Uwagi z powodu listu Polaka do ministra rosyjskiego - Szymon Askenazy (jak za darmo czytać książki na internecie txt) 📖

Ten List ciekawy i ważny mógłby samym swoim tytułem budzić pewną usprawiedliwioną nieufność. Nie, żeby Polak nie miał dziś nic do powiedzenia ministrowi rosyjskiemu. Owszem, miałby zawsze a szczególnie, dzisiaj do powiedzenia mu dosyć, zadużo. Ale musiałby powiedzieć samą prawdę, całą prawdę, bez układnego optymizmu dworaka i bez miłosiernej litanii petenta, bez ogródek, a i bez rozjęczenia, ze świadomością naszej krzywdy a i mocy naszej, przyjść nie z prośbą ani nawet ze skargą, lecz ze światłem i przestrogą. To rzecz bardzo trudna i chybić tu w treści i nastroju niezmiernie łatwo. To też chybionych rzeczników przed rządem i opinią rosyjską miało społeczeństwo polskie pełno i odżegnywa się nieufnie od niepowołanej ich gorliwości. Na szczęście, w tym wypadku z innym jakimś, zgoła odmiennym głosem mamy do czynienia. Ten Polak nie udaje dyplomaty ani jałmużnika, nie kłania się i nie biada, mówi imieniem Polski, lecz jej nie adwokatuje, nie szuka dla niej łaski ani zlitowania, zajmuje się on w rzeczy samej jedynie „wykryciem istotnej prawdy”, a czyni to z godnością, powagą i zupełnym spokojem. Im bardziej rozczytywać się w tym niezwykłym Liście, tem jaśniejszem się staje, że tu nareszcie odezwał się ktoś taki, kto wybornie odczuwa ducha swego narodu, a zarazem jasno pojmuje ducha chwili i w lot pochwycił jej potrzeby. To pismo tak treściwe, rzetelne i proste jest dokumentem znamiennym, jest czemś więcej, bo czynem pożytecznym, przychodzącym w samą porę.

Pora istotnie jest wyjątkowa. Rosya znajduje się obecnie jeśli nie w dobie przełomu, to nadzwyczaj ostrego przesilenia. W takich chwilach krytycznych wszelakie nurtujące państwo nierozstrzygnięte zagadnienia zasadnicze, chociażby w zwykłym czasie najuporczywiej w głąb spychane, koniecznością przyrodzoną wydobywają się na wierzch i upominają się o rozwiązanie lub bodaj tylko o jasne postawienie. To był właśnie punkt wyjścia autora Listu. Wyraża on przekonanie, „że z powodu wielkich wypadków na Wschodzie przyjdzie, jeśli nie do radykalnych zmian, to przynajmniej do radykalnej rewizyi spraw i stosunków” rosyjskich w ogóle, a rosyjsko-polskich w szczególności. Dalsze jego wywody są trafnem rozwinięciem tego wytycznego pewnika pod adresem rosyjskim. Co z niemi uczyni petersburski minister, — tego nie wiemy i zgłębiać nie chcemy; być może, przejdzie nad niemi poprostu do porządku dziennego. Dla nas w tej chwili ważną jest rzeczą, jak należy ze stanowiska polskiego ocenić wystąpienie autora, i w takiej myśli, między sobą i dla swoich, pragniemy podzielić się niektóremi uwagami, jakie nastręczały się nam przy odczytywaniu jego Listu.

Autor wziął asumpt z obecnej wojny rosyjsko-japońskiej do podniesienia sprawy rosyjsko-polskiej i zrobił dobrze. Nie znaczy to bynajmniej, aby trzeba było dopiero nieszczęśliwej dla Rosyan wojny nad Oceanem Spokojnym, aby uczynić aktualną sprawę naszą nad Wisłą. Nie znaczy, abyśmy musieli spekulować na ich kłopoty zamorskie dla dobra tej naszej sprawy domowej. Wiemy doskonale, że fizycznie są oni jeszcze i pozostaną dość silni na nas bezbronnych. Ale chcemy wierzyć, że z doznawanego obecnie fizycznego wstrząśnienia powinna wyniknąć w nich samych zbawienna reakcya, która otworzy im oczy na własne ich ciężkie błędy, jak w wielu innych rzeczach, tak i w polskich. Nie spekulujemy na ich osłabienie: chcemy liczyć na ich otrzeźwienie. Szli dotychczas naoślep samą inercyą biurokratyczno-militarnego koloru, czy to w kierunku polityki wewnętrznej, czy światowej; doszli do absurdu w obudwóch; pragniemy, życzymy im szczerze dla własnego ich dobra, aby w obudwóch przejrzeli; a rzecz prosta, przedewszystkiem pragniemy, życzymy im, ażeby, przejrzawszy, rozpatrzyli się i rozrządzili uczciwie i rozumnie w swojej złej i niedorzecznej gospodarce polskiej.

