Komediantka - Władysław Stanisław Reymont (biblioteka darmowa online .TXT) 📖

takie halucynacye, nękały ją jeszcze więcej niż głód.

Była jeszcze jedna rzecz, która ją śmiertelnie przyciszała, że całemi godzinami wsłuchiwała się w siebie; godzinami myślała o tych dziwnych, nieokreślonych wrażeniach i uczuciach, jakie ją przenikały coraz częściej. Czuła, że się w niej dzieje coś strasznego, że te nagłe drgania, te płacze, które ją porywały, niewiadomo dlaczego, te szalone zmiany usposobienia, którym się poddawała, te cierpienia dziwne są jakieś nienaturalne i pochodzą z czegoś — o czem myśleć się bała.

Nie miała matki, ani nikogo, komuby mogła się zwierzyć i ktoby ją objaśnił, ale przyszła chwila, że instynktem kobiecym poznała, że będzie matką.

Płakała po tem odkryciu długo, ale nie były to łzy rozpaczy, tylko jakiegoś litościwego rozrzewnienia, czułości i wstydu zarazem. Poczuła wtedy, że śmierć stanęła za nią i stoi tak blizko, że aż ją dreszcz szaleństwa przenikał całą i rzucał w bezmyślną, apatyczną obojętność. Przestawała myśleć, poddając się biernie, z fatalizmem ludzi długo cierpiących, albo potężnym ciosem zdruzgotanych, jakiejś fali, która ją niosła i nie pytała nawet, gdzie?

Raz nie mogąc już wytrzymać męczarni głodu, zaczęła szukać co do sprzedania.

Przetrząsała kosze gorączkowo. Miała tylko kilka lekkich, eleganckich, obwieszonych wstążkami kostyumów teatralnych. Kosztowały ją drogo i przywodziły na pamięć szereg wieczorów, przepędzonych w upojeniu na scenie...

Sowińska codziennie znowu przypominała zaległe komorne, a mękę tego codziennego trapienia czuła okropnie.

Nie mogła jej teraz prosić o sprzedanie tych resztek, bo bez skrupułu zabrałaby pieniądze.

Sama postanowiła sprzedać.

Zawinęła w papier kostyum i wyszła na schody wyczekiwać handlarza, ale po podwórzu chodził stróż, mijały się służące, przez szyby okien widziała twarze kobiet, które ją nieraz obrzucały pogardliwemi spojrzeniami.

Nie, tutaj nie mogła, bo za chwilę cały dom wiedziałby o jej nędzy. Poszła do sąsiedniego domu i czekała niedługo.

— Handel! handel! — wołał jakiś stary żyd zgniecionym głosem.

Zawołała na niego.

Handlarz się obejrzał i przyszedł. Stary był o tyle o ile brudny.

Poszła za nim na jakieś schody.

— Pani co przeda?

Worek z kijem na schodach położył i chudą o zaczerwienionych oczach twarz wyciągnął ku paczce.

— Tak.

Rozwinęła papier.

Żyd kostyum w brudne ręce wziął, rozpostarł pod słońce, obejrzał, obrócił kilka razy, uśmiechnął się niedostrzegalnie, złożył z powrotem w papier, zawinął, podniósł worek i kij i dopiero powiedział:

— Taki cymes to nie dla mnie — i schodził ze schodów, cmokając drwiąco.

— Tanio sprzedam — zawołała za nim.

Żeby choć rubla, choć pół, myślała z trwogą.

— Może pani ma stare buciki, suknie, poduszki, ja kupię, ale taki towar, to nie żaden kurant. Kto to kupi? Śmiecie!...

— Tanio sprzedam — szepnęła.

— Ny, co ja mam dać?

— Rubla.

— Żebym tak zdrów buł, co to nie warto i dwadzieścia kopiejek. Co to warto, kto to kupi? — i wrócił, rozwinął i znowu obojętnie oglądał.

— Same wstążki kosztowały mnie kilka rubli.

Zamilkła, zgadzając się już w duchu na cenę.

— Wstążkes! co to jest, same kawałki — gadał, oglądając prędko. — Ny, trzydzieści kopiejek dam. Bierze pani? Na moje sumienie, więcej nie mogę, mam dobre serce, ale nie mogę. Ny, mam płacić?

Ten handel sprawił jej taki wstręt, takim wstydem przepoił i tak ją rozżalił, że chciała już wszystko rzucić i uciec.

