Klub szachistów - Aleksander Świętochowski (czytanie ksiazek online txt) 📖

– Brzydkie porównanie, przyznaj pan.

– Sama pani wskrzesiła mi je w pamięci.

– Mimo tego wymownego przykładu nie rozumiem.

– Bo pani nie gra w szachy.

– A gdybym nauczyła się, przyjęlibyście mnie?

– Nasz klub jest czysto męski.

– Że męski, wierzę, ale żeby w nim było czysto, wątpię.

– Dopóki nie dopuszcza kobiet, niech pani nie wątpi.

– Przeciwnie, panie, nie może być czystym klub, którego członek jest tak brutalnym.

Urbin czuł, że na tę ostrą odpowiedź zasłużył. Nie był on z natury gburem, ale zapomniał, że jeżeli kobieta, którą mężczyzna zawsze szanował, ma prawo do jego grzeczności, to ta, którą splamił, ma prawo do podwójnej.

– Przepraszam, gorąco panią przepraszam – rzekł zmieszany. – To, co powiedziałem, było brzydkim prostactwem,

Odpowiedziała mu uśmiechem przebaczenia.

„Więc jeżeli zechcę – pomyślał sobie – znowu będziesz moją. Ciekawa rzecz, czy ja zechcę?”.

W tej chwili dostrzegł prezesa klubu, który z daleka im się przypatrywał i naturalnie w piśmiennej spowiedzi znał ich tajemnicę.

Urbin doznał dziwnego wrażenia, uświadomiwszy sobie, że ten obcy człowiek, który na nich patrzy, nie tylko wie, co oni w największej skrytości kiedyś czynili, ale nawet zgaduje, o czym mówią i myślą teraz. Było to wrażenie takie, jak gdyby ktoś nagle wysunął go z ubrania i postawił nagim. Tymczasem prezesowi nie chodziło bynajmniej o proste zadowolenie swej ciekawości i bezcelowe szpiegowanie towarzysza. Miał on ważniejszy ku temu powód. Tuż przy nim siedziała młoda panienka wysokiej urody, która prowadziła z nim przyciszoną rozmowę. Było to jeszcze dziecko – nie przeszła lat 18 – ale dziecko bardzo szybko dojrzewające. Zarumieniona młodością twarzyczka układała się co chwila w jakiś energiczny wyraz, a czarne oczy pod bujnym złocistym włosem miały bezdenną głębię, w której na przemiany to migał wesoły urok, to płonął mocny zapał. Widząc ją, nie wątpiłeś, że ona szybko przedzierzgnie się ze ślicznej dziewczynki w również piękną, ale dojrzałą kobietę. Potrzeba było na to jednego wypadku, który by jej uczucie zmroził swym chłodem lub doprowadził do wybuchu swym żarem.

– Co stryj ma przeciw niemu? – pytała natarczywie.

– Nic – odrzekł prezes – dopóki go nie nazywasz przystojnym, miłym, zajmującym...

– W czymże się mylę?

– Naprzód, dla twojego gustu powinien być za stary, po wtóre, w obejściu się jest szorstki, a po trzecie, nudny. Gdyby ta pani, przy której on teraz siedzi, tak mówiła o nim, rozumiałbym, ale ty...

– Ale ja jestem również kobietą i mam oczy, których stryj nie posiada.

– O, nie wątpię – rozśmiał się prezes – daleko ładniejsze.

– Przede wszystkim inne. Co ja widzę w mężczyźnie, tego stryj nigdy nie dojrzy.

– Przydałby ci się nieraz mój wzrok.

Prezes, który usiłował zniechęcić bratanicę do członka klubu na podstawie wiadomości tajemnych, rzeczywiście dopuszczał się pewnego wiarołomstwa, ale był usprawiedliwiony. Owa bowiem bratanica była jego naturalną córką, co wyznał w swej spowiedzi piśmiennej, a co starannie ukrył przed światem. I jeżeli w swej przemowie do towarzyszów zapewniał, że jest wolnym od wszelkich związków, które by na wyjaśnieniu tajemnic jego życia ucierpieć mogły, to nie kłamał tylko formalnie. Iza Radek bowiem nie wiedziała, że on był jej ojcem, ale on o tym nie zapomniał nigdy, wychował ją od dzieciństwa, kochał serdecznie, a gdy niedawno wróciła z Anglii, gdzie się kształciła, doszedłszy do odpowiedniego wieku, miał zamiar ją adoptować i oddać jej po śmierci cały swój majątek. Przywiązany był do niej zawsze, ale teraz, kiedy stanęła przy nim w całym blasku swych wdzięków, rozgorzał ku niej jeszcze większą miłością ojcowską i pragnął jej przyszłość utkać z najświetniejszych promieni szczęścia. Właściwie każdy młody mężczyzna, który zwracał się do jego córki, rzucał według niego na tę przyszłość cień, ale Urbin raził go bardziej od innych, bo był dlań zupełnie przejrzystym. Henryk Radek wszakże posiadał silny charakter i zdolność panowania nad sobą; wkrótce więc spostrzegł, że przestąpił linię honoru i postanowił z Izą dalej się nie spierać.

