Człowiek-maszyna - Julien Offray de La Mettrie (darmowa biblioteka .txt) 📖

Imię jego wolne było z pewnością od wszelkiej skazy, skoro Lessing obrał go w Henzim za wzór dobrego panującego. De la Mettrie powodował się najwidoczniej tym razem mylną informacją. [przypis tłumacza]

110. Pernetti, Jacob (1696–1777) — historyk i przyrodnik, autor Listów filozoficznych o fizjonomiach. [przypis tłumacza]

111. Ryszard Steele (1672–1729) — zasłynął jako założyciel i redaktor dwóch znakomitych czasopism angielskich, mianowicie „The Taller” (1709) i „The Spectator” (1710). [przypis tłumacza]

112. Spostrzeżono, na przykład, że pewien sławny poeta łączy (w swym portrecie) wyraz łotra z ogniem Prometeja — Zdanie opuszczone w wyd. 1751 r. zapewne przez wzgląd na Voltaire’a, bawiącego wówczas jednocześnie z autorem na dworze poczdamskim. Voltaire nie darował jednak nigdy de la Mettriemu tej zaczepki osobistej, zwłaszcza zaś złośliwego nawiasu: „w swym portrecie”. Kiedy ktoś doniósł de la Mettriemu, że żart jego doprowadził Voltaire’a do wściekłości, odrzekł autor, że cofa częściowo poprzednie słowa, ile że słuszna jest tylko połowa żartu (dotycząca „wyrazu łotra”). [przypis tłumacza]

113. z nasienia przodków — Historia zwierząt i ludzi dowodzi wpływu nasienia ojcowskiego na umysł i ciało dzieci. [przypis autorski]

114. dowcipny (daw.) — tu: inteligentny. [przypis edytorski]

115. wielkiego spoidła, w którym Lancisi umieścił siedlisko duszy (...) de la Peyronnie, który (...) objaśnił ów pogląd mnóstwem doświadczeń — Jan Maria Lancisi (1654–1720) badał włókna mózgowe (De subitaneis mortibus 1707). Franciszek de la Peyronie (1678–1747) zawarł swe spostrzeżenia patologiczno-anatomiczne w dziele pod znamiennym tytułem: Mémoire contenant plusieurs observations sur les maladies du cerveau par lesquelles on tâche de découvrir le véritable lieu du cerveau dans lequel l’âme exerce ses fonctions (1708). Obaj należeli do licznego grona badaczy, poszukujących wówczas określonego siedliska duszy. [przypis tłumacza]

116. Drobnostka, maleńkie włókienko (...) uczyniłoby z Erazma i Fontenelle’a dwóch głupców, jak to spostrzega sam Fontenelle (...) — Jest to prawie dosłowny ustęp z Dialogów umarłych Fontenelle’a, mianowicie z rozmowy między Karolem V a Erazmem z Rotterdamu. Karol V dowodzi Erazmowi, że człowiek nie ma dostatecznej podstawy ani do pysznienia się swym rozumem, ani do chełpienia się pochodzeniem. Pogląd Fontenelle’a na przyczyny upośledzenia umysłowego i obłędu podzielał również Fryderyk II, idąc widocznie za myślą de la Mettriego, jak wynika z jednego z listów tego króla do Voltaire’a (1775). [przypis tłumacza]

117. Amman, Jan Konrad (1669–1730) — lekarz szwajcarski, uczył głuchoniemych mowy za pomocą nowej metody, opartej na fizjologii mowy artykułowanej. Napisał dwie rozprawy o swej umiejętności: Surdus loquens (Haarlem 1692) oraz Dissertatio de loquela (Amsterdam 1700). De la Mettrie daje szczegółowy i jasny wykład jego metody w Historii naturalnej duszy (rozdz. XV, opowiadanie IV), wymieniając tamże niezbędne wymagania, stawiane przez Ammana wychowankom („une physiognomie spirituelle, un âge tendre, les organes de la parole bien conditionnés”). Powodzenia, osiągnięte przez Ammana, jako też grające i śpiewające automaty Vaucansona uczyniły potężne wrażenie nie tylko na de la Mettriem, ale i na Diderocie. Obaj przypisywali tym powodzeniom i wynalazkom olbrzymie znaczenie dla przyszłości rodzaju ludzkiego. [przypis tłumacza]

118. Z książki Ammana i z wszystkich dzieł, zawierających wykład jego metody — Autor Historii naturalnej duszy i inni. [przypis autorski]