Żyd pieniądze wyliczył, zabrał kostyum i poszedł. Zobaczyła go jeszcze przez okno, jak na podwórzu, w pełnem świetle dnia oglądał jeszcze raz spódniczki.

— Co z tem zrobić? — szeptała bezradnie, ściskając lepkie od brudu miedziaki.

Była winna za mieszkanie, w bufecie teatralnym, kilku koleżankom, ale nie myślała już o tem; z temi pieniądzmi tylko poszła do sklepiku kupić sobie co jeść.

Wróciła do mieszkania i zjadłszy przyniesione ze sobą wiktuały, chciała się trochę przespać, ale przyszła Sowińska, mówiąc, że tu na nią już z pół godziny czeka jakaś służąca i zaraz weszła rozczerwieniona i zapłakana służąca Niedzielskiej.

— Proszę panienki, niech też panienka idzie ze mną, bo moja pani już bardzo źle i prosi koniecznie do siebie.

— Pani Niedzielska taka chora? — zawołała, zrywając się z łóżka i śpiesznie kładąc kapelusz.

— Już ksiądz od Augustynów był po południu z panem Jezusem, ledwie ino zipi — szeptała przez łzy stara powiernica i sługa — inom tyla mogła zrozumieć, co mówiła, żeby lecieć po panienkę, chce się widzieć koniecznie.

— A pan Władysław gdzie jest?

— A skądże ja mogę wiedzieć, przecież powinien być przy matce.

— Powinien, jużci że powinien, ale taki i on syn — szepnęła głucho. — Już od tygodnia nie zajrzał do domu, bo się z moją panią tak strasznie pokłócili. Mój Boże! mój Boże! tak klął, tak wymyślał, chciał jaże bić moją panią. O, Panie miłosierny, to za to, że go tak silnie kochała, że sobie odejmowała od gęby, a dawała mu cięgiem pieniądze. Była skąpa, nie chciała dochtora, ni leków nijakich, aby ino nie kosztowało, a on, o! skarze go Pan Bóg ciężko za te łzy matczyne. Ja wiem, że panienka temu nie winowata... tak se miarkuję... ale... — mówiła cicho, drepcząc obok Janki i obcierając co chwila końcem chustki, w jaką była okryta, oczy czerwone od płaczu i bezsenności.

Janka prawie nic nie słyszała z tej mowy, bo gwar i szum ulicy i chlapanie wody spływającej rynnami na trotuary zagłuszały wszystko.

Szła tylko dlatego, że ją umierająca wzywała.

W pierwszym pokoju było prawie pełno osób, przeszła go, mówiąc powitanie, ale nikt jej nie odpowiedział i wszystkie oczy śledziły ją z jakąś szczególną ciekawością.

W pokoju, gdzie Niedzielska leżała, siedziało także kilka osób koło jej łóżka.

Poszła prosto do chorej.

Stara leżała wznak, ale już od progu trzymała w niej oczy utkwione.

Rozmawiający umilkli tak prędko, że Jankę ta cisza przejęła jakimś dreszczem dziwnym. Spotkała się ze spojrzeniem Niedzielskiej i już nie mogła się od niego oderwać. Usiadła przy łóżku, witając ją półgłosem.

Stara schwyciła ją za rękę silnie i cichym głosem o niezmiernie mocnym akcencie zapytała.

— Gdzie Władek?

Surowa zmarszczka zarysowała się na jej czole, coś jak nienawiść rozbłysła w żółtych białkach.

— Nie wiem. Skądże ja mogę wiedzieć? — odpowiedziała prawie przestraszona.

— Nie wiesz złodziejko! ty nie wiesz, ukradłaś mi syna! — szeptała, siląc się głos swój podnieść trochę, ale brzmiał głucho i dziko. Oczy się jej rozszerzały coraz więcej i świeciły groźbą i nienawiścią, usta sine trzęsłysię nerwowo, a żółta, wychudła twarz drgała ustawicznie. Uniosła się nieco i chrapliwie, jakby ostatkami sił, krzyknęła:

— Ulicznico, złodziejko, ty... i upadła w tył z głuchym jękiem wyczerpania.

Janka, jakby uderzona prądem elektrycznym, zerwała się, ale ręka starej zacisnęła się tak silnie koło jej dłoni, że upadła z powrotem na krzesło nie mogąc wyrwać ręki. Spojrzała rozpaczliwie na wszystkich, ale twarze ich były groźne. Przymrużyła na chwilę oczy, aby nie widzieć tych żółtych, pomarszczonych twarzy kobiet, co stały na wprost niej, jak widma świecąc swojemi szkieletowatemi twarzami w półcieniu, w jakiem tonął pokój.

