Meir Ezofowicz - Eliza Orzeszkowa (polska biblioteka cyfrowa TXT) 📖

Żydów na świecie, przemierzał tereny Europy, Palestyny, Arabii i Persji. [przypis edytorski]

9. rabbanici — zwolennicy rabinów; stosowane w XIX w. określenie Żydów kierujących się w kwestiach wiary i obyczajów prawem pisanym (w Torze i Talmudzie) oraz jego ustnym wykładem przez uczonych rabinów. [przypis edytorski]

10. kohen (hebr.) — kapłan wywodzący się z rodu Aarona (brata Mojżesza), z pokolenia Lewiego; funkcja dziedziczona z ojca na syna. [przypis edytorski]

11. tanaici (z hebr.) — tytuł nauczycieli wykładowców w okresie między 10 a 220 r. n.e. (głównie w Jerozolimie), zajmujących się studiowaniem i komentowaniem Tory, z ich komentarzy powstała Miszna (część Talmudu); tanaici byli następcami zugot, tj. pary uczonych i żydowskich przywódców duchowych między I w. p.n.e. a I w. n.e., z których jeden, noszący tytuł nasi czyli książę, był przewodniczącym Sanhedrynu, a drugi jego zastępcą (aw bet din). [przypis edytorski]

12. gaon — człowiek obdarzony dużą wiedzą, geniusz. [przypis edytorski]

13. Ezofowicz, Michał (właśc. Ezofowicz-Rabinkowicz, Michael, zm. ok. 1529) — kupiec, bankier, dzierżawca, administrator ceł i senior (przełożony z nadania króla) Żydów litewskich; syn Józefa (Ezafa) Rabczyka (stąd również inne formy nazwiska: Rabiczkowicz, Rebiczkowicz), pochodził z Brześcia Litewskiego. Został mianowany przez króla Zygmunta I Starego faktorem i administratorem komór celnych wosku i soli w Brześciu n. Bugiem, później także komór celnych na Wołyniu i Podlasiu. Stopniowo Ezofowicz zmonopolizował eksploatację dochodów celnych niemal z całego Wielkiego Księstwa Litewskiego; jako bankier przyczynił się do ożywienia stosunków gospodarczych na Litwie. W 1514 król mianował go seniorem Żydów litewskich, tzw. egzaktorem generalnym, uprawnionym do ściągania podatków i sprawowania władzy sądowniczej; gminy żydowskie nie zaakceptowały jego władzy; podczas hołdu pruskiego 10 IV 1525 w Krakowie król pasował go na rycerza, obdarzył dziedzicznym szlachectwem oraz herbem Leliwa (jedyny w daw. Polsce przypadek nobilitacji Żyda, który pozostał wierny judaizmowi). [przypis edytorski]

14. chazarski — od nazwy Chazarów, potomków koczowniczego ludu przybyłego z głębi Azji i zamieszkującego w VI w. n.e. ziemie położone na północ od Morza Czarnego i Kaspijskiego (step pontyjsko-kaspijski), zajmującego się pasterstwem i handlem, ale nie gardzącego również wypadami łupieskimi; ich państwo, Kaganat Chazarski, zamieszkiwali również Alanowie, Goci, Bułgarzy, Madziarowie, Pieczyngowie, Rusowie i in., panowała tu tolerancja religijna i wielowyznaniowość; na początku IX w. władca (kagan) oraz możnowładcy z jego otoczenia przyjęli judaizm, mając na celu centralizację władzy i ujednolicenie państwa, jednakże wywołało to bunt arystokracji w prowincjach oddalonych od stolicy (Itil, położonej w pobliżu dzisiejszego Astrachania) oraz wieloletnie walki na tle polityczno-religijnym, które wykorzystały sąsiednie plemiona i państwa; ostatecznie Chazarowie zostali pokonani przez książąt kijowskich Światosława i Włodzimierza Wielkiego, ich miasta zostały zburzone, a oni sami ulegli rozproszeniu; za spadkobierców tradycji kulturalnej Chazarów uważają się Karaici (a. Karaimi), jednakże o ile teza o ciągłości etnicznej między Chazarami a Żydami krymskimi pozostaje niezakwestionowana, o tyle pod względem religijnym zachodzi zasadnicza różnica: Chazarowie wyznawali judaizm rabiniczny, zantagonizowany z judaizmem karaimskim (a. karaicki), odrzucającym Talmud. [przypis edytorski]

