tłumacza]

163. Drganie naturalne, właściwe naszej maszynie (...) — W jednym z wcześniejszych dzieł lekarskich autora, mianowicie w Traité du vertige (Rennes 1737) spotykamy już teorię drgań włókien mózgowych, tkwiących jakoby u podstawy czynności duchowych. W rok po ukazaniu się Człowieka-maszyny wyłożył ją Dawid Hartley w części fizjologicznej swego na wpół fizjologicznego, na wpół teologicznego dzieła pt. Rozmyślania o człowieku, o jego budowie, o jego obowiązkach tudzież oczekiwaniach (1749). Niesłusznie tedy wymienia się Hartley’a w literaturze psychologicznej jako pierwszego twórcę teorii drgań. [przypis tłumacza]

164. Stahl, Georg Ernst (1660–1734) — Lekarz i chemik niemiecki, przyjaciel osobisty Leibniza i zwolennik jego poglądów filozoficznych, był twórcą tzw. „animizmu”, stanowiącego krańcową reakcję przeciwko stosowaniu w medycynie metod fizycznych i chemicznych, uprawianych przez jatrofizyków i jatrochemików. Zwolennicy pierwszej szkoły przypisywali ruchowi mechanicznemu i w ogóle siłom fizycznym główną rolę w czynnościach ustroju, gdy jatrochemicy upatrywali wszędzie sprawy chemiczne, poczytując kiśnięcie i nieprawidłową fermentację za źródło wszystkich objawów chorobowych. Obie te szkoły panowały w nauce prawie do końca w. XVIII, jakkolwiek już od jego połowy zaczęły coraz więcej stracić na znaczeniu. Stahl zapędził się tak daleko w walce przeciwko wspomnianym kierunkom, że odmówił czynnikom fizycznym i chemicznym wszelkiego wpływu na sprawy życiowe, uważając „duszę nieświadomą” (anima inscia) za główną siłę, kształtującą ciało i kierującą nim według swego upodobania. Wstrzymanie więc gnicia w żywym ciele ludzkim należało, zdaniem Stahla, tłumaczyć nie inaczej, jak przez działanie opiekuńczego „pierwiastka życia” (principium vitae) albo przez „duszę rozumną czyli naturę, działającą ożywczo i rozumnie” (anima rationalis seu natura vitaliter et cum intelligentia agens). [przypis tłumacza]

165. Hecquet, Filip (1661–1737) — należał do najwybitniejszych lekarzy francuskich i napisał szereg dzieł z zakresu terapii i higieny. [przypis tłumacza]

166. sromotny (daw.) — wstydliwy; haniebny. [przypis edytorski]

167. priapizm — długotrwały, bolesny wzwód członka będący objawem chorobowym (tzn. niezwiązany z erotycznym podnieceniem); nazwa pochodzi z mit. gr., od imienia boga płodności i urodzaju Priapa, syna Dionizosa i Afrodyty, którego wizerunki przedstawiają postać z członkiem w stanie erekcji. [przypis edytorski]

168. we wszystkich ciałach — W wyd. 1751 r. czytamy: „w sercu”. [przypis tłumacza]

169. o ile nie zechcemy wraz z autorem Historii duszy wskrzesić starożytnej i niezrozumiałej nauki o „formach istotnych” (substancjalnych) — De la Mettrie polemizuje tutaj, podobnie jak w wielu innych miejscach Człowieka-maszyny, z wcześniejszymi pismami własnymi bądź to celem pewniejszego ukrycia swego autorstwa, bądź też po to, aby ironizować nad sobą i kazać przeciwnikom brać poważnie tę autoironię. W Historii naturalnej duszy nie broni bynajmniej „starożytnej i niezrozumiałej nauki o »formach istotnych«” (formae substantiales), zaznaczając tam, przeciwnie, bardzo dobitnie, że „formy powstają z ciśnienia części jednego ciała na części drugiego”, a więc że są to, mówiąc inaczej, jeno formy cząsteczkowe (atomistyczne), ukrywające się tutaj pod scholastyczną powłoką „form istotnych”. Autor obstaje z pewnych względów przy tych „formach”, powiada bowiem w rozdz. VII wspomnianego dzieła, że tak jasno wyłożył swe pojęcie „form istotnych”, iż „powinien gardzić zmianą wyrazów uświęconych przez zwyczaj, ponieważ światłego czytelnika nie mogą wprowadzić w błąd ściśle określone miana”. [przypis tłumacza]

