Podróż po Polsce - Ksawery Pruszyński (czytanie książek .TXT) 📖

publicznego pożytku, najczęściej przy budowie i naprawie dróg, mostów i wałów przeciwpowodziowych. [przypis edytorski]

70. latyfundia — wielkie posiadłości ziemskie. [przypis edytorski]

71. odrzucać zysk — dziś w tym znaczeniu: przynosić zysk. [przypis edytorski]

72. morga — dawna miara powierzchni gruntu, nieco ponad 0,5 ha. [przypis edytorski]

73. Kronenberg, Leopold Julian (1849–1937) — polski finansista, bankier i działacz gospodarczy żydowskiego pochodzenia, syn inwestora i bankiera Leopolda Stanisława Kronenberga (1812–1878). [przypis edytorski]

74. Bloch, Jan Gottlieb (1836–1902) — finansista i przemysłowiec, „król kolei żelaznych”, budowniczy kilku ważnych linii kolejowych, w tym Drogi Żelaznej Fabryczno-Łódzkiej. [przypis edytorski]

75. kirkut — cmentarz żydowski. [przypis edytorski]

76. Mierosławski, Ludwik (1814–1878) — polski generał, pisarz i poeta, teoretyk wojskowości, działacz polityczny i niepodległościowy, uczestnik powstania listopadowego, przywódca dwóch powstań w Wielkopolsce (1846, 1848), pierwszy dyktator powstania styczniowego. [przypis edytorski]

77. Victoria Regia (łac., bot.) — Wiktoria królewska, roślina wodna z dorzecza Amazonki, mająca ogromne, okrągłe liście o podniesionym brzegu, uprawiana w wielu ogrodach botanicznych, w ogrzewanych basenach. [przypis edytorski]

78. zasekwestrować — sądownie zająć majątek w celu zapewnienia roszczeń. [przypis edytorski]

79. czworaki — budynki mieszkalne podzielone na cztery izby, dla czterech rodzin pracowników folwarku. [przypis edytorski]

80. sromać się (starop.) — wstydzić się. [przypis edytorski]

81. tromtadracja — krzykliwe, demonstracyjne głoszenie wzniosłych, lecz pozbawionych treści haseł. [przypis edytorski]

82. landrat — naczelnik powiatu w Prusach nadzorujący sprawy administracyjne i policyjne. [przypis edytorski]

83. Jackowski, Maksymilian (1815–1905) — polski działacz społeczny i gospodarczy w Wielkopolsce. [przypis edytorski]

84. Wawrzyniak, Piotr (1849–1910) — polski ksiądz, wielkopolski działacz społeczny, oświatowy i gospodarczy. [przypis edytorski]

85. heroldia — po powstaniu listopadowym dekretem carskim powołano, na wzór analogicznej instytucji rosyjskiej, Heroldię Królestwa Polskiego (1836–1861), która zajmowała się sprawdzaniem dowodów szlachectwa i prowadzeniem ksiąg szlachty; po rozwiązaniu instytucji jej dokumenty trafiły do Petersburga. [przypis edytorski]

86. Deczyński, Kazimierz (1800–1838) — polski pamiętnikarz pochodzenia chłopskiego; pomimo uznania za niezdolnego do służby wojskowej został wcielony do armii, uczestniczył w powstaniu listopadowym; autor krytykowanego przez środowisko emigracyjne Opisu życia wieśniaka polskiego, w którym negatywnie oceniał ustrój feudalny i szlachtę. [przypis edytorski]

87. polor — ogłada, dobre maniery, kultura towarzyska. [przypis edytorski]

88. irredenta — dążenie do wyzwolenia narodowego. [przypis edytorski]

89. posedańskie cesarstwo — tj. to, które powstało „po Sedanie”; wojna francusko-pruska (1870–1871) między Cesarstwem Francuskim a Królestwem Prus, wspieranym przez inne kraje niemieckie, zakończyła się straszliwą klęską wojsk francuskich w bitwie pod Sedanem, a następnie proklamacją założycielską zjednoczonego Cesarstwa Niemieckiego. [przypis edytorski]

90. mimo cały swój konserwatyzm — dziś popr. z D.: mimo całego swego konserwatyzmu. [przypis edytorski]

91. ordynat — właściciel ordynacji: wielkiego, niepodzielnego rodowego majątku ziemskiego, przechodzącego z ojca na syna. [przypis edytorski]