15. W Babilonie jedna, w Jerozolimie druga jest prawda — dwa wydania Talmudu, babilońskie i jerozolimskie, niezupełnie ze sobą zgodne. [przypis autorski]

16. drugiego Mojżesza — Majmonidesa. [przypis autorski]

17. Talmud — obszerne dzieło stanowiące podsumowanie doktrynalno-religijnego pobiblijnego dorobku judaizmu; składa się z Miszny i Gemary. [przypis edytorski]

18. lubo (daw.) — chociaż. [przypis edytorski]

19. pochód — tu: pochodzenie, rodowód. [przypis edytorski]

20. miasto (daw.) — tu: zamiast. [przypis edytorski]

21. Zohar (z hebr.: blask) — kabalistyczny komentarz do Tory, Pieśni nad Pieśniami i Księgi Rut powstały w XIII w., ale posiadający wcześniejsze fragmenty; w księdze Zohar rozważana jest natura Boga, początek i struktura świata, jak również natura człowieka. [przypis edytorski]

22. przedsiębierstw (daw.) — dziś popr. forma D. lm: przedsiębiorstw. [przypis edytorski]

23. reb — skrót hebrajskiego słowa rabi, które jest tytułem uczonego, rabina itp.; u Żydów wyraz reb przed imieniem własnym oznacza szacunek dla osoby, do której zwracają się oni w ten sposób lub o której mówią; młodszy wiekiem zawsze tak mówi do starszego. [przypis edytorski]

24. koszer, koszerny (z hebr. dosł.: właściwy) — określenie rodzajów pokarmów dozwolonych do spożycia przez prawo żydowskie (halachę) oraz warunków, w jakich powinny być przechowywane i spożywane; zasady te wywodzą się z Tory, zostały uściślone w Talmudzie. [przypis edytorski]

25. chazarnik — tu: odstępca, nieczysty; jedzący wieprzowinę. [przypis edytorski]

26. miasto (daw.) — tu: zamiast. [przypis edytorski]

27. ściśniony — dziś popr.: ściśnięty. [przypis edytorski]

28. ściągła — dziś: pociągła (twarz). [przypis edytorski]

29. którego dusza zasłużyła sobie na to, ażeby być nieśmiertelną — doktryna Mojżesza Majmonidesa o nieśmiertelności duszy ludzkiej, według której człowiek każdy kształceniem umysłu swego i doskonałością moralną nieśmiertelność sobie zdobywać musiał, a karą złych czynów jego miało być nicestwo. [przypis autorski]

30. karmazyn — zamożny szlachcic, magnat; od karmazynowego, tj. intensywnie czerwonego koloru szaty wierzchniej, żupana a. kontusza, której noszenie było prawnie dozwolone tylko wysokim urzędnikom państwowym i dostojnikom; poślednia szlachta nosiła szare żupany i stąd określana była mianem „szlachty szaraczkowej”. [przypis edytorski]

31. kahał — gmina żydowska; również: zarząd gminy, do którego zadań należało zajmowanie się w odniesieniu do społeczności żydowskiej administracją, pobieraniem podatków, sprawami kultu, edukacją i sądownictwem. [przypis edytorski]

32. goj (hebr. dosł.: naród) — termin pojawiający się wielokrotnie w Torze na określenie rozmaitych nieżydowskich narodów; nie-Żyd. [przypis edytorski]

33. cadyk (z hebr. dosł.: sprawiedliwy) — Żydzi zazwyczaj nazywają tak słynnych rabinów, uczonych, bogobojnych mężów słynących ze sprawiedliwości, dobroci i pobożności; także: charyzmatyczny przywódca duchowy chasydów; zwolennicy chasydów wierzyli m.in. w moc czynienia cudów przez cadyków. [przypis edytorski]

34. tałes (jid.) a. talit (hebr.) — szal modlitewny; prostokątna chusta nakładana na głowę bądź ramiona w czasie modlitwy przez wyznawców judaizmu; przeważnie biała z czarnymi a. granatowymi pasami oraz z frędzlami (cicit a. cyces) na rogach. [przypis edytorski]

