Próchno - Wacław Berent (jak czytać książki .txt) 📖

niecierpliwą w nich ostrożność. Ludzie burczą na siebie, spoglądają chmurnie, odpowiadają opryskliwie. Tu i ówdzie zapala się przedwczesna latarnia, z bliska rdzawo żółta, z daleka jakby czarna plama, otoczona jasną mętną obwódką; wokół latarni strzelają we mgle dziwne tęczowe aureole. Cisza robi się na ulicach, dzwonki i sygnały dudnią głucho.

Gdy Jelsky wchodził na ulicę, przy której mieszkała Borowska, otarł się niemal ramię w ramię o Kunickiego. Skrzywił się i splunął. Potem zdawało mu się, że spostrzega opodal Pawluka, jak wyskakuje z tramwaju. Wreszcie gdzieś z dala zamajaczyła mu dziwna sylwetka niby ptaka wielkiego. „Müller w pelerynie” — pomyślał.

Mgła snuła się teraz przez ulicę, błąkała się po zaułkach. Czuć było tchnienie wiatru, ciepłe, ożywcze.

Gdzieś w głębi dał się słyszeć krótki, ostry pomruk; potem drugi i trzeci, niby sygnały tajemne. Jelsky’emu przesunęło się coś czarnego pod nogami. Niebawem usłyszał ostry, ochrypły i przeraźliwy syk; darcie się gardłowe, ochrypłe, rozpaczne. — Koty krzyczały po murach.

A mgła snuła się coraz prędzej, kłębiła się jak dym, odrywała się od ziemi, jak białe całuny na oparzeliskach o świcie.

Jelsky spojrzał w górę. Jasno już było w oknie Borowskiej. Wielka świetlana aureola strzelała tęczowymi promieniami we mgle. — Zatrzymał się w bramie i spojrzał przed siebie.

I zdawało mu się, że widzi po drugiej stronie, w pewnej od siebie odległości, trzy czarne, znieruchomione, jakby w jeden punkt wpatrzone sylwetki.

I znów ten syk obmierzły.

Szedł wiatr świeży i miękki, niosący mokrą woń świeżo zoranej ziemi.

— Ano, wiosna! — mruknął Jelsky. Skrzywił się, splunął i wstąpił na schody, wiodące do Borowskiej.

Bawił niedługo. W niespełna pół godziny uchyliły się drzwi wchodowe181. Jelsky wysunął się na schody i szeptał coś niecierpliwie do wnętrza. „Trudno, ja nie mogę mieć zawsze jednakich myśli!... Zajęcia są! Mężczyzna jest nieco odmienny od was kobiet... Trzeba się przemóc.... I czego ty się właściwie boisz?... Przyślę tu kogo... I w tym ubraniu!... Białą koszulę widać po ciemku. Okno jest naprzeciw... Zazię­bić się łatwo”.

Zatrzasnął drzwi i stłumił tym czyjś płacz. Zaledwo krok postąpił, potknął się o coś na słomiance. Podniósł ja­kiś pęk z ziemi i zniósł o pół piętra niżej, do światła. W ręku trzymał zdeptaną i obłoconą przed chwilą garść bia­łych lilii... I w tejże chwili zdało mu się, że tam wyżej, pod tym oknem, na które zwracał jej uwagę, ktoś jęknął i osu­nął się głucho na schody. Jelsky rzucił kwiaty jak oparzony i wyskoczył na ulicę...

„Ratuj ty siebie! — krzyknęło coś w nim. — Rób coś, opanuj się wolą!... Już ciebie ze wszystkich stron opadają upiory”.

A myślom przypomniało się natrętnie:

Komm, folge mir in das dunkle Reich hinab182!

 

„Ludzi, jak najwięcej ludzi!” — wołało coś w Jelskym — ruchu, życia, gwaru ulicznego. Ten młyn miejskiego życia potrafił przecież zagłuszać najdokuczliwsze myśli, największe bóle. Nieraz zdawało się Jelsky’emu w takich chwilach, że ludzie naokół udają tylko jakąś pilną krzątaninę, wytwarzają umyślnie jakiś chaotyczny i bezsensowny wir, na to tylko, aby móc nie myśleć o sobie. Jakoż, idąc teraz przez ulicę, miał wrażenie, że wszystko naokół wpadło w jakiś dziwaczny i szalony taniec. Rozsnuła się mgła i tłumy wysypały się jak mrówki po deszczu. Snuły się, płynęły, przeplatały w ko­rowodach, wygarniały w boczne ulice, sypały się jakby w po­płochu z zaułków, wbijały się klinem w inne fale i rozsnu­wały pod murami w nieskończone czarne i ruchliwe wstęgi. Zaś na placach — tam, gdzie powozy zbijały się w nierozwi­kłane węzły, gdzie tramwaje i omnibusy, kłócąc się ze sobą dzwonkami, tworzyły jakieś zawały nie do przebycia — tam zlewający się zewsząd tłum porywało coś jakby w nagłe, pośpieszne i gwałtowne ruchy. Wśród dzwonków, krzyków, gwizdu i łoskotu, wszystko, co żyło, wpadało, zda się, nagle w jakiś szał i wir kankana.