Zresztą Urbin, umówiwszy się z dawną swoją przyjaciółką o spotkanie, powstał i zbliżył się do nich. Był mocno blady, a mdły uśmiech ciągle odrywał się od jego ust, do których przywarł wyraz niesmaku.

– Żałuję bardzo – rzekł – że nie umiem ani grać, ani śpiewać, ani deklamować, ani żadnej innej sztuki rautowej. Zabawiałbym szanowną publiczność, a sobie dał niewinne zajęcie.

– Czy pan się nudzi? – zapytała Iza.

– Niestety nie.

– Czemuż niestety?

– Człowiek, który się nudzi, nic nie robi, a kto nic nie robi, spełnia mnóstwo cnót negatywnych: nie kradnie, nie oszukuje, nie zabija itd. A to bardzo dużo znaczy.

– Czyż koniecznie musi czynić źle?

– Przekona się pani później w życiu, że na najuboższy pokład złota nie wypada tyle piasku, ile złych czynów ludzkich na dobre. Maszyna do młócenia zboża lub walcowania blachy młóci zboże lub walcuje blachę, ale jeżeli koło niej bawi się gromada dzieci, które w nią wsuwają ręce lub głowy, to ona z równą siłą je miażdży. Są ludzie okrutne maszyny i są ludzie nieostrożne dzieci.

– Ze słów pańskich rozumiem tylko przerażający ton, który odzywa się również w przestrogach mojego stryja. Co za okropności widzicie panowie w życiu, których ja nawet nie odgaduję! Od powrotu z Anglii słyszę tylko naokoło: „strzeż się!”. Czego?

– Siebie.

– Ależ ja sobie niczym nie grożę, ja się kocham, szanuję, jestem dla siebie życzliwa i dobra.

– Wierzę, bo pani jeszcze nie zaczęła się rozdwajać. Jesteś młodą płonką, rosnącą i żyjącą tylko jednym pniem bez gałęzi, z których jedna kwitnie i wydaje zdrowe owoce, a drugą zjadają muchy, pleśnie i robaki.

– I ja muszę kiedyś być taką?

– Nie jest to konieczność, ale reguła.

– Jakże się przeciwko niej zabezpieczyć?

– Gdybym znał sposób, to naprzód sam bym go zużytkował.

– Pan już się rozszczepił?

– Dawno.

– A te mchy, pleśnie i robaki toczą pana?

– Tak.

– I pan tego nie chciał?

– Nie.

– Ha, ha, ha, to zabawne! A wie pan, czym zabawne? Tym, że panowie uważacie mnie za gąseczkę, której już nie można straszyć kominiarzem, ale można jeszcze upiorem. Pojmuję stryja, bo go do tych strachów zachęca... wolno mi stryjowi powiedzieć? – miłość dla mnie...

– Wolno – wtrącił zadowolony Radek.

– Ale co pana skłania – ciągnęła dalej Iza – do wmawiania we mnie, że szatan osiedlił się w ludzkich duszach i zamówił sobie mieszkanie nawet w mojej?

– O kilkanaście lat wyprzedziłem panią w przyjściu na świat, więcej zatem miałem czasu do obejrzenia go.

– Gdybym tak jak pan straciła wiarę w ludzi i w siebie...

– Toby pani równie jak ja zwróciła się do jej towarzyszek – nadziei i miłości.

– Ach, więc pan ma jeszcze nadzieję i...

– Tylko nadzieję. Każdy człowiek, niezadowolony lub nieszczęśliwy, oczekuje swojego mesjasza. Otóż i ja wyglądam mojego. Pod jaką postacią on mi się objawi – nie wiem, może będzie to przyjaciel, może mistrz, a może kobieta. Najbardziej pragnąłbym ostatniej. Cierpienia serca bowiem są daleko dotkliwsze niż cierpienia mózgu; te zaś leczy nieraz mężczyzna, tamte zawsze kobieta. Naturalnie taka, która jest do tego zdolna i powołana. Ponieważ jest to objaw dość częsty i nie należy do owych wysokich szczytów, na których przebywa muza historii, więc ludzie spospolitowali go. A jednakże jest to cud daleko większy niż uzdrowienie trędowatego. Bo czyż to nie dziwne, gdy człowiek, przykładając usta do najrozmaitszych źródeł życia, wypił z nich tylko gorycz, gdy przeszedłszy przez szereg związków i stosunków z innymi ludźmi, tylko ich znienawidził, wzgardził lub co najwyżej na zimno zważył – nagle pod czarodziejskim wpływem jakiejś nieznanej mu przedtem kobiety, często prostej dzieweczki, odradza się, przeistacza, uczuwa podziw dla swego otoczenia, a szacunek i przyjaźń dla tych nawet, którymi poniewierał? Czyż to nie cud?