35. szabat, szabas, a. sabat (z hebr.: odpoczynek) — w tradycji judaistycznej i chrześcijańskiej siódmy, ostatni dzień tygodnia, obchodzony jako święty na pamiątkę ukończenia tworzenia Świata przez Boga (Rdz 2,2–3); sobota. [przypis edytorski]

36. lubo (daw.) — chociaż. [przypis edytorski]

37. nieprzyjaciołami — dziś popr. forma: nieprzyjaciółmi. [przypis edytorski]

38. Sztyl, bube (jid.) — cicho, chłopcze (tu: chłopcy). [przypis edytorski]

39. gej (jid.) — idź, idźcie. [przypis edytorski]

40. łokszyna — łazanki; rodzaj makaronu podawanego w szabas. [przypis edytorski]

41. spencerek (daw.) — kurtka. [przypis edytorski]

42. wschodki (daw.) — dziś: schodki. [przypis edytorski]

43. tefila (właśc. tefilin) — dosłownie: modlitwy; nazwa dwóch skórzanych pudełeczek zawierających wypisane na pergaminie modlitwy-przepisy (cytaty z Biblii), które mężczyźni od trzynastego roku życia wkładają na głowę i lewą rękę podczas modlitwy porannej w dni powszednie; jedno pudełko przytwierdza się rzemykiem do lewego przedramienia (obok serca), a drugie do czoła (do myśli); inaczej też: filakteria. [przypis edytorski]

44. namiętnymi krzyki (daw.) — dziś popr. forma N.lm: namiętnymi krzykami. [przypis edytorski]

45. zawieść — tu: zaśpiewać; por. zawodzić. [przypis edytorski]

46. ściągła — dziś: pociągła (twarz). [przypis edytorski]

47. lubo (daw.) — chociaż. [przypis edytorski]

48. Wo ist Meir (jid.) — gdzie jest Meir. [przypis edytorski]

49. kidusz — dosł.: poświęcenie, uświęcenie; tak nazywa się błogosławieństwo odmawiane nad chlebem oraz kielichem wina w wigilię sobót i świąt oraz w dni sobotnie i świąteczne tuż po nabożeństwie przedpołudniowym; na rozpoczęcie szabatu odmawia się kidusz po zapadnięciu zmroku w piątek, a następnie rano w szabat; między tymi modlitwami należy zachować post. [przypis edytorski]

50. ściągły — dziś: pociągły. [przypis edytorski]

51. Miszna a. Miszne — zbiór praw i opinii halachicznych (63 traktaty zawierające uporządkowane treściowo przepisy prawa religijnego i świeckiego) skodyfikowanych przez rabbiego Judę ha-Nasiego w II w. n.e w języku hebrajskim, starsza część Talmudu; do niej odnoszą się komentarze Gemary. [przypis edytorski]

52. Gemara — zbiór prac uczonych żyd. zwanych amoraitami, kontynuatorów tannaitów; amoraici działali między 219 a 500 r. n.e., zajmując się objaśnianiem Miszny w dwóch ośrodkach: w Erec Jisrael i Babilonii; powstała zatem wersja Gemary babilońska i jerozolimska; dziś obowiązujący jest Talmud babiloński. [przypis edytorski]

53. Kabała — mistyczne księgi żydowskie: Zohar (tj. Blask) i Tefer jeciva (tj. Księga Stworzenia), oraz Echachaim (tj. Drzewo Życia). [przypis edytorski]

54. Szymon (Simon) ben Jochaj — mędrzec Miszny, II w. n.e., mistyk; przypisywano mu autorstwo podstawowej księgi kabalistycznej Zohar. [przypis edytorski]

55. wicina — statek rzeczny używany daw. na Litwie do spławiania towarów. [przypis edytorski]

56. puryc (jid.) — bogacz, magnat, pan na włościach. [przypis edytorski]

57. Arka Przymierza (Aron Hakodesz) — skrzynia, w której przechowywano tablice dziesięciu przykazań otrzymane na górze Synaj podczas wędrówki do ziemi obiecanej; późn. szafa ołtarzowa we wschodniej ścianie bożnicy, gdzie przechowywane są zwoje Tory. [przypis edytorski]

58. mniej (...) jak — dziś popr.: mniej niż. [przypis edytorski]

59. przyjaznymi uśmiechy — dziś popr. forma N.lm: przyjaznymi uśmiechami. [przypis edytorski]

