Podróż po Polsce - Ksawery Pruszyński (czytanie książek .TXT) 📖

158. Gedenktafeln (niem.) — tablice pamiątkowe. [przypis edytorski]

159. kościół farny — miejski kościół parafialny. [przypis edytorski]

160. napis pod pomnikiem mówi (...) że padł na polu walki w roku 1919 jako dziewiętnastoletni dowódca pułku... — mowa o odsłoniętym w Rzeszowie w 1932 pomniku majora Leopolda Kuli ps. „Lis” (1896–1919), za młodu przywódcy grupy rówieśniczej konspiracyjnego Związku Strzeleckiego, ulubieńca Józefa Piłsudskiego i uzdolnionego dowódcy, który zginął podczas walk na froncie ukraińskim i został pośmiertnie awansowany do stopnia pułkownika. [przypis edytorski]

161. Nowosielce — wieś w gminie Przeworsk, w województwie podkarpackim; w 1624 wieś oparła się najazdowi Tatarów: pod wodzą swojego wójta, byłego żołnierza Michała Pyrza, chłopi wytrzymali czterodniowe oblężenie kościoła, w którym schronili się ze swoim dobytkiem; w 1936 na cześć tych wydarzeń społeczeństwo usypało kopiec Michała Pyrza, 29 czerwca odbyło się uroczyste poświęcenie kopca, połączone z wielką manifestacją chłopską przeciwko rządom sanacji; była to jedna z największych uroczystości chłopskich w Polsce międzywojennej: zgromadziło się ok. 150 tys. uczestników z całej Polski. [przypis edytorski]

162. kołchoz (ros. колхоз, skrótowiec od коллективное хозяйство: gospodarstwo kolektywne) — rolnicza spółdzielnia produkcyjna w ZSRR; kołchozy tworzono pod przymusem w okresie kolektywizacji rolnictwa. [przypis edytorski]

163. falanster — osiedle zamieszkiwane przez wspólnotę zwaną falangą, forma organizacji zaproponowana przez francuskiego socjalistę utopijnego Charles’a Fouriera (1772–1837) zamiast państwa; na falanster miały się składać obszary rolne, park, zabudowania gospodarcze i obszerny budynek, gdzie żyłoby i wspólnie pracowało półtora tysiąca osób obojga płci i wszystkich potrzebnych wspólnocie profesji. [przypis edytorski]

164. nieposesjonat (daw.) — osoba, która nie jest posesjonatem, nie posiada posiadłości ziemskiej lub nieruchomości miejskiej. [przypis edytorski]

165. paliatyw (z łac.) — środek przynoszący ulgę, nie leczący choroby, ale łagodzący jej objawy. [przypis edytorski]

166. dyktatorialny — dziś popr.: dyktatorski. [przypis edytorski]

167. Cerekwica — wieś w ob. województwie kujawsko-pomorskim, miejsce wydania przywileju cerekwickiego (15 września 1454) przez króla Kazimierza IV Jagiellończyka w obozie pospolitego ruszenia, pod presją szlachty wielkopolskiej zgromadzonej na wyprawę przeciw zakonowi krzyżackiemu w trakcie wojny trzynastoletniej; artykuły przywileju ograniczały władzę króla i elity możnowładców, działającej za pośrednictwem rady królewskiej, na rzecz reprezentacji szerokiej szlachty, gromadzącej się na sejmikach, co zapoczątkowało ustrojowe prawo Rzeczypospolitej. [przypis edytorski]

168. bitwa pod Radzyminem (13–16 sierpnia 1920) — stoczona podczas wojny polsko-bolszewickiej, stanowiąca jeden z najważniejszych elementów działań znanych pod wspólną nazwą bitwy warszawskiej; w wyniku krwawego starcia rosyjski atak został odparty, co było jednym z warunków powodzenia polskiej kontrofensywy. [przypis edytorski]

169. Bartek Zwycięzca — tytułowy bohater noweli Henryka Sienkiewicza z 1882, prosty chłop, który po wybuchu wojny francusko-pruskiej zostaje wcielony do pruskiego wojska i ogłupiony propagandą, dzięki swojej ogromnej sile wyróżnia się w bitwie pod Gravelotte, zyskując uznanie pruskich oficerów. [przypis edytorski]

170. Stapiński, Jan (1867–1946) — polski polityk, jeden z twórców i przywódców polskiego ruchu ludowego, publicysta, poseł do parlamentu austriackiego i na Sejm II RP. [przypis edytorski]