Zaiste, sprawa polska w Rosyi nie potrzebowała dopiero doczekiwać się aktualności dnia dzisiejszego. Dojrzała ona nie od dziś ani od wczora, nie od Ukazu mobilizacyjnego w Królestwie Polskiem, ani od bitwy nad Szaho. Jestto rzecz niesłychana: sprawa tak paląca, tak straszliwie nękająca całe wielkie społeczeństwo polskie, tak głęboko wrzynająca się w sam rdzeń, w całą przyszłość ogromnego państwa rosyjskiego, od lat z górą 40 utrzymywana jest ciągle na punkcie absolutnie martwym, na doraźnym popowstańczym punkcie represyjnym. Aleć to blisko pół wieku, to jest duży odłam dziejowy, to jest okres, w jakim ongi zmieściły się rozbiór Rzpltej, Księstwo Warszawskie, Królestwo Kongresowe, Statut Organiczny, a teraz zmieścił się tylko jeden przeciągający się bez końca, bez celu, bez myśli, tępy anachronizm ucisku. W tych ostatnich latach 40 odmieniła się postać świata, na Zachodzie i Wschodzie podniosły się nowe państwa, zjawiły się nowe prądy, zdobycze i groźby społeczne, posunęła się naprzód ludzkość, kultura, dzieje, a urósł też niepomału, przeobraził się i postąpił naród polski. A sprawa polska w Rosyi po dawnemu stoi na miejscu nieruchomo jak bagno, stoi ciągle tam, gdzie przed 40 laty postawiła ją nie jakaś twórcza organiczna idea ewolucyjna, ale chwilowy gwałtowny rozmach tłumiącej siły. Sam fakt tej zupełnej negacyi niewstrzymanego pędu życia przez skostniały, zastygły w sobie, z gruntu przedawniony system rządzenia jest potwornością logiczną, stanowiącą najdobitniejsze własne swoje potępienie. Ten system zrzucić nie w naszej teraz jest mocy. Naszą rzeczą jest do czasu znosić go, przetrwać, i to czynimy ze skutkiem zgoła dla nas zadowalającym, choć z wysiłkiem niemałym i męką nieznośną. Zmienić go rzeczą jest jego twórców i wykonawców, którzy go stosują z wynikiem dla siebie zgoła ujemnym, a z demoralizującem poczuciem jego beznadziejnego bankructwa. Jest w tem oddawna aktualność polityczna ogromna, lecz obustronnie conajmniej równa: dla Rosyan aktualność czynna wydobycia się z nieobliczonego w swych następstwach, coraz pogarszającego się, kiedyś może śmiertelnego błędu; dla nas tylko aktualność bierna wydobycia się z coraz dotkliwszego, lecz niewspółmiernego z mocą naszą, niezdolnego nas zabić, cierpienia.

„Stałym stanem, w jakim żyje naród polski w państwie rosyjskiem — pisze autor — jest najgłębsze cierpienie”. Nie jestto skarga, jeno proste skonstatowanie oczywistego faktu. Dajemy temu państwu ponad możność naszą. Jego potęga w niemałej części stoi naszą krwią i mieniem. 10% ogólnego składu armii rosyjskiej, więc około 100 tysięcy ludzi na stopie pokojowej, około 300 tysięcy na wojennej, stanowią katolicy, t. j. Polacy. Z samego Królestwa Polskiego wybiera rząd corocznie 25 tysięcy popisowych. Idą te dzieci nasze w czasie pokoju na długą, najdłuższą w Europie, 4–5 letnią twardą służbę żołnierską pod obcem dowództwem, w dalekie krańce olbrzymiego imperyum, gdyż na miejscu, na ziemi swojej, służyć rekrutowi polskiemu nie wolno; idą w czasie wojny, dłużej niż gdzieindziej trzymani w zapasie, jak dzisiaj na śmierć na kraju świata. Podobnież udział nader poważny mamy w zasileniu skarbu państwa rosyjskiego. Dochody państwowe z Królestwa Polskiego wynoszą dziś corocznie około 150 milionów rs. Za Królestwa Kongresowego, również pod berłem rosyjskiem, cały nasz budżet roczny wynosił 10 milionów rs.; utrzymywaliśmy z tego własną wzorową armię krajową, własny sprawny rząd, własne doskonałe sądownictwo, instytucye reprezentacyjne, czyniliśmy wielkie i płodne inwestycye kulturalno-społeczne, podnieśliśmy kraj w lat kilkanaście z zupełnej ruiny do kwitnącego stanu. Od tego czasu ludność wzrosła niespełna 2½ razy, wkład nasz budżetowy wzrósł 15 razy, t. j. sześć razy wyżej niż ludność, zaś wydzielany stąd nakład na rzecz samego społeczeństwa zmniejszył się o nieskończoność razy, zmalał niemal do zera. Płacimy dziś przeciętnie około 15 rs. rocznie na głowę, dwa i trzy razy tyle, co najpłodniejsze wewnętrzne gubernie rosyjskie, a nie mamy za to dla siebie nic albo prawie nic. Z owych płaconych przez nas corocznie 150 milionów rs. około ⅓ idzie na utrzymanie dozorujących nas w kraju naszym wojsk rosyjskich; drugie tyle na utrzymanie administracyi rosyjskiej w tym kraju trzymającej nas w więzach; niedostrzegalnie drobny ułamek idzie na produkcyjne potrzeby społeczne, upominające się napróżno o poważne nakłady; reszta, niewiele mniej jak ⅓, wpływa czystą nadwyżką do skarbu państwowego. Siedzimy tym sposobem w domu naszym własnym wywłaszczeni przymusowo, niby komornicy na wysokiem, dowolnie z nas ściąganem komornem, zgoła na łasce gospodarza, który do samego ogniska narodowej rodziny naszej, do najnietykalniejszych, najświętszych spraw naszych się wdziera, a nawet o porządne utrzymanie zabranego domu nie dba, dochody z niego na postronne cele obraca, zaniedbuje najniezbędniejszych instalacyi, napraw, przebudowy, oświetlenia, nie troszczy się o to, że w tym domu wszędzie się wali, przecieka, że w nim coraz duszniej i coraz ciemniej.

