Oko proroka - Władysław Łoziński (czytanie ksiazek w internecie .TXT) 📖

1. do Turek (daw.) — do Turcji. [przypis edytorski]

2. kopieniak (daw., z węg. köpenyeg) — peleryna, płaszcz bez rękawów. [przypis edytorski]

3. ocap — nadproże, belka nad drzwiami lub oknem. [przypis edytorski]

4. foremnymi litery — dziś popr. forma N. lm: foremnymi literami. [przypis edytorski]

5. po leciech — dziś popr. forma Msc. lm: po latach. [przypis edytorski]

6. odewrzeć (daw.) — otworzyć. [przypis edytorski]

7. królewszczyzna — własność ziemska należąca w średniowieczu do króla, a od XVI w. do skarbu państwowego. [przypis edytorski]

8. sołtystwo a. sołectwo (z niem. Schuldheiss: wiejski sędzia) — w daw. Polsce urząd sołtysa, zwierzchnika osadników nowo zakładanej wsi. Sołtys zarządzał pracą gromady, a w razie konfliktów przewodniczył sądom. Sołtystwo było dziedziczne. [przypis edytorski]

9. wolnictwo — nadanie ziemskie, wiążące się z wolnością od obowiązków poddaństwa. [przypis edytorski]

10. kwotnik — pisarz, prowadzący rejestry sprzedaży soli. [przypis edytorski]

11. Jerzy Mniszech (ok. 1548–1613) — wojewoda sandomierski. Wspierał zbrojnie i finansowo Dymitra Samozwańca w jego staraniach o tron moskiewski. [przypis edytorski]

12. rumacja (z łac.) — przymusowe usunięcie z posiadłości, eksmisja. [przypis edytorski]

13. Zygmunt III Waza (1566–1632) — król Polski w latach 1587–1632. [przypis edytorski]

14. foryś (z niem. Vorreiter) — pachołek jadący konno przed karetą albo na jednym z koni zaprzęgowych. [przypis edytorski]

15. powietrze — tu daw.: morowe powietrze, zaraza, epidemia. [przypis edytorski]

16. konfirmacja (z łac.) — zatwierdzenie. [przypis edytorski]

17. podpisek — sekretarz, niższy urzędnik kancelarii. [przypis edytorski]

18. drabant (z niem. trabant) — żołnierz ze straży przybocznej wyższego oficera, gwardzista uzbrojony w halabardę. [przypis edytorski]

19. pajuk (daw.) — członek służby lub straży przybocznej; lokaj, często ubrany z turecka. [przypis edytorski]

20. Władysław IV (1595–1648) — najstarszy syn Zygmunta III, brał udział w wojnach moskiewskich i w wyprawie chocimskiej. [przypis edytorski]

21. z armaty — tu daw. forma N. lm, dziś popr.: z armatami. [przypis edytorski]

22. kantor (z łac.) — śpiewak kościelny. [przypis edytorski]

23. fracht (z niem.) — partia towaru, ładunek. [przypis edytorski]

24. otrok (daw.) — chłopiec, chłopak. [przypis edytorski]

25. koń brożkowy — koń zaprzęgowy. [przypis edytorski]

26. podżary — niejednolitej maści, podpalany. [przypis edytorski]

27. pałuba (daw.) — tu: kryty wóz towarowy. [przypis edytorski]

28. poklat — okrycie wozu rozpięte na wysokich pałąkach. [przypis edytorski]

29. cwelich (z niem. Zwilich) — prosta, solidna, tania tkanina. [przypis edytorski]

30. ruski (tu daw.) — ukraiński. [przypis edytorski]

31. naczynie — tu daw.: narzędzia, zestaw naprawczy. [przypis edytorski]

32. ufnal a. hufnal — duży gwóźdź do przybijania podków. [przypis edytorski]

33. chocimska potrzeba — bitwa pod Chocimiem, rozegrana we wrześniu i październiku 1621 r. między wojskami sułtana tureckiego Osmana II a armią polsko-kozacką pod dowództwem J.K. Chodkiewicza. Wynikiem bitwy było taktyczne zwycięstwo strony polskiej. [przypis edytorski]

34. Wołosi — tą nazwą określano w przeszłości różne ludy z południowego wschodu Europy, z Półwyspu Bałkańskiego oraz z terenów dzisiejszej Rumunii i Mołdawii. [przypis edytorski]

35. kotiuha (ukr. dial.) — pies. [przypis edytorski]

36. barwa — tu daw.: strój, mundur. [przypis edytorski]

37. biesaga — torba, sakwa. [przypis edytorski]

38. mołojec (daw. ukr.) — dzielny młody mężczyzna; bohater; wojownik. [przypis edytorski]

39. Kozacy „nieposłuszni” — wolni, nie znajdujący się na niczyjej służbie. Wolni Kozacy mieszkali w XVII w. na Zaporożu w dolnym biegu Dniepru (dziś płd.-wsch. Ukraina). [przypis edytorski]

40. Terpy, Kozacze, budesz otomanom (ukr.) — wytrzymaj, Kozacze, a zostaniesz atamanem (dowódcą). [przypis edytorski]

41. po rusku (tu daw.) — po ukraińsku. [przypis edytorski]