Jelsky lubił i ten tyngiel183. Ale dziś po raz pierwszy uczuł się tylko widzem: on jeden nie brał w dzisiejszym spektaklu żadnego udziału.

— Zły znak — rzekł do siebie. — To jest bardzo zły znak!

„A więc do kawiarni” — kontrolował swe zamiary, do­syć późno, bo wtedy dopiero, gdy zasiadł przy stoliku. Wraz z butelką wina przyniesiono mu i pocztę. (Jelsky wszyst­kie swoje sprawy załatwiał w kawiarni). Listów wszakże nie przeglądał, korekty robić mu się nie chciało. Siedział w cylindrze na głowie, dłubał w zębach wykałaczką, popijał wi­nem i rozmyślał:

„Kryształowy, niezmącony sentymentem szczyt cynizmu jest rzeczą niedościgłą dla nas. Brakuje nam głębokiej filo­zofii pieniądza, bez której z falą popłynąć niepodobna. Toteż prędzej czy później na piasek wyrzucić nas ona musi... Jakże to Hertenstein mówił? »A ja poprzez męty uczuć wa­szych, biedni, sentyment widzę. — Przepadniemy«... I on także. — Co robi na przykład między nami ten blady sceptyk nielitościwy jak sumienie? Ten znudzony Jeremiasz z kruczą wróżbą zagłady? Ten między tyngle zabłąkany germański romantyk z koturnowym sentymentem swej muzyki, nieznoszącym profanacji tłumu?... I ten drugi na pół dziki aktor ze swoją tragedią instynktów? Serdeczny męczennik najwyższego ich popędu, z którego wszelka sztuka się rodzi: instynktu do uda­wania i aktorstwa?... I oni wszyscy wraz ze swoją boleścią?! Czyżby to był tylko do kupy naspędzany żer dla polipów?...”

I coś jakby siłą odwróciło mu głowę w stronę tego stołu, przy którym siedział wczoraj wraz z całą gromadą. Nawał wspomnień rzucił mu się do głowy. Aby je stłumić, począł coś rysować na marmurowym stole. Od niechcenia wylitografował na nim gotyckie: Wein, Weib und Gesang184, po czym zmył to palcem i wśród modnych wykrętasów oraz płynnych linii napisał: Wódka, prostytutka i nastrój. — Ale oczy mimo wszystko odrywały się co chwila i wracały w tamtą stronę. Bo gdy nie patrzał, miał wrażenie, że z tamtego kąta wlepiają się w niego oczy polipów, wypukłe, iryzujące185, potworne ślepia mątw, i że oto wyciągają się ku niemu olbrzymie mięsiste ramiona, pełne obrzmiałych, śluzo­watych i chciwie otwartych ssawek...

„Ssać, ssać i ssać! A wyssaną muchę odrzucić precz! I sięgać dalej, szerzej, wyżej!”...

I wydało mu się w tej chwili, że tuż obok niego sie­dzi Borowski, a po drugiej stronie Hertenstein, i że skuwa ich coś do siebie, obezwładnia razem... że sto nici pajęczych oplata ich powoli. Szarpnął się i rzucił jak szczupak. — Za­dzwonił niecierpliwie i gwałtownie.

— Pióra! Papieru! — wołał.

Za chwilę pisał gorączkowo, gwałtownie, goniąc myśli piórem. Już kilka kartek na bok odrzucił, gdy usłyszał nad sobą nosowy głos, akcentujący niedbale nonszalancję i lekceważenie. „A co! — pomyślał — jest już jeden z nich”.

— Co się pisze? — pytano go. — Paszkwilek?

— Hm! — mruknął potakująco i dodał niecierpliwie. — Poszedł precz!

— Tytulik?

Jelsky odczytał tym razem z zadowoleniem: Furor aphrodisiaca. Z katechizmu i praktyki życiowej nadludzi.