„Rosyanie administrujący naszym krajem — pisze autor — idą zaraz po Turkach”. W tych mocnych słowach niema przesady. Znajdują one potwierdzenie we wszystkich gałęziach obecnej gospodarki rosyjskiej w Królestwie Polskiem. A więc nasampierw w zakresie ich gospodarki edukacyjnej. Tutaj od dołu do góry, od szkółki elementarnej, aż do uniwersytetu warszawskiego, najkonsekwentniej objawił się duch i owoce systemu. Królestwo na przeszło 30 tysięcy wsi i 7 milionów ludności wiejskiej katolickiej posiada 2½ tysiąca szkół początkowych wiejskich z frekwencyą 150 tysięcy uczniów obojga płci, t. j. jedną szkołę na wsi kilkanaście i jednego ucznia na 40 kilku mieszkańców. A szkoła to osobliwa, jakiej drugiej niema w Europie. W tej szkole wiejskiej dla katolickiego polskiego ludu niema naprawdę nauki religii katolickiej i języka polskiego. Narzucony przez władzę nauczyciel świecki, często prawosławny, wykłada katechizm polskiemu włościańskiemu dziecku, uczy je wiary ojców. Duchem opiekuńczym tej bezprzykładnej szkoły ludowej nie jest społeczeństwo i Kościół, ale komisarz i strażnik ziemski. Nie jestto instytucya umoralniająca i kształcąca maluczkich, ale rozmyślnie u samych podstaw społecznych podkopująca wiarę i pociąg do nauki.

Nie dziwota, że chłop nasz od takiej szkoły stroni, że dziecko chłopskie w niej nie wytrzymuje. Z powyższej liczby uczniów około 75% już po jednym roku przestaje uczęszczać do szkoły, zaś tylko 4% potrafi wytrwać w niej do końca. Wynik jest taki, że przyrost roczny umiejących czytać i pisać wynosi w Królestwie 1, 2%, kiedy natomiast sam naturalny przyrost wiejskiej ludności katolickiej w kraju wynosi rocznie 1·7%, czyli innemi słowy, absolutny odsetek analfabetów, zamiast zmniejszać się, corocznie stale wzrasta. Na ogół — wedle urzędowego obrachunku, który zawdzięczamy familijnemu zatargowi między dwoma naszymi ciemięzcami, generał-gubernatorem Hurką a kuratorem Apuchtinem, w ciągu ostatnich lat kilkunastu sprawa początkowego nauczania ludu wiejskiego w Królestwie cofnęła się wstecz w stosunku 8%. W podobnem położeniu znajdują się szkoły początkowe miejskie. Jest ich w Królestwie kilkaset zaledwo z liczbą uczących się niespełna 40 tysięcy na 400 kilkadziesiąt miast i osad z półtoramilionową ludnością katolicką, czyli znowuż w stosunku jednego ucznia na blisko 40 mieszkańców; zaś przy większej w mieście łatwości ucisku, są one poddane gorszemu jeszcze niż na wsi rygorowi policyjnemu. Najgorzej pod tym względem dzieje się tam, gdzie powinnoby dziać się najlepiej: w Warszawie. Tutaj, w bogatej stolicy kraju, której milionowe dochody zjada wielousty polip biurokratyczno-policyjny, na szkoły niema pieniędzy. Warszawa przy rocznym budżecie 13 milionów wydaje na cele wychowawcze około 300 tysięcy rs. t. j. absolutnie dwa razy mniej, aniżeli ubogi Lwów z ludnością pięćkroć mniejszą, więc stosunkowo dziesięć razy mniej. Zarazem inicyatywa wychowawcza najpoważniejszych nawet instytucyi społecznych jak Towarzystwo Dobroczynności, cóż dopiero osób prywatnych, prześladowana jest czujniej, niż zbrodnie kradzieży lub mordu. I oto pod okiem bezwładnej, nieszczęsnej naszej stolicy-matki około 100 tysięcy jej dziatwy w wieku szkolnym między 8 a 15 rokiem życia rośnie bez opieki i światła, oddane na pastwę występku i nędzy.

Co się tycze szkolnictwa średniego, t. j. gimnazyów