119. wobec wielkiej analogii między małpą a człowiekiem (...) — O analogii między małpą a człowiekiem oraz o pochodzeniu człowieka, wypowiada się autor również w Systemacie Epikura (myśli XIV, XXXIII i XL). [przypis tłumacza]

120. papugi, o której opowiada w swych Pamiętnikach kawaler Temple — William Temple (1628–1690) był wybitnym dyplomatą, znienawidzonym przez teologów anglikańskich za wolnomyślne przekonania. Biskup Burnet zarzucał mu, że hołdował materializmowi, uważając religię za dobrą jedynie dla ludu, nie dbając zgoła o życie przyszłe i należąc do wielbicieli nauki Kolfutsego. Temple napisał, prócz Pamiętników, szereg dzieł o treści politycznej i historycznej oraz szkiców literackich i filozoficznych, zebranych później w dwóch tomach pt. Miscellanea. [przypis tłumacza]

121. Locke (...) śmiano się z tego wielkiego metafizyka — Autor Historii duszy. [przypis autorski]

122. Trembley, Abraham (1700–1784) — przyrodnik szwajcarski, przedstawił w r. 1744 pierwszy dokładny opis polipa słodkowodnego, zaliczanego dotychczas do roślin, a rozmnażającego się przez dzielenie (Mémoires pour servir à l’histoire d’un genre de polype d’eau douce). [przypis tłumacza]

123. jestże — konstrukcja z partykułą -że; znaczenie: czy jest, czyż jest. [przypis edytorski]

124. poznanie symboliczne, jak je dziś jeszcze zwą filozofowie niemieccy — W wyd. 1751, 1753, 1774 (Amsterdam) i 1775 (Berlin) czytamy: „nasi filozofowie niemieccy”. [przypis tłumacza]

125. głuchy z Chartres, opisany (...) przez (...) Fontenelle’a: mając lat czterdzieści, usłyszał (...) pierwszy raz uderzający dźwięk dzwonów — Życiorys ów wydrukowano po raz pierwszy w Histoire de l’Academie des Sciences (1703). De la Mettrie streszcza go w Historii naturalnej duszy (historia pierwsza). [przypis tłumacza]

126. jego zdziwienia, radości — Wyrazy te opuszczone są w wyd. 1774 (Amsterdam). [przypis tłumacza]

127. Skoro bowiem jedna figura wyda mu się równą drugiej tylko na mocy jej znaku liczebnego — Istnieją dziś jeszcze ludy, które w braku większej ilości znaków, potrafią liczyć jeno do 20. [przypis autorski]

128. dowcip (daw.) — tu: inteligencja. [przypis edytorski]

129. Najpierwszym przymiotem człowieka jest jego organizacja — Por. Systemat Epikura (myśl XXXII). [przypis tłumacza]

130. wyobraźnia, podniesiona przez sztukę do pięknej i rzadkiej godności geniusza — O tożsamości geniusza z wyobraźnią zob. [de la Metrie,] Historia naturalna duszy (rozdz. XII, § 4 O geniuszu). [przypis tłumacza]

131. Tak oto unicestwia się ciągle i odnawia się nieustannie wyobraźnia, będąca wiernym obrazem czasu — Obraz ciągłego ruchu, powstawania i przemijania naszych tworów duchowych, skreślony piórem de la Mettriego, przypomina żywo nowoczesne poglądy psychologiczne i jest zarazem niezmiernie znamienny dla niezmordowanie czynnej wyobraźni samego autora, gotowej wzlecieć co chwila, jak ów ptak niespokojny, by pędzić w ślad za nowym pomysłem. [przypis tłumacza]

132. porywczość, właściwą jedynie błyskotliwym entuzjastom — Tę porywczość wyobraźni przypisuje autor w Politique du Médecin (...) itd. „geniuszowi angielskiemu”, twierdząc, że niepodobna porównywać Pope’a z Voltairem, Shakespeare’a (Sakespaïer, jak go nazywa de la Mettrie) z Corneillem, Newtona z Kartezjuszem (Przedmowa, s. X). [przypis tłumacza]