92. kolektor — zbieracz opłat lub składek. [przypis edytorski]

93. Muchanow, Pawieł Aleksandrowicz (1798–1871) — rosyjski wojskowy, urzędnik carski w Warszawie, dyrektor Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchownych. [przypis edytorski]

94. Dnieprostroj (ros.) — Dnieprzańska Elektrownia Wodna, hydroelektrownia na rzece Dniepr, zbudowana w latach 1927–1932. [przypis edytorski]

95. pudding — angielski deser o konsystencji gęstego budyniu lub miękkiego ciasta. [przypis edytorski]

96. Wilkoński, Zygmunt (1832–1882) — polski przedsiębiorca i prawnik, twórca pierwszej na Kujawach cukrowni w Janikowie. [przypis edytorski]

97. Kasprowicz, Jan (1860–1926) — poeta, krytyk literacki, dramaturg, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, tłumacz; twórczość Kasprowicza odzwierciedla kilka nurtów młodopolskich: od naturalizmu (Z chłopskiego zagonu), przez symbolizm, katastrofizm i ekspresjonizm (Hymny) do prymitywizmu (Księga ubogich). [przypis edytorski]

98. Przybyszewski, Stanisław (1868–1927) — pisarz, dramaturg, poeta, jeden z pierwszych ekspresjonistów w literaturze europejskiej, czołowy twórca Młodej Polski i jej estetycznego programu (Confiteor), redaktor krakowskiego „Życia”, skandalista, członek cyganerii krakowskiej. Jego płomienne manifesty, twórczość i styl życia przyniosły mu szeroką popularność. Postać ważna także dla literatury niemieckiej, dzięki pisanym w młodości poematom prozą, później przetłumaczonych na polski. [przypis edytorski]

99. Dąbrowska, Maria (1889–1965) — pisarka, autorka opowiadań (cykl Ludzie stamtąd), powieści (monumentalne Noce i dnie), tekstów publicystycznych oraz esejów. [przypis edytorski]

100. Hamsun, Knut, właśc. Knut Pedersen (1859–1952) — norweski pisarz, laureat literackiej Nagrody Nobla (1920), autor powieści psychologicznych i egzystencjalnych; podczas II wojny światowej opowiadał się po stronie faszystowskiej i marionetkowego rządu Quislinga. [przypis edytorski]

101. Parteitag (niem.) — zjazd partyjny; tu: jeden z corocznych wieców nazistowskiej partii NSDAP, które po dojściu Hitlera do władzy w 1933 stały się wielkimi propagandowymi wydarzeniami. [przypis edytorski]

102. Frick, Wilhelm (1877–1946) — prominentny działacz nazistowski, minister spraw wewnętrznych III Rzeszy, następnie protektor Czech i Moraw, zbrodniarz wojenny. [przypis edytorski]

103. Darré, Richard Walther (1895–1953) — prominentny działacz nazistowski, członek SS, minister rolnictwa III Rzeszy. [przypis edytorski]

104. KOP — Korpus Ochrony Pogranicza, polska formacja wojskowa utworzona w 1924 do ochrony wschodniej granicy II Rzeczypospolitej. [przypis edytorski]

105. Owidiusz, właśc. Publius Ovidius Naso (43 p.n.e.–17 a. 18 n.e.) — jeden z największych poetów rzymskich, twórca licznych utworów o tematyce miłosnej, Ars amatoria (Sztuka kochania) i poematu epickiego Metamorfozy (Przemiany); w 8 roku n.e. został skazany przez cesarza Augusta na zesłanie do Tomi nad M. Czarnym (ob. Konstanca w Rumunii), gdzie napisał m.in. zbiór elegijnych listów poetyckich pt. Tristia (Żale). [przypis edytorski]

106. tedy (daw.) — więc, zatem. [przypis edytorski]

107. wasąg — prosty wóz konny o burtach wyplatanych z wikliny. [przypis edytorski]

108. duszegubka (reg.) — łódka dłubanka, wydrążona w pniu drzewa, bardzo wywrotna, stąd określenie, oznaczające ”gubicielka dusz”. [przypis edytorski]

109. rojst (reg.) — miejsce bagniste porośnięte mchami, krzakami; torfowisko; moczary. [przypis edytorski]

110. nietry — grząskie tereny, porośnięte łozą, trzcinami, olchą i zielskiem. [przypis edytorski]