60. piewca — tu: śpiewak. [przypis edytorski]

61. Miszna a. Miszne — zbiór praw i opinii halachicznych (63 traktaty zawierające uporządkowane treściowo przepisy prawa religijnego i świeckiego) skodyfikowanych przez rabbiego Judę ha-Nasiego w II w. n.e w języku hebrajskim, starsza część Talmudu; do niej odnoszą się komentarze Gemary. [przypis edytorski]

62. Majmonides a. Rambam (1138–1204) — skrót imienia rabi Mosze Ben Majmona, średniowiecznego filozofa racjonalisty oraz wybitnego lekarza, autora More Newuchim (a. Mojre Nebuchim, tj. Przewodnik błądzących), religijno-filozoficznego dzieła napisanego w języku arabskim; Majmonides urodził się w Kordobie, a zmarł w Kairze, pozostawał pod wpływem ówczesnej kultury i filozofii arabskiej, a więc neoplatonizmu i przede wszystkim arystotelizmu, który zaszczepił ponownie w myśli europejskiej filozoficznej, zainspirowawszy m.in. Tomasza z Akwinu. [przypis edytorski]

63. nassi a. nasi (hebr.: książę) — jeden z pary zugot, tj. uczonych i żydowskich przywódców duchowych między I w. p.n.e. a I w. n.e.; nasi był przewodniczącym Sanhedrynu (tj. Wielkiej Rady, najwyższej instytucji sądowniczej i religijnej staroż. Izraela), drugi z pary mędrców był jego zastępcą (aw bet din) i przewodniczącym Izby Sądowej. [przypis edytorski]

64. krótkimi wykrzyki — dziś popr. forma N.lm: (...) wykrzykami (a. okrzykami). [przypis edytorski]

65. uporny — dziś: uporczywy. [przypis edytorski]

66. wiele (daw., gw.) — tu: ile. [przypis edytorski]

67. z siwiejącymi (...) włosy — dziś popr. forma N.lm: (...) włosami. [przypis edytorski]

68. dawnych a niedawnych — tu: „a” w funkcji spójnika łącznego (równorzędnego znaczeniowo „i”). [przypis edytorski]

69. chacham (hebr.) — mędrzec. [przypis edytorski]

70. chasydzi — spolszczone hebr. chasidim, dosł.: pobożni; nazwa zwolenników chasydyzmu, ruchu mistyczno-religijnego, który powstał w Polsce w drugiej poł. XVIII w., a którego założycielem był rabi Israel Baal Szem Tow (1700–1760) z Podola; chasydyzm przeciwstawiał się rabinicznemu judaizmowi, kładąc nacisk na osobistą modlitwę; mistyczne zjednoczenie z Bogiem miały zapewnić ekstatyczne śpiewy i tańce. [przypis edytorski]

71. Beszt — skrót od imienia twórcy chasydyzmu, rabiego Israela Baal Szem Tow (tzn. dosł.: Mistrz Dobrego Imienia a. Mąż Dobrej Sławy). [przypis edytorski]

72. mozaizm — określenie judaizmu używane gł. w zach. chrześcijaństwie, nazwa utworzona od imienia Mojżesza, pierwotnego prawodawcy judaizmu; niektórzy historycy (m.in. Feliks Koneczny) używali nazwy mozaizm na określenie pierwotnej wersji religii żydowskiej, opartej na Biblii (Torze) i różnej od judaizmu opartego na Talmudzie, ukształtowanego wg tej wykładni dopiero w pierwszych wiekach naszej ery i w opozycji do chrześcijaństwa. [przypis edytorski]

73. szema — wyznanie wiary zawarte w codziennych porannych i wieczornych modlitwach (por. hebr. Szema Izrael: Słuchaj, Izraelu). [przypis edytorski]

74. anachoreta — pustelnik. [przypis edytorski]

75. parasang a. parasanga — staroż. perska miara odległości, przyjęta także w staroż. Grecji, licząca 30 stadionów, tj. ok. 5,5 km; mila perska. [przypis edytorski]

76. te dziecko — popr. to dziecko. [przypis edytorski]

77. więcej jak innym — dziś popr.: więcej niż. [przypis edytorski]

78. kowalów — dziś popr. forma D.lm: kowali.