— Ho-ho-ho! — zaśmiał się ktoś szeroko nad jego głową. — Bój się Boga, Jelsky, tyś już dowcip stracił, kiedy możesz takie rzeczy pisać na trzeźwo. Pchły się pogryzły, a ty z armatą na olbrzymów ciągniesz. Kto tu cierpi na fu­ror186? Tu wszystko na zimno się robi. Jaki czytelnik weźmie się dziś na „nadludzi”? — Słówko naprzykrzyło się już na­wet przedmieściom. Pisz: „masonów”, to zawsze jeszcze naj­bardziej popłaca.

Jelsky rzucił pióro o stół. W pierwszej chwili szukał kogoś oczyma naokoło siebie. Ale nie znalazłszy w całej ka­wiarni nikogo prócz kelnerów, nie zdziwił się nawet bardzo — „I do tego dojść można!” — rzekł do siebie. — Podarł kar­tki na drobne kawałki i rzucił je w kąt. „Te wszystkie po­lipy dla mnie już nawet ciałem egzystować nie potrzebują. Ja mam je wszystkie — tu, w głowie!!”.

Dłońmi oczy przysłonił i wciskał je sobie w ciało. Ale rozbudzona myśl już mu spokoju nie dała. „Wszakże i ty by­łeś dla nich Beatryczą — podsunęła mu natrętnie. — Tylko że tobie nie pomagał zdradny Eros187, lecz poczciwy, nigdy niezawodzący Merkury188. »La tua reclama imploro — o Jelsky potente189!« — tak się większość was z głębi duszy modliła. Ilu geniuszów napłodziliśmy z tobą, poczciwy Merkury! Ilu ich rozpycha się teraz w życiu i drzemie w przedsionkach Parnasu lub w loży portiera. — Zwłaszcza tam! Bo czyż może być bardziej wymarzone stanowisko społeczne dla tych, co przeliczyli się wprawdzie w swym talencie, znają wszakże natomiast stosunki, normy i wymagania: wiedzą, przed kim można hardo łeb zadrzeć, a przed kim należy kark nisko po­chylić? Nie byle jakie to obowiązki i nie lada odpowiedzialność przed społeczeństwem! Niech tam wewnątrz trudzą się, my­ślą, męczą, szaleją, kochają i giną; portier musi mieć zawsze obiektywną i czcigodnie poważną fizjognomię kolumny. Por­tier reprezentuje przecież godność gmachu; wyszarzanym tużurkiem pańskiego dziada lub pańską liberią imponuje ulicz­nym tłumom tak dalece, że gasi doszczętnie wszelką cieka­wość tego, co się wewnątrz dzieje. A dzieje się zawsze źle: — nie tak to za starszych państwa bywało! I ludzie wierzą, że źle się dzieje. Któż bo lepiej od portiera znać może pańskie plotki?

Serdeczni moi — zwrócił się Jelsky do tego stołu w kącie, co mu wciąż oczy drażnił i przyciągał wzrok — serdeczni moi, jam was wszystkich na pegaza powsadzał. Siedźcież bodajby okrakiem, ale trzymajcie się mocno za grzywę i jedźcie powoli a ostrożnie wygodnym gościńcem naśladownictwa lub obchodną ścieżką względów i względzików. Poczciwy koń zaprowadzi was prędzej czy później do żłobu. Cierpliwości tylko!

Wam przystoi być bardziej uświadomionymi od star­szego pokolenia; toteż w zwycięskich fanfarach, wśród uro­czystych peanów na cześć Erosa, pokłońcież się choć po ci­chu Merkuremu. Innymi słowy, oddając hołdy każdy swej Beatryczy, wspomnijcie choć kiedy niekiedy dobrym sło­wem — Jelsky’ego.

Bo te dożynki wasze, polipy moje, to chyba życia mego jedyny plon będzie!”...

„Osmętniałem coś?” — Jelsky podrzucił hardo głowę. — „Trzeba zjeść kolację” — pomyślał i sięgnął po jadłospis. Lecz karta wypadła mu niebawem z rąk. „Oto są skutki ambicji! — podszepnął mu w nagłym zwrocie bies kapryśnej myśli. — Pomyślałem na chwilę tylko o pośmiertnej sławie i straciłem natychmiast apetyt... A gdyby tak do kolacji za­prosić Lili?... Albo — tiens! — Zosię Borowską! Towarzy­stwo naiwnej kobiety robi nadzwyczajny apetyt!... Nie mo­żna, niepodobna! — Łzami przesoliłaby mi wnet wszystkie potrawy”.

Począł coś kreślić ołówkiem po stole. Z bezładnie po­plątanych linii wyjrzały nagle kontury ptaka.