Przy tych słowach Radek poruszał się niespokojnie, a Iza milczała, utkwiwszy swoje rozszerzone, czarne źrenice w Urbina, który prawił dalej:

– Bakterii nie niszczy tak skutecznie ani woda, ani środki dezynfekcyjne jak ogień. Dla człowieka, który ma w duszy bakterie moralne, rozum jest wodą, morały – środkami dezynfekcyjnymi, a dopiero wielkie uczucie – ogniem. Nas wszystkich chorych duchowo może oczyścić i uzdrowić tylko taki ogień.

Zamilkł. Iza jeszcze przez chwilę patrzyła na niego, wreszcie rzekła zamyślona:

– Więc pan ma nadzieję, że pana on uleczy?

– Tak.

– A mnie się zdaje – rzekł z pewnym rozdrażnieniem Radek – że pan przez całe życie będziesz pocierał o swoje serce zapałki i to będzie cały pański ogień.

– Dlaczego panu tak się zdaje? – zapytał surowo Urbin.

– Bo o kilkanaście lat wcześniej od pana na świat przyszedłem – odparł Radek z przymuszonym uśmiechem.

– Zwracam panu uwagę, że mnie wtedy jeszcze na świecie nie było, więc pan nie mogłeś mnie studiować.

Zaproszenie do kolacji przecięło rozmowę w drażliwym punkcie. Radek usiadł przy córce, Urbin z daleka. Znalazłszy się między dwoma starymi żarłokami, mógł rozmyślać swobodnie. Uprzytomnił on sobie jasno dwa fakty: pierwszy, że Radek, znający tajemnice jego życia, usiłuje mu przegrodzić drogę do córki, i drugi – że Iza rzuciła na niego silny urok. Zachodziły więc dwa pytania: czy w Radku zwycięży prezes klubu, czy też ojciec, oraz czy on powinien skazywać go na tę walkę i boleść? „A jeżeli Iza będzie moją zbawicielką? – mówił do siebie. Jeżeli ją pokocham a miłość mnie oczyści? A gdyby ona była dla serca mojego tylko zapałką?”.

– Pan dobrodziej słyszał – skrzypnął jeden z nasyconych już staruszków – że Totkiewicz się żeni?

– Nie – bąknął Urbin.

– W tym wieku, mając dorosłe dzieci... pfe!

– Czemuż mu szanowny pan nie poradził, ażeby dla zadośćuczynienia moralności i niegorszenia dzieci wziął sobie raczej metresę?

Staruszek spojrzał na niego zezem i zamilkł.

Tego wieczora Urbin nie zbliżył się więcej do Izy.

IV

Rozterka wewnętrzna pędziła Urbina do czynów hazardownych. Spodziewał się on od nich jakiegoś przełomu, zwrotu na drogę, której pragnął i na której mógłby się stale utrzymać.

„Jeżeli mam tak rozdwojoną naturę – rozmyślał – że ciągle robię to, czego robić nie chcę, jeżeli wola moja niezdolna zapanować nad moimi popędami, to może mnie uleczy jakaś wielka awantura, wielkie szczęście lub nieszczęście, które weźmie mocną ręką za kark i pchnie w pewnym stałym kierunku. Niech mnie kto zbije, zelży, sponiewiera, zniesławi, zgodzę się na wszystko, abym tylko wyszedł z tego dręczącego stanu, abym wreszcie kiedykolwiek miał prawo powiedzieć sobie: takim jestem, takim być chcę! Chociażbym nawet miał być złodziejem!...”.

Pod wpływem tego coraz bardziej natężającego się w nim pragnienia, jednocześnie powrócił do stosunku z porzuconą mężatką, zaczął odurzać serce Izy i na przekór Radkowi występować jako jej konkurent. Sprzeczności zaostrzyły się groźnie.

Na tygodniowym zebraniu członków klubu Urbin opowiedział szczegółowo, może nawet zbyt szczegółowo, swoją schadzkę, nie kryjąc zamiaru ponowienia jej.