111. wiorsta — dawna miara odległości, ok. 1 km. [przypis edytorski]

112. hały (reg.) — miejsca „gołe”, pozbawione zalesienia, zadrzewienia. [przypis edytorski]

113. popława (reg.) — łąka położona wśród pól na niższym terenie, okresowo zalewana przez pobliską rzekę lub deszcze. [przypis edytorski]

114. wyżary (reg.) — miejsca na bagnistym lub torfowym gruncie wypalone przez pożar ziemny. [przypis edytorski]

115. chutor (z ukr.) — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis edytorski]

116. molebnia — nabożeństwo wschodnie. [przypis edytorski]

117. raubszycować (daw., z niem.) — kłusować, uprawiać kłusownictwo. [przypis edytorski]

118. stępa — dawny przyrząd do kruszenia ziarna na kaszę, składający się z wysokiego naczynia wydrążonego w kamieniu lub drewnie oraz drewnianego ubijaka, zwanego stęporem. [przypis edytorski]

119. hubka — miąższ huby, grzyba rosnącego na pniach drzew, używany do rozniecania ognia z pomocą krzesiwa. [przypis edytorski]

120. suchotniczy — charakterystyczny dla suchotnika, tj. chorego na gruźlicę. [przypis edytorski]

121. sekwestrator — urzędnik dokonujący sekwestracji, egzekucji zaległych podatków. [przypis edytorski]

122. wospreszczajetsia (ros.) — zabrania się. [przypis edytorski]

123. Wiśniowiecki, Jeremi, zwany Jaremą (1612–165) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; odegrał znaczącą rolę w tłumieniu powstania Chmielnickiego; znany z brutalności i stosowania okrutnych represji; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis edytorski]

124. worożycha (rus.) — wróżbiarka; czarownica. [przypis edytorski]

125. sündige gut aber glaube besser (niem.) — grzesz dobrze, ale wierz lepiej. [przypis edytorski]

126. reptilienfond (niem.) — fundusz gadzinowy; używane w Niemczech pogardliwe określenie środków pochodzących z przekierowanych funduszy państwowych i wykorzystywanych do wywierania wpływu politycznego, w szczególności do subwencjonowania oddanej rządowi prasy. [przypis edytorski]

127. Kossak-Szczucka, Zofia (1889–1968) — polska powieściopisarka i publicystka. [przypis edytorski]

128. U was tut budiet płocho, oczeń płocho, a na Donie spokojno, sławno (ukr.) — U was tu będzie źle, bardzo źle, a na Donie spokojnie, miło. [przypis edytorski]

129. pepiniera (z fr.) — szkółka drzewek; przen.: ośrodek przygotowujący przyszłe wykwalifikowane kadry. [przypis edytorski]

130. Parylewicz, Wanda, z domu Pieracka (1885–1937) — działaczka społeczna, siostra ministra Bronisława Pierackiego; znana z największego skandalu korupcyjnego II Rzeczpospolitej: zasiadając w zarządach stowarzyszeń, dokonywała wielu pożyczek, których nie spłacała, dopuszczała się przywłaszczeń, obiecywała pomoc w załatwieniu spraw urzędowych i sądowych, powołując się na swoje znajomości; aresztowana, zmarła podczas procesu. [przypis edytorski]

131. kołtun — zbity kłąb splątanych i pozlepianych brudem włosów na głowie. [przypis edytorski]

132. Michał Kleofas — W tym rozdziale autor nieświadomie połączył w jedną postać dwie różne osoby: Michała Kazimierza Ogińskiego (1730–1800), hetmana wielkiego litewskiego, pisarza, kompozytora, mecenasa sztuk, uczestnika konfederacji barskiej, budowniczego Kanału Ogińskiego (1765–1784), łączącego Niemen z Dnieprem, oraz jego syna, Michała Kleofasa Ogińskiego (1765–1833), kompozytora i działacza emigracyjnego, który kiedyś uchodził za twórcę melodii Mazurka Dąbrowskiego, a dziś jest najbardziej znany jako autor poloneza a-moll Pożegnanie Ojczyzny. [przypis edytorski]

133. erzac a. erzatz (niem.) — namiastka. [przypis edytorski]

134. kulomiot (daw.) — karabin maszynowy. [przypis edytorski]

135. pryncypalny (daw., z łac.) — najważniejszy, główny. [przypis edytorski]

136. machorka (z ros.) — lichy tytoń. [przypis edytorski]