42. Czerkasy — miasto nad Dnieprem, ok. 200 km na płd. wsch. od Kijowa. [przypis edytorski]

43. assawuła a. esauł — oficer kozacki, adiutant atamana. [przypis edytorski]

44. przeworyna — zagroda w stajni dla jednego konia. [przypis edytorski]

45. łubie — kołczan, pojemnik na strzały. [przypis edytorski]

46. kobza — strunowy instrument muz. popularny wśród Kozaków, podobny do lutni lub mandoliny. [przypis edytorski]

47. olstro — skórzany futerał na pistolety, podwieszany przy siodle. [przypis edytorski]

48. kulbaka — wysokie siodło. [przypis edytorski]

49. rychłoli (daw.) — czy prędko; jak szybko. [przypis edytorski]

50. nagotować — tu: przygotować, przyszykować. [przypis edytorski]

51. ino waryty, koby buło szczo! (daw. ukr.) — tylko gotować, gdyby było co (gdyby się coś znalazło). [przypis edytorski]

52. burzan (z ukr. бур’ян, burian) — chwast, zielsko. [przypis edytorski]

53. znaju (ukr. знаю) — wiem, znam. [przypis edytorski]

54. liman — zatoka u ujścia doliny rzecznej do morza. [przypis edytorski]

55. wereszka a. brzechwa — drzewce strzały. [przypis edytorski]

56. płoszczyk — płaski grot strzały. [przypis edytorski]

57. więciorek a. więcierz — plecionka, gęsta sieć w formie cylindra z wikliny. [przypis edytorski]

58. czyste pole (z ukr.) — puste pole. [przypis edytorski]

59. siewierz (daw.) — północ. [przypis edytorski]

60. cale (daw.) — wcale; zupełnie, całkiem. [przypis edytorski]

61. czumak (ukr.) — chłop zarabiający na życie przewożeniem towarów na długich trasach, często wozem zaprzężonym w woły. [przypis edytorski]

62. żupica (daw.) — płaszcz, długa kurtka. [przypis edytorski]

63. pletnia (daw.) — pleciony bicz z bydlęcej skóry. [przypis edytorski]

64. lubom nic nie rozumiał (daw.) — chociaż nic nie rozumiałem. [przypis edytorski]

65. na niezabudysz (daw. ukr.) — na pamiątkę. [przypis edytorski]

66. debra a. debrza — dół, wąwóz, rozpadlina. [przypis edytorski]

67. chadzka — wyprawa. [przypis edytorski]

68. Boh znaje (ukr. Бог знає) — Bóg jeden wie. [przypis edytorski]

69. Ławra Peczerska — ośrodek religijny, dziś w granicach Kijowa; klasztor, w którego podziemiach (pieczarach) spoczywają mumie wielu świętych i błogosławionych mnichów prawosławnych. [przypis edytorski]

70. Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis edytorski]

71. Zaporoże — kraina w dolnym biegu Dniepru, poniżej porohów, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis edytorski]

72. Krzysztof Kosiński herbu Rawicz (1545–1593) — polski szlachcic, który po utracie majątku został hetmanem kozackim. Zorganizowany przez niego najazd, mający pierwotnie na celu odzyskanie dóbr ziemskich pod Kijowem, przeistoczył się w bunt kozacki przeciwko Polakom. [przypis edytorski]

73. Jacko Nerodycz-Borodawka (ukr. Яцько Бородавка- Неродич; zm. 1621) — hetman Kozaków Zaporoskich w latach 1619–1621. W czasie wojny z Turcją został przez Kozaków pozbawiony władzy na rzecz Sahajdacznego i stracony pod Chocimiem. [przypis edytorski]

74. Grzegorz Łoboda (ukr. Григорій Лобода; zm. 1596) — hetman kozacki, uczestnik powstania Nalewajki przeciwko Polsce, uważany przez współplemieńców za zbyt ugodowego w stosunku do Polaków, w czasie bitwy pod Łubniami został posądzony o zdradę i zabity. [przypis edytorski]

75. Seweryn Nalewajko a. Semen Nalewajko (ukr. Северин Наливайко; zm. 1597) — ataman kozacki, przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty. [przypis edytorski]

76. Petro Konaszewicz-Sahajdaczny herbu Pobóg (ukr. Петро Конашевич-Сагайдачний; 1570–1622) — hetman kozaków rejestrowych, uważany za jednego z najwybitniejszych wodzów kozackich. [przypis edytorski]

77. Synopa — miasto portowe w Turcji, ok. 650 km na wsch. od Stambułu. [przypis edytorski]

78. Archioka — prawdopodobnie Ortaköy, dziś dzielnica Stambułu. [przypis edytorski]

79. Oczaków — miasto portowe, dziś na terenie Ukrainy; założone w starożytności jako kolonia Miletu; w XV-XVIII w. bywało pod panowaniem polskim i tatarskim. [przypis edytorski]