— To ta! Taka młoda i już...

— Podła gadzina.

— Jabym zabiła, jak psa, żeby tak z moim Antkiem zrobiła.

— Na policyę oddałabym, do prochowni.

— Pod pręgierz za moich czasów stawiali takie... na ukaranie, pamiętam dobrze.

— Cicho, cicho! — mitygował kobiety jakiś staruszek.

— I dla niej to poleciał do komedyantów, dla niej tyle tracił, dla takiego ostatniego tłomoka wybił matkę, ażebyś zmarniała, podła!...

Syczały za nią i przed nią głosy nienawiścią i pogardą i złość sączyła się z ich słów i spojrzeń i zalewała jej serce oceanem bólu i wstydu.

Chciała zawołać: litości! ludzie, jam niewinna, ale pochylała coraz niżej głowę i coraz słabiej wiedziała, gdzie jest i co się z nią dzieje; miała już za słabą duszę na taki cios. Olbrzymia fala strachu zaczęła nią trząść, bo się jej zdawało, że ta ręka starej, trzymająca ją tak silnie i te jej oczy okropne, wysadzone z orbit, ciągną w przepaść, że to już śmierć i koniec wszystkiego...

Nie słyszała już później słów żadnych i nie widziała nikogo, prócz tej konającej kobiety. Jeszcze się chwilami chciała zerwać i uciec stąd, ale ten płomień woli przechodził tylko przez jej nerwy i nie uświadamiał się.

Tyle poprzednich wrażeń i ten cios w samo serce, zaćmiły jej mózg szaleństwem cichem. Pobladła straszliwie, siedziała jak martwa, wpatrzona w twarz konającej; te same strzępy myśli i obrazów kłębiły się jej pod czaszką, jak kiedyś; tak samo, jak kiedyś, zielonawa, ogromna masa wód zatapiała jej świadomość. Nie czuła nawet, że ją oderwano od starej i zepchnięto w kąt, gdzie stała nieruchoma i nieprzytomna.

Niedzielska konała; jakby czekała tylko ze śmiercią na Jankę. Złość i nienawiść trzymały ją przy życiu kilka godzin dłużej.

Teraz już się wszystko rozprzęgało.

Leżała sztywna, wyprostowana, z rękami na kołdrze, którą szarpała odruchowo i wpatrzona smętnemi źrenicami w górę, jakby w nieskończoność, w którą się staczała.

Gromnica żółtawe światło rozlewała po jej twarzy, operlonej potem ostatniego wytężenia i męką konania. Włosy siwe, rozsypane w nieładzie, tworzyły rodzaj tła, na którem tem silniej odbijała się sucha głowa konającej, wstrząsana bezprzytomnem, strasznem drganiem konania.

Dyszała ciężko i wolno, rzężała z wysiłkiem, chwytając powietrze sinemi ustami. Przekrzywiała chwilami twarz ze strasznie bolesnym kurczem ust i podnosiła rozwarte dłonie, jakby chciała rozerwać sobie gardło, aby zaczerpnąć więcej powietrza. Biały, obłożony gorączką język wysuwała spazmatycznie i tak w tem szamotaniu się ze śmiercią wyprężała się strasznie, że żyły, jak postronki czarne, naprężały się na jej skroniach i gardle.

Cisza pełną była płaczów i łkań klęczących i przejmującego jęku umierającej. Gorączkowo szeptane modlitwy, strumienie łez, szlochanie służącej i dzieci i cały i ten bolesny nastrój dusz, rozlewał w powietrzu tragizm okropny i wstrząsający.

Cienie w głębiach pokoju drgały, jakby pochłaniając to życie, co się tam rozlewało. Świeca na stoliku i gromnica rozlewały jakąś żółtość przenikającą bólem.

Pokój napełnił się zupełnie klęczącymi, tylko ta, co tam była wyprostowana, nieprzytomna i umierająca leżała jak tryumfatorka na swojem ostatniem posłaniu, królowała z tronu śmierci tym zgiętym do ziemi i żebrzącym zmiłowania.

Jakiś staruszek, siwy jak gołąb, przedarł się do łoża, ukląkł, wyjął książkę z kieszeni i przy świetle gromnicy czytał Psalmy pokutne.

Głos miał czysty i dźwięczny i te słowa psalmów, jak szmer tęczowy, jak błyski pełne trwogi, łez, potęgi, i łaski rozlewały się nad głowami wszystkich.