137. kasa Stefczyka — forma spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych w Polsce, zainicjowana w 1890 przez działacza spółdzielczego Franciszka Stefczyka; w okresie międzywojennym istniało około 3500 kas Stefczyka, należało do nich półtora miliona osób. [przypis edytorski]

138. wystawiać sobie (daw.) — wyobrażać sobie. [przypis edytorski]

139. hetman, który był kiepskim wodzem, którego wylegującego się (...) rozbił był w puch Suworow — w bitwie pod Stołowiczami (23 września 1771) oddział wojsk rosyjskich gen. A. Suworowa rozbił trzykrotnie liczniejsze wojsko konfederatów barskich, dowodzonych przez nieposiadającego wojskowego wykształcenia i doświadczenia hetmana Michała Kazimierza Ogińskiego, wykorzystując niewystawienie przez konfederatów odpowiednich wart na czas snu; w wyniku klęski konfederacja straciła oparcie na Litwie. [przypis edytorski]

140. iłowajszczyzna — propaganda prorosyjska podobna do stosowanej przez Dmitrija Iłowajskiego (1832–1920), rosyjskiego historyka, autora obowiązujących w Królestwie Polskim podręczników szkolnych i akademickich, gloryfikujących imperialną Rosję i usprawiedliwiających rozbiory Polski, za główną przyczynę upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów uznających wrodzoną skłonność Polaków do anarchii. [przypis edytorski]

141. isprawnik (z ros.) — urzędnik stojący czele powiatu (ujezdu) w carskiej Rosji; razem z dwoma asesorami tworzył tzw. niższy sąd ziemski. [przypis edytorski]

142. kazamata (z wł.) — pomieszczenie pod fortyfikacjami, ze sklepieniem z cegły lub betonu, chroniącym przed ogniem artyleryjskim, używana jako magazyn lub stanowisko obronne. [przypis edytorski]

143. Słowo — konserwatywny dziennik wydawany w latach 1922–1939 w Wilnie, organ prasowy litewskiego ziemiaństwa. [przypis edytorski]

144. czynel — perkusyjny instrument muzyczny złożony z dwóch metalowych talerzy, które, uderzane o siebie, wydają dźwięki. [przypis edytorski]

145. Pieracki, Bronisław (1895–1934) — polski polityk, legionista, jeden z najbliższych współpracowników Józefa Piłsudskiego, współorganizator przewrotu majowego; od 1931 minister spraw wewnętrznych; zastrzelony przez członka Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. [przypis edytorski]

146. resursa (daw.) — stowarzyszenie osób jakiegoś środowiska mające na celu zabawę; także: lokal takiego stowarzyszenia. [przypis edytorski]

147. Żwirko i Wigura — pilot Franciszek Żwirko (1895–1932) oraz jego przyjaciel, konstruktor lotniczy i lotnik, Stanisław Wigura (1903–1932), wspólnie zdobyli w 1932 w zawodach „Challenge” pierwsze miejsce i puchar międzynarodowy dla Polski; zginęli w katastrofie lotniczej. [przypis edytorski]

148. dolman — tu: huzarka, rodzaj dawnej kurtki wojskowej. [przypis edytorski]

149. ułanka — czapka ułańska, czako. [przypis edytorski]

150. szamerunek — ozdoba ubrań, szczególnie dawnych mundurów, wykonana z pasmanterii (taśm, sznurów itp.) naszytej wymyślnie na materiale. [przypis edytorski]

151. Fritsch, Willy (1901–1973) — niemiecki aktor, szczególnie znany z filmów z okresu kina niemego. [przypis edytorski]

152. Parlo, Dita, właśc. Gerda Olga Justine Kornstädt (1908–1971) — niemiecka aktorka filmowa, popularna w latach 30. XX w., występująca w filmach niemieckich i francuskich. [przypis edytorski]

153. remonta (daw.) — młode konie przeznaczone dla wojska. [przypis edytorski]

154. c.k. — cesarsko-królewski, określenie i skrót odnoszące się do instytucji Austro-Węgier. [przypis edytorski]

155. kafeszantan (z fr. café chantant: śpiewająca kawiarnia) — kawiarnia lub restauracja z kabaretem. [przypis edytorski]

156. peregrynacja (z łac.) — podróż, pielgrzymka. [przypis edytorski]

157. Kapuzinerkirche (niem., r.ż.)