133. stare dziecko, o którym opowiada pewien pisarz współczesny — Ów „pisarz współczesny” to sam autor, przytaczający w Historii naturalnej duszy w dosłownym przekładzie ustęp z dzieła ojca Kościoła, Arnobiusza pt. A diversus gentes, w którym jest mowa o „starym dziecku”. Arnobiusz przypuszczał, że gdyby człowieka zaraz po urodzeniu odosobniono od wszelkiego towarzystwa, pozostałby w okresie dojrzałości fizycznej zupełnym dzieckiem, pozbawionym wyobrażeń i pojęć, podobniejszym raczej do zwierzęcia, niż do człowieka (Historia naturalna duszy, opowiadanie VII: Belle conjecture d’Arnobe, qui vient à l’appui de tous ces faits. [przypis tłumacza]

134. Mamyż jakiekolwiek doświadczenie, przekonywające nas o tym, iż człowiek jedynie został oświecony promieniem, którego pozbawione są rzekomo wszystkie zwierzęta (...) — Wywody skierowane przeciwko „sofizmatom” Kartezjusza spotykamy jeszcze poprzednio w Historii naturalnej duszy (rozdz. VI, De la faculté sensitive de la matière). Wykazuje tam autor, że zwierzęta są „więcej niż maszynami”. [przypis tłumacza]

135. i może przytłumia — Wyrazy te opuszczone są w wyd. 1774 r. (Amsterdam). [przypis tłumacza]

136. o braciach rodzonych, którzy (...) zabijają bez wyrzutów sumienia, ponieważ książę opłaca ich morderstwa — Por. [de la Metrie,] Discours sur le bonheur. [przypis tłumacza]

137. dzika dziewczyna z Châlons w Szampanii — W w. XVIII obserwowano ze szczególną uwagą ludzi wyrosłych na puszczy, aby z jednej strony zbadać wpływ wychowania na człowieka, z drugiej zaś, aby, jak się spodziewano, rozstrzygnąć tą drogą podstawowe zagadnienia etyki. Dzika dziewczyna z Szampanii odgrywała wówczas wielką rolę w rozważaniach psychologów i pedagogów. De la Mettrie powołał się na nią pierwszy w Historii naturalnej duszy, opierając się na opowiadaniu Marszałka Saskiego (Maurycego Saskiego). Najbardziej szczegółowo opisuje ją Herder w rozdz. IV księgi III Idee zur Philosophie der Geschichte. [przypis tłumacza]

138. otchłań Pascala — Znajdując się w towarzystwie lub przy obiedzie, potrzebował on zawsze zagrody z krzeseł lub jakiej osoby w sąsiedztwie z lewej strony, aby nie widzieć straszliwych przepaści, obawiał się bowiem niekiedy, że wpadnie w otchłań, jakkolwiek zdawał sobie dokładnie sprawę, że są to jeno złudzenia. Jakiż straszny skutek działania wyobraźni lub osobliwego obiegu krwi w płacie mózgowym! Z jednej strony był on wielkim człowiekiem, natomiast z drugiej — na wpół obłąkańcem. Obłęd i mądrość posiadały każde z osobna swój wydział, czyli swój płat, oddzielony przez wyrostek sierpowaty. Z której to strony ciążył Pascal tak mocno ku panom z Port-Royal’u? Czytałem o tym fakcie w wyciągu z Rozprawy o zawrotach głowy de la Mettriego. [Zdanie to opuszczone jest w wyd. 1774 r., Amsterdam; przyp. tłum.] [przypis autorski]

139. Natura mogłaby (...) uwolnić nieszczęśliwych, wciągniętych do zbrodni przez fatalną konieczność — Por. [Kartezjusz,] Discours sur le bonheur. [przypis tłumacza]

140. Kto dręczy ludzi, doświadczy udręki własnego sumienia, doznając cierpień na miarę tych, jakie sam kiedyś innym przyczynił — Patrz tamże [de la Mettrie, Discours sur le bonheur; red. WL]. [przypis tłumacza]

141. religia nie jest podstawą bezwzględnej uczciwości z tegoż powodu, z którego ateizm nie wyłącza tej cnoty — Por. Discours Préliminaire de la Mettriego (Oeuvres Philosophiques 1751, s. XXVII–XXVIII) oraz tegoż Essai sur la liberté de produire des sentiments (passim). Podobne wywody znajdujemy jeszcze poprzednio w Pensées sur la comète Bavle’a (rozdział zatytułowany: La theisme ne conduit pas nécessairement à la corruption des moeurs), w drugiej zaś połowie w. XVIII spotykamy te myśli w Systemacie Natury Holbacha (L’atheisme est il compatible avec la morale?). [przypis tłumacza]

