Komediantka - Władysław Stanisław Reymont (biblioteka darmowa online .TXT) 📖

wzruszeniem, że większość wielkich artystów rożnych czasów także cierpiała nędzę, i to ją na chwilę pocieszało; czuła się jakby namaszczoną pierwszem męczeństwem w imię sztuki...

Uśmiechała się w zwierciadle do swojej żółtawej, mizernej twarzy, z pewną melancholijną pozą; próbowała czytać, zapomnieć o sobie, wyzbyć się niejako własnej osobowości, ale nie mogła, bo ciągle czuła, że się jej chce jeść.

Wyglądała oknem na długie podwórze, obstawione ze wszystkich stron wysokiemi oficynami, ale zobaczyła w kilku mieszkaniach, że siadają do obiadów; robotnicy jacyś na dole siedzieli pod murami i jedli także swój obiad z czerwonych, glinianych garnczków... Cofnęła się, bo poczuła, że głód, jak jaka stalowa ręka o ostrych pazurach, szarpie ją coraz silniej.

— Wszyscy jedzą! — szepnęła, jakby zdziwiona, jakby pierwszy raz dopiero zwróciła uwagę na ten fakt.

Później położyła się i przespała do wieczora, nie idąc na próbę, ani do Cabińskiej, ale uczuła się bardziej osłabioną i miała jakieś bolesne zawroty głowy, a to niezmierne ssanie, jakie czuła w sobie, rozdrażniało ją aż do płaczu.

Wieczorem, w garderobie, ogarnęła ją hałaśliwa wesołość; śmiała się ustawicznie, mówiła dowcipy, drwiła z koleżanek, pokłóciła się o jakąś bagatelkę z Mimi, a ze sceny kokietowała pierwsze rzędy.

Mecenasa, który zaraz w antrakcie zjawił się za kulisami z pudełkiem cukierków, przywitała radośnie i ścisnęła mu tak mocno rękę, że aż stary się zmieszał. Potem, w jakimś ciemnym kącie, gdzie usiadła, oczekując, aż inspicyent zawoła: „wejść!”. Gdy ją ogarnęła ciemność i cisza, rozpłakała się spazmatycznie.

Po przedstawieniu dostała akonto poczwórne, bo aż dwa ruble. Cabiński dał jej sam i w tajemnicy przed drugimi, bo zabezpieczał sobie w ten sposób lekcye córki.

Poszła na kolacyę pod werandę i upiła się zupełnie jednym kieliszkiem wódki, tak, że sama prosiła Władka, ażeby ją odprowadził do domu.

Władek od tego wieczoru chodził za nią jak cień i zaczął jawnie okazywać jej swoją miłość, nie zważając, że matka wszystkich wypytuje w teatrze o niego i że śledzi ciągle ich oboje.

Pewnego dnia do mieszkania Janki wpadł Głogowski i już ode drzwi zawołał:

— No, jadę już do tych moich Syngalezów!...

Rzucił kapelusz na kufer, usiadł na łóżku i zaczął zwijać papierosa.

Janka patrzyła na niego spokojnie i myślała, że teraz jest jej już wszystko jedno, że jednak dawniej więcej ją obchodził ten przyjaciel.

— Nie płaczesz pani, co?... Ha, trudno!... psy już chyba zapłaczą po mnie, niech zdechnę! Ale nie wie pani, co się dzieje z Kotlickim?... Nie bywa w teatrze i nie mogę go nigdzie spotkać... Musiał zapewne wyjechać...

— Nie widziałam go od tej kolacyi... — odpowiedziała wolno.

— Coś w tem jest!... awantura, miłostka, ul... licz do dwudziestu! Ale co ja się będę zajmował taką zieloną małpą, hę? nie prawda?...

— Istotnie, prawda! — szepnęła, odwracając się do okna.

— O! a to co?... — zawołał, zaglądając jej bystro w oczy. — Jak się pani zmieniła!... Oczy wpadnięte, cera żółta, spojrzenie szkliste, rysy zaostrzone... Co to znaczy?... — rzekł ciszej.

Naraz uderzył się w czoło i zaczął biegać po pokoju, jak waryat.

— To ze mnie idyota, to hotentot, to potworny człowiek!... Ja sobie spaceruję po Warszawie, a tu artystyczna bieda rozkwaterowała się na dobre!... Panno Janino! — zawołał, biorąc jej rękę i patrząc energicznie w oczy — panno Janino! chcę wiedzieć wszystko, jak na spowiedzi... Niech zdechnę!... ale pani musisz mi powiedzieć!...