„Chrześcijański ptaszek Feniks? — zgłębiał Jelsky wła­sny rysunek. — Czy też... czy też — kanarek?... Oj źle!” — Jelsky przygryzł wargi.

Wychylił czym prędzej kieliszek wina i starał się ten nieznośny zgrzyt dokuczliwych wspomnień zagadać czym prę­dzej, zasypać nowymi myślami, pogrzebać w ironii.

„Ano — mówił do siebie, ocierając wąsy po winie — droga otwarta! Mieszkanko czyściutkie, rondle są w kuchni, po poprzedniku pozostały pantofle, z których szczęśliwie wy­skoczył... Recepta żywcem wyjęta z epilogu angielskiej po­wieści: — Stojący nad przepaścią artysta odżył, odrodził się w miłości. Muza jego w ciepłym objęciu ubóstwianej żony pozbyła się dziwactw młodości i poczęła się udzielać często, tanio i z całym wdziękiem popularności. Muza, nie żona! Za­pewnia mu to na długo ciepło domowego ogniska, poszano­wanie u ludzi, jakie daje dobrobyt, oraz zasłużoną dumę, jaką darzy nas popularność”.

Jelsky parsknął śmiechem. „Nie udają mi się utopie” — zdecydował.

Ale zaledwie się ten śmiech rozwiał, wyjrzało spoza niego nieubłagane oblicze rzeczywistości z dziwnym, złośli­wym uśmiechem: „Nie miniesz, nie oszukasz!” — Jelsky znowu sięgnął po wino i przepłoszył te myśli ironią.

„Co się w tej głowie Müllera w tej chwili dziać musi? Hm?... Beatrice — — puściła się!... Musisz sobie przyznać, że doświadczasz dreszczu na wskroś nowego!”

Śmiech Jelsky’ego rozległ się głośną gamą po kawiarni.

„Hm — mruknął, głaszcząc wąsy — jeżeli to żywe za­interesowanie się społeczeństwa sztuką będzie i nadal wsią­kało szczęśliwie we wszystkie pory znudzenia i bezmyślno­ści, we wszystkie próżnie i pychy życia, należy się spodzie­wać, że z końcem wieku każdy szanujący się bankier będzie wymagał od swej metresy, aby dawała five o’clock’i artystyczne i w chwilach wolnych od zajęć była platoniczną Laurą lub Beatryczą dla jakiegoś młodego, pełnego nadziei geniu­sza. Pod koniec wieku bankierów stać będzie na przyjaciółki z uniwersyteckim nawet wykształceniem; zaś artyści, w swym życiowym noli me tangere190 oraz głębokiej nienawiści do spraw społecznego smętku, potrafią pogodzić i taki stan rze­czy z błękitnym marzeniem o absolucie”.

Jelsky zatarł ręce. „Ta utopijka udała mi się wcale nieźle”.

„Jednym słowem, fuszerką miłości, małżeństwa, beatryczowych natchnień źródłem my się leczyć nie będziemy.

A gdyby tak spróbować kuracji w dietetycznym sanatorium obywatelskości? Smętna to wprawdzie rzecz współpracownictwo w jakimś etyczno-społeczno-zagraniczno-statystycznym i jedynie nieomylnym organie tygodniowej opinii, jednakże — Boże wielki, czego rozbitek życiowy nie robi! A środek — bywalcy to wiedzą! — probatum est191. »Umiesz pan pisać?« »Umiem«. »Damy panu dział krytyki artystycznej i naukowej«. »O co właściwie będzie chodziło?« »O obywatelskość«. »Bon192!« — — Czy może być rzewniejsza i prostsza droga cnoty nad tę, jaką wskazuje społeczeństwo obywate­lom umiejącym pisać?”

Ze wszystkich kątów kawiarni przynosiło mu echo raz po raz własny śmiech, niby złośliwe pohukiwanie gnomów w górskim uroczysku. Przymrużone oczy Jelsky’ego zapa­trzyły się w dal bezświetlną i ponurą.

Nagle, tam za wielkimi szybami kawiarni coś szarpnęło jakby miejskim pogwarem; zadrgało w powietrzu, zadudniło po brukach miarowo i mocno. Z łoskotem trąb i bębnów grzmotem wpadły w turkot uliczny tęgie, twarde rytmy woj­skowego marsza. Już tam za oknami poplątał się tłum, już się sypnęła ruchliwa awangarda uliczników.

„Oto idą panowie, którzy wyrażają opinię narodów — myślał Jelsky, patrząc