171. bona (daw.) — wychowawczyni małych dzieci w zamożnych rodzinach. [przypis edytorski]

172. Lolka Bobrówna — Ludwika Bobrówna (1825–1890), córka Joanny Bobrowej, adresatka wiersza Słowackiego z 1844. [przypis edytorski]

173. najsamprzód (daw.) — najpierw; przede wszystkim. [przypis edytorski]

174. status quo ante (łac.) — poprzedni stan rzeczy. [przypis edytorski]

175. last not least (ang.) — ostatnie [lecz] nie najmniej ważne (o jakimś zagadnieniu wymienionym na końcu). [przypis edytorski]

176. karnet (daw.) — notes, notatnik. [przypis edytorski]

177. połonina — górska łąka położona powyżej granicy lasów w Karpatach Wschodnich, w szczególności w Bieszczadach. [przypis edytorski]

178. zglajchszaltowany (pot., z niem.) — ujednolicony; zrównany na siłę. [przypis edytorski]

179. baraż (z fr. barrage) — tu dosł.: zapora. [przypis edytorski]

180. łojówka — świeca z łoju. [przypis edytorski]

181. junkers — tu: samolot niemieckiej firmy założonej przez inżyniera Hugona Junkersa (1859–1935). [przypis edytorski]

182. Homo oeconomicus (łac.) — człowiek ekonomiczny (w ekonomii: koncepcja człowieka jako istoty racjonalnie dążącej do maksymalizacji osiąganych zysków, dokonującej wyborów ze względu na wartość ekonomiczną ich rezultatów). [przypis edytorski]

183. à Rogenouff (fr.) — w Rożnowie. [przypis edytorski]

184. Harpagon — główny bohater komedii Moliera Skąpiec. [przypis edytorski]

185. drakoński — surowy, bezwzględny; od imienia Drakona, prawodawcy ateńskiego. [przypis edytorski]

186. Własi la rut o wilaż (zniekszt. fonet. fr.) — zapewne: voici route au village (tutaj jest droga do wioski). [przypis edytorski]

187. Combien avez vous de vaches? (fr.) — Ile masz krów? [przypis edytorski]

188. Szczoż was szcze w szkoli uczyły? (ukr.) — Czegóż was jeszcze w szkole uczyli? [przypis edytorski]

189. Metr korbo siur ę arbr pęszy... (fonet. zniekszt. fr.) — Pan Kruk, na wysokim drzewie, w dziobie trzymał ser. Pan Lis, zapachem zwabiony, przemówił w te słowa (początek wierszowanej bajki La Fontaine’a Kruk i lis: Maître Corbeau, sur un arbre perché, Tenait en son bec un fromage...). [przypis edytorski]

190. Toho nas w szkoli uczyły (...) Szist’ rokiw uczyłsia (ukr.) — Tego nas w szkole uczyli. Sześć lat się uczyłem. [przypis edytorski]

191. A teper to i na korowu po francusku kłyczu (ukr.) — A teraz to i na krowę po francusku wołam. [przypis edytorski]

192. Pan Płachta i pani Płachcina — bohaterowie powieści Józefa Korzeniowskiego Kollokacja (1847). [przypis edytorski]

193. kollokacja — dziś: kolokacja, hist.: wieś szlachecka, która na skutek niewypłacalności dziedziców została podzielona na części należące do różnych właścicieli. [przypis edytorski]

194. magnifika (daw., żart., z łac. magnificus: dostojny; wspaniały) — małżonka. [przypis edytorski]

195. kulturtregerstwo (z niem. Kulturträger: szerzyciel kultury) — narzucanie innym narodom swojej kultury i zasad (zwykle ironicznie o zaborczej polityce Niemiec prowadzonej pod pretekstem krzewienia kultury). [przypis edytorski]

196. triangulator — tu ogólnie: przyrząd do dokonywania pomiarów geodezyjnych terenu metodą triangulacji. [przypis edytorski]

197. geometra (daw.) — geodeta, człowiek zajmujący się pomiarami gruntów. [przypis edytorski]

198. mazepinka a. mazepynka — tradycyjna ukraińska czapka wojskowa, z charakterystycznym przekrojem w kształcie klina z przodu, używanym od powstania kozackiego w XVII w., w czasach hetmana Iwana Mazepy (stąd nazwa). [przypis edytorski]