Janka milczała; ale widząc jego twarz poczciwą i słysząc ten głos współczucia, który miał dziwnie chwytające za serce akcenta, poczuła nagle wielkie rozrzewnienie i łzy stanęły jej w oczach, ale ze wzruszenia nie mogła przemówić.

— No, no, na nic płacze, bo i tak odjadę... — mówił, żartując, aby pokryć własne wzruszenie. — Niechno pani posłucha... ale bez żadnych protestów i opozycyi głośnej... nienawidzę parlamentaryzmu! Pani sobie używa biedy, takiej teatralnej do tego... no, ja to znam.

Niech-że się pani, do dyabła, nie rumieni... Bieda, uczciwie nabyta, to nie wstyd żaden! ot, zwyczajna ospa, którą, co lepsze tylko na świecie, przechodzić musi... Ho! ho! albo to ja jeden roczek gram w ciuciubabkę z kłopotami!... No, już kończę galopem... Zrobimy tak... o!...

Odwrócił się, wyjął z pugilaresu trzydzieści rubli, to jest wszystkie pieniądze, jakie mu przysłano na podróż, włożył je pod poduszkę i powrócił na dawne miejsce.

— „Wszak teraz zgoda między nami, mój kuzynie...” powiedział Ludwik XI, uciąwszy głowę księciu d’Anjou... Już apelacyi nie przyjmę, a niech pani śmie... to!...

Pochwycił kapelusz i rzekł cicho, wyciągając rękę:

— Do widzenia, panno Janino!

Janka szybko zasłoniła sobą drzwi jakimś rozpaczliwym ruchem.

— Nie, nie!... nie upokarzaj mnie pan!... Już i tak dosyć jestem nieszczęśliwa — szeptała, trzymając silnie jego dłoń.

— Ot, macie babską filozofię!... Niech zdechnę, ale przecież to takie naturalne, jak to, że ja sobie palnę w łeb, a pani będziesz wielką aktorką!

Janka zaczęła mu tłómaczyć, prosić, wreszcie nalegać, żeby zabrał pieniądze; że ona nic nie potrzebuje, że nic nie przyjmie, i okazywała wprost wstręt do tej pomocy.

Głogowski spochmurniał i rzekł rubasznie:

— Cóż?... niech zdechnę, ale z nas dwojga, nie ja jestem głupi!... Otóż nie! nie będę się irytować; siadam najspokojniej i pomówimy seryo... Nie chcę, żeby się za marny grosz miała pani gniewać na mnie... Nie chce ich pani przyjąć, choć są potrzebne i dlaczego?... bo pani fałszywy wstyd zabrania, bo panią nauczono, że takie zwyczajne, ludzkie rzeczy, jak pomaganie jeden drugiemu, jest obrazą godności. Takie pojęcia już cuchną; na Pociejów z niemi! To są głupie i złe przesądy. Jak Boga kocham, ale na to trzeba tylko europejskiego mózgu i subtelności histerycznej, żeby się wzdragać wziąć pieniądze od człowieka podobnego sobie, wtedy, kiedy są potrzebne. Na cóż i dlaczegóż, myślisz pani, banda ludzka łączy się w jakąś społeczność?... żeby się gryzła i okradała wspólnie, czy też, żeby sobie pomagała? Pani mi powiesz, że jest inaczej, a ja odpowiem, że przez to jest właśnie źle; a skoro coś uznaje się za złe, to powinno się go unikać. Człowiek powinien robić dobrze, to jest jego obowiązek. Robić dobrze, to właśnie najmądrzejsza matematyka. Boże!... co ja będę wreszcie długo gadał!... — wykrzyknął zirytowany.

Mówił jeszcze długo: szydził, klął czasami, krzyczał: „niech zdechnę!”, srożył się, — ale w głosie jego było tyle szczerej i głębokiej życzliwości i serca, że Janka, choć wcale nie przekonana, ale tylko dlatego, żeby go nie zrazić odmową, przyjęła, ścisnąwszy mu dłoń na podziękowanie.

— No, tak, to lubię!... A teraz... do widzenia!

— Do widzenia! Dziękuję panu i jestem mu tak wdzięczną i tak obowiązaną...

— Żebyś pani wiedziała, ile mnie ludzie zrobili dobrego!... Ja tylko w setnej części chciałbym to zrobić drugim... Powiem jeszcze, że my się pewno spotkamy z sobą na wiosnę.