„Zmiłuj się nade mną Panie! bom chory jest; uzdrów mnie Panie! boć udręczon jestem”.

„Tyś jest ucieczką moją w utrapieniu, które mnie ogarnęło. O Boże! wyrwij mnie z męki...”

„Wiele jest biczów na grzesznika, ale ufającego w Panu, miłosierdzie ogarnie...”

„Przyjaciele moi i blizcy moi, naprzeciwko mnie stanęli...”

„A ci, którzy przy mnie byli, z daleka stali, a gwałt mi czynili i zdrady, cały dzień wymyślali...”

Dźwięki coraz mocniejsze rozchodziły się koliskami, niby powiew potęgi ogromnej, która chyliła czoła niżej i rzucała je w proch, ze łzami żalu, pokuty i prośby.

Powtarzali wszyscy za czytającym i ten szmer głosów zmieszanych, przesiąkłych łzami, monotonnych — wyrwał Jankę z odrętwienia.

Poczuła, że żyje jeszcze, uklękła w samym progu i spalonemi gorączką ustami szeptała te słodkie słowa, o których dawno zapomniała i brała z nich jakieś głębokie pocieszenie pełne smutku i rozrzewnienia.

„Obmyjesz mnie, a będę nad śnieg wybielony...”

„Nie odwracaj oblicza Twego odemnie, boć będę podobnym do zstępującego do dołu...”

„Zgubisz wszystkich, którzy dręczą dusżę moją, bo-m ja jest sługa Twój...”

Powtarzała żarliwie i łzy, jak perły toczyły się po jej twarzy i jakby łączyły się ze łzami wszystkich i obmywały jej duszę z bólów i pamięci, ale te łzy później tak zaczęły ją zalewać i dusić, że podniosła się cicho i wyszła.

Na ulicy spotkała Władka, biegnącego z pośpiechem i z trwogą; chciał się jej zapytać, ale poszła, nie spojrzawszy nawet na niego.

Nie czuła prawie nic, oprócz śmiertelnego zmęczenia.

Wstąpiła do oświetlonego kościoła świętej Anny na Krakowskiem Przedmieściu, usiadła w ławce i siedziała. Patrzyła na oświetlony ołtarz, na tłum ludzi klęczących, słyszała poważny głos organu, śpiew jakiś szeroki; widziała, że na nią patrzą ze ścian i z ołtarzy spokojne i szczęśliwe twarze świętych, ale nic nie odczuwała.

— Zgubisz wszystkich, którzy dręczą duszę moją. Zgubisz... zgubisz... — powtarzała bezmyślnie i wyszła z kościoła; nie, nie mogła się modlić, nie mogła.

Spała po tem wszystkiem, głuchym, kamiennym snem, bez marzeń i halucynacyi.

Na drugi dzień Cabiński dał jej dużą rolę po Mimi; przyjęła obojętnie. Tak samo obojętnie poszła na pogrzeb Niedzielskiej. Szła w końcu orszaku, nie zauważona przez nikogo; obojętnie patrzyła na tysiące grobów powązkowskich i na trumnę i nic się w niej nie poruszyło nawet na dźwięk płaczów u grobu.

Coś się w niej zerwało, jakby zdolność odczuwania tego, co się wkoło niej działo.

Wieczorem poszła na przedstawienie; ubrała się jak zwykle i siedziała bezmyślnie zapatrzona w szereg świec, poprzylepianych do stołów, na pozapisywane ściany, to na szeregi aktorek siedzących przed lustrami.

Sowińska kręciła się ciągle po garderobie i przyglądała się jej ciekawie.

Mówiły do niej, nie odpowiadała; zapadała co chwila w jakiś stan kataleptyczny, w którym się patrzy — nie widząc; żyje się — nie czując tego; a w głębi, na samem dnie mózgu miała odbicie konającej i tłoczyły się i syczały te szepty krwawe, pomieszane z słowami Psalmów pokutnych.

Drgnęła naraz, bo jakiś dźwięk głosu doszedł ją ze sceny; przemknęło jej przez myśl, że to pewnie Grzesikiewicz, podniosła się i poszła.

Władek stał na scenie i coś żywo rozmawiał z Majkowską, całując ją w obnażone ramiona.

Przystanęła w kulisie, bo jakieś uczucie bez nazwy, zimnem ostrzem prześlizgnęło się przez jej serce, ale przeszło prędko, budząc w niej pewną świadomość.

— Panie Niedzielski! — zawołała.

Aktor rzucił ramionami;