199. krwawych śród i placów Grzybowskich — wydarzenia związane z Organizacją Bojową PPS: na placu Grzybowskim w Warszawie 13 listopada 1904 zorganizowała demonstrację, w czasie której doszło do starć z policją i wojskiem; podczas rewolucji 1905 roku, w „krwawą środę” 15 sierpnia 1906 przeprowadziła skoordynowaną akcję w 19 miastach Królestwa Polskiego, dokonując zamachów na 80 Rosjan. [przypis edytorski]

200. pachciarz (daw.) — ubogi dzierżawca lub pośrednik handlowy, najczęściej Żyd. [przypis edytorski]

201. Mikołaj I Romanow (1796–1855) — cesarz rosyjski i król polski (od 1825), syn Piotra I, brat i następca Aleksandra I. [przypis edytorski]

202. zdradny (daw.) — zdradziecki. [przypis edytorski]

203. PKU — Powiatowa Komenda Uzupełnień, terenowy organ wojskowy właściwy w sprawach uzupełnień Sił Zbrojnych II Rzeczypospolitej, zajmujący się m.in. prowadzeniem ewidencji wojskowej poborowych oraz wyznaczaniem poborowych do określonych rodzajów wojska. [przypis edytorski]

204. Rif — góry w Afryce, najdalej na północny zachód wysunięte pasmo łańcucha górskiego Atlas; w okresie międzywojennym teren ten należał do Maroka Hiszpańskiego, w 1921 miejscowe plemiona berberskie proklamowały niepodległość i powstanie Republiki Rifu; Republika została zaatakowana przez połączone siły Hiszpanii i Francji i w 1926 upadła. [przypis edytorski]

205. Wild West (ang.) — Dziki Zachód. [przypis edytorski]

206. pytał się (...) rok temu, co z Abisynią — Abisynia to dawna nazwa Etiopii. W 1935 roku wybuchła druga wojna włosko-abisyńska: 3 października do Etiopii wtargnęły wojska faszystowskich Włoch, w skład których wchodziły dywizje tzw. Czarnych Koszul, paramilitarnej formacji utworzonej przez Mussoliniego. Armia etiopska, mimo zaciętego oporu, uległa przewadze wojsk włoskich, wyposażonych w samoloty, czołgi, artylerię, wielokrotnie używających gazów bojowych. Podbitą w 1936 Etiopię włączono do Włoskiej Afryki Wschodniej. [przypis edytorski]

207. pyta się w tym roku o Hiszpanię — chodzi o wojnę domową w Hiszpanii trwającą od 1936 do 1939; stronami konfliktu byli: rząd Drugiej Republiki Hiszpańskiej oraz prawicowo-nacjonalistyczna opozycja. Wsparcia stronie rządowej udzielała liberalno-lewicowa część społeczeństwa (ale również anarchiści) oraz zagraniczni ochotnicy, m.in. brygady zorganizowane przez Międzynarodówkę Komunistyczną, a oficjalnie również: Francja, ZSRR, Brazylia i Meksyk. Opozycję wobec rządu stanowili nacjonaliści, monarchiści, konserwatyści i faszyści, wspierani ideowo przez Kościół katolicki, finansowo przez najbogatszą część społeczeństwa, a militarnie przez wojska faszystowskich Włoch (Corpo Truppe Volontarie) i hitlerowskich Niemiec (Legión Cóndor), a także portugalski reżim Salazara; wiele krajów europejskich korzystało z konfliktu, sprzedając broń obu stronom. W marcu 1939 wojna domowa zakończyła się zwycięstwem nacjonalistów, Hiszpania została przekształcona w państwo faszystowskie pod rządami generała Franco. [przypis edytorski]

208. negus — historyczny tytuł władców etiopskich, tu: cesarza Etiopii. [przypis edytorski]

209. Mola, Emilio (1887–1937) — hiszpański generał, jeden z głównych organizatorów (obok generałów Franco i Sanjurjo) zbrojnego powstania przeciwko rządom Frontu Ludowego, które doprowadziło 18 lipca 1936 do wybuchu wojny domowej. [przypis edytorski]

210. Poczajów — miasto w obwodzie tarnopolskim Ukrainy (do 1939 w granicach II Rzeczypospolitej), gdzie znajduje się Ławra Poczajowska, najważniejszy prawosławny kompleks klasztorny na Wołyniu, sanktuarium i ośrodek pielgrzymkowy, z ikoną Matki Boskiej czczoną jako cudotwórcza. [przypis edytorski]