170. Leroy, Julian (1686–1754) — słynny zegarmistrz francuski, znany w całej Europie z zdolności w zakresie umiejętności mechanicznych. Zastosował doświadczenia Newtona nad ciałami płynnymi do budowy zegarów precyzyjnych z repetycjami czyli tzw. „repetierów”. [przypis tłumacza]

171. Vaucanson, Jakub de (1709–1782) — był bardzo uzdolnionym i pomysłowym mechanikiem. Wiele czasu, trudu i pracy umysłowej zajęło mu wykonanie kunsztownych zabawek, wymienionych w Człowieku-maszynie: miały one być według intencji Vaucansona przygotowaniem do zbudowania w przyszłości bardziej złożonych automatów, wykonywających wszystkie czynności ludzkie. Nie marzył jednak, jak de la Mettrie, o tym, aby nadać tym automatom również doskonałość moralną. Pomysły Vaucansona, obok oczywiście poglądów Kartezjusza, natchnęły de la Mettriego nie tylko tytuł Człowiek-maszyna, ale i myśl zasadniczą, że ciało ludzkie jest ogromnym zegarem, zbudowanym kunsztownie i umiejętnie. [przypis tłumacza]

172. domniemanemu p. Charpowi — „Spór” z M. Charpem, figurującym na karcie tytułowej pierwszego wydania Historii naturalnej duszy w charakterze jej autora, a będącym właściwie „alter ego” de la Mettriego, jest oczywiście jednym z licznych sposobów ukrycia swego autorstwa, praktykowanych przez twórcę Człowieka-maszyny. [przypis tłumacza]

173. rozwodzi się Kartezjusz szeroko o różnicy (...) w celu zmuszenia teologów do połknięcia trucizny ukrytej w postaci analogii (...) — Por. Epitre à M-lle A. C. P. itd., s. 191. [przypis tłumacza]

174. w móżdżku (...) gdy ten był, jak sam widziałem, poważnie uszkodzony albo też nabrzmiały, zgodnie ze spostrzeżeniami innych — Haller w Transact. philosoph.. [przypis autorski]

175. Najpoważniejsi autorowie nauczyli nas, jak należy postępować, aby zobaczyć to żyjątko — Boerhaave, Inst. Med. i wielu innych. [przypis autorski]

176. Hartsoecker, Nicolaas (1656–1725) — fizyk i embriolog holenderski, zwolennik teorii animalkulistycznej, twierdził, że ciało nasienne, tzw. animale utum jest miniaturowym ustrojem przyszłego osobnika zwierzęcego. [przypis tłumacza]

177. miałżeby — konstrukcja z partykułą -że-; znaczenie: czy miałby; czyż miałby. [przypis edytorski]

178. Któż by nie zmiarkował, że dusza zwierzęca musi być, podobnie jak nasza, śmiertelna albo nieśmiertelna, a zatem ulec temuż losowi (...) — Por. Epitre à M-lle A. C. P. itd. [przypis tłumacza]

179. z materią połączona jest zadziwiająca własność myślenia, jakkolwiek nie możemy dostrzec właściwego łącznika (...) — Z takąż ostrożnością wypowiada się autor o myśleniu jako przymiocie materii w kilku miejscach Historii naturalnej duszy (rozdz. VI; X, § IX oraz rozdz. XII, § VI). [przypis tłumacza]

180. Czy wiemy więcej o naszym przeznaczeniu niż o własnym pochodzeniu? Poddajmyż się tedy niepokonanej niewiedzy (...) — Por. wywody o nieśmiertelności w zakończeniu księgi III De rerum natura Lukrecjusza. [przypis tłumacza]

181. wszechistota, podlegająca jednakowoż rozmaitym zmianom — W wyd. 1751, 1753 (Amst..) i 1775 (Berlin) czytamy w tym miejscu: „wszechistota, podlegająca zmianom”. [przypis tłumacza]