80. z Konaszewiczem Warnę spalił — w latach 1613–1620 Kozacy pod wodzą Konaszewicza-Sahajdacznego złupili i spalili porty tureckie nad Morzem Czarnym: Warnę (dziś Bułgaria), Synopę (w środkowej części Turcji), Oczaków (dziś Ukraina) i podpalili i splądrowali nawet przedmieścia samego Stambułu. [przypis edytorski]

81. Stanisław Koniecpolski herbu Pobóg (1591–1646) — hetman wielki koronny, kasztelan krakowski, uważany za jednego z najwybitniejszych polskich dowódców. Brał udział w wielu walkach z Tatarami i Turkami, spędził trzy lata w niewoli w Stambule, wykupiony, był głównodowodzącym w wojnie przeciw Szwecji. Był bardzo ceniony przez króla i szlachtę, a do Kozaków odnosił się z ostentacyjną pogardą, co wywoływało ich nienawiść i szacunek jednocześnie. [przypis edytorski]

82. choroszyj (ukr. хороший) — dobry. [przypis edytorski]

83. Dymitr Wiśniowiecki Bajda (zm. 1563) — kniaź ukr., wódz kozacki, przywódca wielu wypraw łupieskich przeciwko Turkom i Tatarom. Uważany za jednego z założycieli Siczy Zaporoskiej, bohater kozackich pieśni. W 1563 r. próbował wpływać na wybór hospodara wołoskiego, wpadł w pułapkę i został przewieziony do Stambułu, a tam stracony. Według podań ludowych, powieszony na haku za żebro, jeszcze przez trzy dni strzelał z łuku do swoich oprawców i nawet zranił samego sułtana. [przypis edytorski]

84. laszy (daw. ukr.) — polski. [przypis edytorski]

85. aspry — daw. drobne monety tureckie. [przypis edytorski]

86. lewki — monety z wizerunkiem lwa, bite w wielu krajach (dziś nazwę lew, лев, nosi waluta Bułgarii). [przypis edytorski]

87. piastry (z wł. piastra: blaszka) — drobna moneta w krajach Bliskiego Wschodu. [przypis edytorski]

88. czerwone złoto, częściej czerwony złoty — dukat, polska moneta ze złota, warta ok. 5 złotych srebrnych. [przypis edytorski]

89. taras (tu daw.) — więzienie, loch (por. zatarasować). [przypis edytorski]

90. czerniec (z ukr.) — mnich prawosławny. [przypis edytorski]

91. sajeta (daw.) — cienka, kosztowna tkanina wełniana. [przypis edytorski]

92. porogi, właśc. porohy (ukr. пороги) — progi wodne w dolnym biegu Dniepru, dziś już nieistniejące grzebienie skalne w poprzek nurtu rzeki, które sprawiały, że Dnieprem mogły pływać łodzie tylko bardzo doświadczonych żeglarzy, przeważnie Kozaków. [przypis edytorski]

93. smolak — najemny strażnik, walczący z rozbójnikami, opłacany przez państwo lub miejscowego pana. Wielu smolaków rekrutowało się spomiędzy dawnych zbójników. [przypis edytorski]

94. miasto (tu daw.) — zamiast. [przypis edytorski]

95. otrok (daw.) — chłopiec, chłopak. [przypis edytorski]

96. Terpyty, terpyty, z Bohom sia ne byty! (ukr. gw.) — wytrzymać, znosić los, z Bogiem się nie bić. [przypis edytorski]

97. dościgły (daw.) — dorosły, dojrzały. [przypis edytorski]

98. miesopustny (daw.) — karnawałowy. [przypis edytorski]

99. potaż (z hol. pot: garnek; asch: popiół) — popiół drzewny, używany w różnych gospodarczych czynnościach. [przypis edytorski]

100. karazjowy (daw.) — z grubego, taniego sukna. [przypis edytorski]

101. nadziak — czekan; broń o kształcie zaostrzonego młotka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika. [przypis edytorski]

102. łaszt — daw. jednostka objętości, licząca od 3 do prawie 4 tysięcy litrów, czyli 3-4 metry sześcienne; tu: wielki ciężar. [przypis edytorski]

103. popsować (daw.) — popsuć. [przypis edytorski]

104. miąższy — pełny w środku, wypełniony, lity. [przypis edytorski]

105. wanczosy a. wańczosy — obrobione drewno dębowe, służące do wyrobu mebli i beczek. [przypis edytorski]

106. przebierać się (tu daw.) — przeprawiać się, iść, podążać. [przypis edytorski]

107. arkuariusz (z łac. arcuarius) — łucznik, strzelec. [przypis edytorski]

108. giermaczek, giermak — kubrak, kaftan. [przypis edytorski]

109. brożkiem — na bakier. [przypis edytorski]

110. doma (ros. a. ukr. дома) — w domu. [przypis edytorski]

111. Perekop — twierdza tatarska, strzegąca wejścia na Półwysep Krymski. [przypis edytorski]

112. mularczyk (daw.) — czeladnik murarski. [przypis edytorski]

113. dla powietrza (tu daw.) — z powodu epidemii (morowego powietrza). [przypis edytorski]