– Jest to – dodał – postępowanie dla mnie tym potworniejsze, że oglądam jego brzydotę przy świetle miłości, która w sercu moim zajaśniała.

– Jakiej miłości? – spytał prezes.

– Ponieważ nie jest ona moim grzechem, lecz cnotą – odparł Urbin – więc do wyznań przed konfesjonałem naszego klubu nie należy.

– Mylisz się, Urbinie – mówił gorączkowo prezes. – Jeżeli mężczyzna podaje rękę zbrukaną romansami niewinnej kobiecie, to popełnia występek. Nadto, nas interesuje twoje czyste uczucie, zmieszane z brudnymi żądzami jako ciekawy objaw psychologiczny.

– Inaczej patrzę na tę sprawę. Zresztą poza naszym zebraniem pomówię o niej z tobą prezesie i poproszę cię o radę, czy mam i tę moją tajemnicę wyjawić.

Radek sposępniał, a członkowie klubu zaczęli kolejno przerzucać wzrok na niego i Urbina, jak gdyby domyślając się prawdy i przeczuwając starcie między nimi.

Nazajutrz Urbin przybył rzeczywiście do Radka i po chłodnym powitaniu od razu przystąpił do rzeczy.

– Odmówiłem wczoraj bliższych objaśnień o mojej miłości, bo jej przedmiotem jest pańska bratanica.

– Pan wiesz – odrzekł Radek, usiłując zapanować nad sobą – że jest to moja córka.

– W rozmowie poza klubem nie powinienem o tym pamiętać. Otóż przychodzę do pana z zapytaniem, czy ja mam na naszych zebraniach przedstawić tę sprawę?

– Jak się panu podoba – odrzekł Radek z drżeniem w głosie – ale czego pan nie powinieneś robić, to starać się o wzajemność Izy, bo ja na związek jej z panem nie zezwolę.

– Dlaczego?

– Dlatego, że znam pańskie życie.

– Jako prezes klubu, ale nie jako Henryk Radek. Jest to z pańskiej strony wyzyskiwanie swego stanowiska przeciwko członkowi stowarzyszenia i łamanie obowiązku, który uroczyście zaprzysiągłeś. Gdybyś pan nie był dopuszczony do moich szczerych wyznań, przyjąłbyś niezawodnie z radością moją rękę dla swej córki.

– Mylisz się pan, nie uważałbym cię nigdy za odpowiedniego dla niej męża.

– Jest to wykręt, którego pan nie udowodnisz.

– Niech tak będzie. W każdym razie wiedząc, że charakter pański jest poplamiony, nie mogę sądzić, że jest czysty.

– Ale panna Iza tak sądzi.

– Ja panu też tylko mówię, jak na małżeństwo z panem patrzy jej ojciec.

– I pan przypuszczasz, że znajdziesz dla niej męża, który będzie człowiekiem niepokalanym? Ha, ha, ha!

– Przynajmniej będę wraz z nią w to wierzył.

– A więc panu potrzebne jest złudzenie, oparte na obłudzie przyszłego zięcia? Pyszny z pana ojciec, a jeszcze pyszniejszy prezes stowarzyszenia szczerości!

– Z ojcostwa dymisji wziąć nie mogę, a z prezesostwa ją przyjmę.

– A no, pomówimy o tym na zebraniu.

Ukłonił się chłodno i wyszedł.

Urbin nie kochał jeszcze tak dalece Izy, ażeby jej ojca wyzywał do walki w imię potężnego dla niej uczucia. Panna podobała mu się bardzo i obiecywała mu wszystkimi przymiotami szczęście oraz ten wpływ umoralniający, o którym marzył, ale teraz przede wszystkim chodziło mu o zagłuszenie wewnętrznego rozstroju jakimś wybuchem energii. Radek natomiast cierpiał. Nie spodziewał się on nigdy, że wypadki postawią go między tak ostrymi przeciwieństwami, między obowiązkiem dyskrecji i niepamiętania moralnych skaz człowieka, który mu je pod przysięgą tajemnicy wyznał, a miłością dla córki. Z duszą rozdartą nie umiał jeszcze zdać sobie sprawy, co powinien uczynić, co poświęcić i co obronić, a nawet, jaką właściwie wartość moralną posiadał Urbin. Bo rzeczywiście, gdyby nie znał jego zwierzeń, uważałby go może za pożądanego męża dla swej córki. Ale je zna, zna!

Poszedł na posiedzenie klubu ze świadomością, że będzie musiał wytrzymać gwałtowną burzę, ale bez żadnego pojęcia, jak ją zmoże.

Urbin natychmiast po zebraniu się członków przedstawił całą sprawę.

– Jeżeli złożone tu