142. istnienie człowieka (...) musi żyć i umrzeć, podobnie jak grzyby, rodzące się i ginące z dnia na dzień, albo jak kwiaty, okalające rowy i pokrywające mury — Por. Epitre à M-lle A. C. P. ou la Machine terrassée, (Oeuvres philosophiques, Berlin 1775, t. II). [przypis tłumacza]

143. Powiadają nam jednak: czytajcie dzieła takich pisarzy, jak Fénelon, Nieuwentit, Abbadie, Derham, Raïs — Autor ma na myśli, obok filozofów i teologów, jak Fénelon i Abbadie, rozmaitych pisarzy-przyrodników, którzy byli gorliwymi wyznawcami deizmu. Bernard van Nieuwentyt (1654–1718), zwolennik kartezjanizmu, napisał, poza szeregiem dzieł o treści matematycznej i lekarskiej, kilka rozpraw, w których usiłował dowieść istnienia Boga za pomocą wywodów fizykalno-teologicznych. William Derham (1657–1735), znakomity fizyk angielski, który wykazał zależność szybkości dźwięku od wiatru, był zarazem teologiem, autorem poczytnego wielce niegdyś dzieła pt. Fizykoteologia, czyli dowód istnienia Boga i jego przymiotów na podstawie dzieł przez niego stworzonych. W r. 1726 ukazał się przekład francuski tego dzieła. [przypis tłumacza]

144. Desbarreaux, Boindin — Jakub Vallée des Barreaux (1602–1673): literat francuski, sceptyk i „niedowiarek”, udający niekiedy pokutnika. Mikołaj Boindin (1676–1751): uczony i literat, otwarty wyznawca i szerzyciel ateizmu, członek „Akademii napisów” i stały uczestnik sporów w słynnym „café Procope” Grimm opowiada o nim w Korespondencji literackiej, że zapytany kiedyś o różnicę między sobą a Dumarsaisem (takimż „esprit fort”), odpowiedział: „Dumarsais jest ateuszem jansenistowskim, ja zaś — molinistowskim”. [przypis tłumacza]

145. Boga, który, według zdania pewnych ludzi, nie jest nawet jestestwem rozumowym (...) — Aluzja do autora Historii naturalnej duszy, czyli de la Mettriego. [przypis tłumacza]

146. Natura jest nam zupełnie nieznana (...) badaczy natury — Autor omawia tu najnowsze podówczas dzieła filozoficzne i lekarskie, które śledzi bardzo pilnie. Prace Trembley’a, traktujące o odradzaniu się pokrajanych polipów, przypadają na lata 1744–1747. Myśli filozoficzne Diderota wydane zostały w r. 1746. Ani de la Mettrie, ani Rosenkranz (w Życiu i dziełach Diderota, Lipsk 1866, t. I, s. 38–41) nie dostrzegli, zdaniem Langego (Historia filozofii materialistycznej, s. 313–314), że jakkolwiek Diderot powiada w rozdz. XX wspomnianych Myśli, iż sami przyrodnicy zadali materializmowi najtęższe razy, iż do zmiażdżenia ateusza wystarczy oko komara lub skrzydełko motyla, dowodzi przecież w następnym rozdziale, że celowość mogłaby się okazać jedynie szczególnym przypadkiem kombinacji przyczyn, które same przez się pozbawione są celu. Słowem Diderot, jak sądzi Lange, bądź znajduje się w okresie najskrajniejszego wątpienia, bądź też pragnie wywołać pozór deizmu, w taki jednakowoż sposób, aby światlejszy czytelnik domyślił się istotnego stanowiska autora. Wydaje mi się prawdopodobniejsze, że Diderot przechylał się wówczas stanowczo ku sceptycyzmowi, gdyż w dalszych Myślach (...) uważa za typ najwyższy „prawdziwego sceptyka”, który obliczył i zważył powody” (XXIV). Twierdzi następnie, że powinno się stawiać wymagalnik poszukiwania prawdy, nie zaś jej znalezienia (XXIX). Sądzi wreszcie o naturze i wiedzy przyrodniczej to samo w gruncie, co utrzymuje o Piśmie Świętym, mianowicie, że obok powodów, skłaniających do wiary, można tam również znaleźć podstawy niewiary (LXI). [przypis tłumacza]

147. iż Lukrecjusz, lekarz Lamy oraz