— Gdzie?...

— Ba! nie wiem!... ale że w teatrze, to pewne, bo już postanowiłem wstąpić do teatru na wiosnę, choćby na pół roku, aby lepiej poznać scenę.

— Ależ toby było dobre!

— Na czysto teraz z nami, jak mawiał mój ojciec, kiedy mi wymasażował skórę, że świeciła jak świeżo garbowana. Zostawiam pani mój adres i nie mówię nic, tylko przypominam, że pani mi wszystko mówić będzie listownie... wszystko!... No, słowo?...

— Słowo! — odpowiedziała poważnie.

— Ja pani słowu wierzę, jak męskiemu, choć wogóle u bab słowo jest tylko wyrazem, którym się operuje, ale którego się nigdy nie wypełnia. Do widzenia!

Ścisnął ją silnie za obie ręce, podniósł je nieco w górę, jakby miał ochotę ucałować, ale opuścił prędko, spojrzał jej w oczy, zaśmiał się trochę sztucznie — i wybiegł.

Janka długo myślała o nim. Taką serdeczną wdzięczność poczuła do niego, tak nabrała od razu sił i humoru po tej rozmowie, że żałowała, iż nie wie, którą koleją pojedzie Głogowski, bo miała ochotę zobaczyć go raz jeszcze.

To znowu zrywało się w niej coś, co głośno protestowało przeciw tej pomocy, coś, co widziało w tej życzliwości — obelgę.

— Jałmużna! — szeptała gorzko i palił ją ból upokorzenia.

— Jakto? nie mogę żyć sama, iść o własnych siłach, wystarczyć sobie?... muszę się wiecznie opierać na kimś?... musi zawsze ktoś czuwać nade mną!? A oni dają sobie przecież radę...

Zamyśliła się nad tem, ale w chwilę potem poszła wykupić bransoletkę z lombardu i po drodze kupiła sobie jakiś jesienny kapelusik.

Życie się wlokło jakoś powoli, leniwie i nudnie.

Jankę podtrzymywała tylko nadzieja, a raczej wiara głęboka że się to wszystko zmieni zupełnie i niedługo i w tem tęsknem oczekiwaniu zaczęła zwracać coraz więcej uwagi na Władka. Wiedziała, że ją kocha... Słuchała prawie codziennie jego wynurzeń i oświadczyn, uśmiechając się w głębi i myśląc, że pomimo wszystkiego, nie zostanie ona tem, czem zostawały jej towarzyszki, które obudziły w niej głęboką odrazę, gdyż czuła wprost wstręt organiczny do wszelkiego błota; ale te umizgi Władka robiły tyle, że się w niej zaczynały budzić po raz pierwszy świadome myśli o miłości.

Marzyła chwilami o kochaniu człowieka, któremu oddałaby się na zawsze i ze wszystkiem; o życiu we dwoje, pełnem uniesień i miłości, o takiem życiu, jakie przedstawiali w sztukach poeci — i wtedy przesuwały się przez jej mózg obrazy kochanków, namiętne szepty, uściski palące, namiętności wulkaniczne i całe to życie miłości potężnej, którego przypomnienie przejmowało ją już dreszczem na wskróś...

Nie wiedziała, skąd się biorą takie marzenia, ale stawały się coraz częstszemi, pomimo nędzy, która znowu rosła, pomimo częstego głodu, który ją brał w swoje kościste uściski. Bransoletka znowu poszła do lombardu, bo ciągle trzeba było kupować jakieś nowe szmatki, konieczne na scenę, tak, że musiała nieraz nie jeść, a kupić... Wystawiali coraz nowe sztuki, żeby złapać powodzenie, ale powodzenia nie było.

Nękało ją ogromnie takie położenie i męczyło, odbierając siły, ale podnosiło w niej nowy bunt, który wrzeć zaczynał w niej głucho.

Czuła jakąś nieokreśloną z początku urazę do wszystkich. Z pewną dziką zawiścią przyglądała się kobietom na ulicy; porywała ją nieraz szalona chęć zaczepienia takiej strojnej, wspaniałej damy i spytania się jej, czy ona wie, co to jest nędza?

Przyglądała się bacznie ich twarzom, sukniom i uśmiechom i przychodziła do bolesnego przekonania, że takie damy muszą nie wiedzieć, iż są inni ludzie, którzy cierpią, płaczą i są głodni.

Ale zaczęła później rozumować, że i ona sama ubraną jest podobnie; że takich może być więcej, może przechodzą obok niej i tak samo głodni, zrozpaczeni, czepiają się spojrzeniami twarzy przechodniów... Chciała rozpoznawać w tłumach twarze cierpiące i nie mogła. Wszyscy wyglądali na zadowolonych i szczęśliwych.

Wtedy coś, jakby tryumf własnej wyższości nad tłumem strojnym i najedzonym opromienił jej twarz. Czuła się znacznie wyższą od tego świata...

— Mam ideę, cel jakiś! — myślała.

— Dlaczego one żyją?... po co?... — zapytywała się nieraz.

I, nie umiejąc sobie odpowiedzieć, uśmiechała się z politowaniem nad marnością ich egzystencyi.

— Motyli ród! Nie wie, skąd?... po co?... i dokąd?... — szeptała, nasycając się dowoli tą cichą pogardą ludzi, jaka się w niej nadmiernie rozrastała.

Dyrektorowej nienawidziła teraz z całej duszy, bo choć Pepa była zawsze dla niej słodko uprzejmą, ale nie płaciła za lekcye, wyzyskując z uśmiechem życzliwości jej położenie i siły.

Janka nie mogła zerwać z nią, bo czuła wyraźnie, że poza tą jej wdzięczącą się maską twarzy, ukrywa się jędza, któraby jej tego nie darowała; zresztą nienawidziła jej jako kobiety, matki i jako aktorki. Poznała ją doskonale, a zresztą, w tem swojem rozdarciu i szamotaniu się ciągłem, musiała kogoś kochać ogromnie, albo nienawidzić.

Nie kochała jeszcze nikogo, ale już nienawidziła.

— Wie pan, że to nie do uwierzenia, aby taka niewielka znawczyni, jak dyrektorowa, obsadzała sama sztuki! — powiedziała raz do Władka, rozgoryczona ogromnie, że pominięto ją przy wystawianiu starej szopki melodramatycznej p. t.: Marcin podrzutek.

— Szkoda, że pani jej nie prosiła o rolę, bo jak pani widzi, dyrektor nic nie może...

— Prawda! doskonała myśl!... Spróbuję jutro...

— Niech pani prosi o rolę Maryi w Doktorze Robin; wystawiają na drugi tydzień. Chce się do nas zaangażować jeden amator i ma grać na debiut Garricka.

— Jakaż ta rola Maryi?...

— Na popis wspaniała! Zdaje mi się, że grałabyś ją pani świetnie... Mogę przynieść sztukę...

— Dobrze, to przeczytamy razem.

Nazajutrz dostała od Cabińskiej solenną obietnicę.

Po południu Władek przyniósł Doktora Robin. Był po raz pierwszy w jej mieszkaniu, więc się zrobił szczególniej pięknym, eleganckim, uprzejmym i jakimś melancholijnie roztargnionym. Grał doskonale miłość i szacunek; był bardzo cichy, jakby z nadmiaru szczęścia.

— Pierwszy raz jestem nieśmiały i szczęśliwy! — rzekł, całując ją w rękę.

— Dlaczego nieśmiały?... Pan taki swobodny zawsze na scenie! — odparła zmieszana nieco.

— Tak, na scenie, gdzie się tylko grywa szczęście; ale nie tu, gdzie się jest... naprawdę szczęśliwym.

— Szczęśliwym?... — powtórzyła.

Spojrzał na nią tak płomiennie, tak wymownie podkreślił uśmiechem i z taką maestryą zrobił w twarzy zachwyt i omdlewanie miłosne, że gdyby to pokazał na scenie, brawo miałby pewne.

Janka zrozumiała go doskonale i coś w niej zatrzepotało, jakby jakąś nową strunę serca lekko szarpnięto.

Zaczął czytać sztukę. Z każdem słowem Maryi, entuzyastyczna natura Janki wybuchała; z zawieszonym oddechem, zapatrzona we Władka, słuchała, nie odważając się słowem, albo gestem zmącić wrażenia, jakie ją przenikało; bała się spłoszyć czaru, przenikającego w dźwięki jego słów i w barwy jego aksamitno-czarnych oczu.

Gdy skończył czytać, Janka zawołała upojona:

— Przepyszna rola!

— Że pani zrobisz w niej furorę, za tobym ręczył.

— Tak... czuję,