Płomienie - Stanisław Brzozowski (chcę przeczytać książkę w internecie .TXT) 📖

nie ostoi się wobec mnie. Jestem sędzia.

Czarne domy patrzyły na mnie jak skały ciśnięte tu przez los.

Serce moje, zziębłe i martwe, leżało jak kamień. Ktoś mocny i zimny szeptał szalone słowa... Sam chcę żyć, chcę rządzić, to tylko zostanie, co ja stworzę...

Szydziło czarne milczenie.

W kazamaty317 zajrzyj, gdzie pod oknami szumi czarna Newa318; tam rządzi ślepe przeznaczenie.

Przeminiesz.

Chłodny wiatr dmie i porywa duszę. Przeminiesz.

Miedziany jeździec319 patrzył na mnie z wyżyny złomu320.

Gmach zbudowałem, co przestoi wieki321. Na kościach zbudowany, w których tłukły się kiedyś ludzkie serca.

Czaszkami, siedliskiem myśli — brukowałem drogi.

I któż ty jesteś, przechodniu?

Jestem sam.

Gdzie Bóg twój?

Nie mam Boga, stoję na wichrze, sam wśród nocy.

Gdzie ojczyzna twoja?

Nie jestem związany z żadną cząstką ziemi, nawet z tą, która weźmie moje ciało.

Kto jesteś?

Człowiek — człowiek tylko.

I mówiłem sam do siebie w tę czarną noc.

Nie dasz życiu, aby skradło tobie ciebie, aby z twojego serca, twojego mózgu budowało, co zechce.

To tylko będziesz czynił, co sam zechcesz.

Więcej nic.

I spokojnie urągałem nocy, urągałem chłodnemu rankowi, który wstawał.

Leżeć będę pośród was, kamienie, nic nie wezmę z sobą, ale też nic nie oddam.

Jestem sam, nie proszę cię, nocy, byś mi gwiazdami świeciła.

Nie proszę cię, wietrze, byś mi nie oślepiał oczu.

Nie proszę was, kamienie, by w was biło serce.

Sam jestem i młot trzymam w ręku.

Godzę w samą twą pierś, czarna, twarda nocy.

9

Znałem w Petersburgu pewnego staruszka.

Znał on jeszcze mojego ojca za jego młodych czasów. Mieszkał on tu, z emeryturki jakiejś żyjąc i z przepisywania nut.

Byłem u niego wkrótce po przyjeździe. Potem parę razy. Stary był małomówny i w sobie zamknięty. Miało się wrażenie, że mieszka on sam w sobie, doskonale przed światem zaparty322. Pokój jego był nagi jak cela, od celi mniszej różnił się tylko brakiem krzyża.

Postanowiłem teraz pójść do pana Fiediuszki.

Wiedziałem, że wstawał rano i że niedobrze jest mi włóczyć się za dnia po ulicach.

Kiedy zastukałem do drzwi, otworzył mi sam, ubrany już w swoją siwą bekieszę323 i futrzane buty. Był taki sam, jak zawsze, wysoki i poważny, siwizną niby soplami lodu obmarzły.

W jego oczach nie było zdziwienia, gdym wszedł.

— Siadaj — rzekł.

Spostrzegł, że drżę z zimna, i wyjąwszy jakąś butelkę, nalał mi duży kieliszek mocnej, starej wódki. Potem przyniósł kawałek chleba i sól.

Powiedziałem mu, co mnie tu sprowadza.

Twarz jego nie poruszyła się.

Zapytałem się go, czy moja obecność nie jest może mu na rękę, wspomniałem o niebezpieczeństwach.

Wzruszył ramionami.

— Głupiś — rzekł krótko. — Siedź sobie i ostań. Tu cię pewno szukać nie przyjdą. Sebastopolski324 żołnierz jestem — mówił — i brałem pałki. Medale ich dwa czy trzy mam i krzyż zasługi. W lazarecie325 całował mnie brat cesarski w twarz.

— Nie wiedziałem o tym, że służył pan.

— Z kantonistów326 ja — mówił stary — cara Mikołaja. Po trzydziestym pierwszym roku z bratem my wzięci byliśmy dziećmi. Brat zmarzł i rzucono go w śnieg pod Pskowem. Jam przeżył. Pałkami mnie bito — nie byle jak. Życie jakoś pozostało i żyje sobie człowiek, żyje.

Pytałem, czy nie tęskni do Polski.

Wzruszył ramionami.

— Byłem — rzekł — w sześćdziesiątym trzecim roku byłem. W partii327 byłem pod Sierakowskim328, potem sam chodziłem z partią. Potem wróciłem tu; myślałem: zwiedzą się — kulą w łeb, a nie zwiedzą się...

Nic się nie zwiedzieli. Po emeryturę ja przyszedłem, patrzy się piszczyk329 w ślepia i pyta:

„A cóż to pięć miesięcy wcale nie zachodził?”

„Jak to nie zachodził? — mówię. — Zachodziłem i pieniądze brałem”.

I patrzę mu w oczy, i nie mrugnę.

„To kwity się musiały gdzieś zapodziać — powiada — ale kiedy braliście, to i nowe kwity wydać możecie”.

„I nowe kwity wydać mogę” — mówię.

I tak się skończyło. A do Polski to ja już nie wrócę. Bagnet ja w partii pod nogi rzuciłem, kiedy mi chłopa wieszać kazali — w Łomżyńskiem było.

„Szpieg był” — mówią.

Mnie samego dość pałkami bili: pańskość całkiem ze mnie wytłukli.

„Nie powieszę — mówię — i dostępu nie dam”.

„Zdrajca on! — krzykną na mnie. — Ojczyznę, naród zdradza”.

„A jego to ojczyzna i naród ten mało razy zdradzali? Jaka to jemu ojczyzna? Co miał on? Pański kańczug i pańską łaskę, gdy córkę miał ładną. Jemu wy, wasza ojczyzna i car — wszystko jedno. Jak wyście z nim mówili, wam co był on? Wyście jego w d... bili? No, to on teraz i ma was w d...”

Oficer mnie wtedy szablą po głowie ciął, żem na placu bez życia został.

Chłopi później podnieśli mnie i ocucili, tamtego zaś powiesili taki330. I w tejże wsi ja później partię zebrałem. No, i strzelaliśmy Moskali po tych łomżyńskich bagnach a myszynieckich puszczach. Nazywali mnie w partii: Widły. I pod sąd mnie pod tym nazwiskiem rząd narodowy oddał i za zbója uznał.

A taki oto był mój rozbój.

Był tam niedaleko od Myszyńca folwark; i pan tam mieszkał młody. Prawdziwy szlachcic. Partiom on podobno różne oddawał usługi. Tylko raz nocujemy my we wsi, aż tu wali mi się do nóg baba. Córkę, powiada, jej na pokojówkę zgodził. U siebie trzyma. Dziewczyna jak łania piękna, spodobała się panu.

Mówię:

„Jeżeli po dobrej woli ona tam, przeszkadzać nie będę”.

Idziemy my przed folwark.

Pan przyjmuje: stoły zastawia. Nie boi się nic.

„Tak, to tak — mówię — a gdzie jest Zuzia?”

„Nie twoja rzecz” — powiada.

Mówię krótko:

„Paniczku, będzie źle”.

On się śmieje.

„Odkądże to z dziewczyną żartować nie można?”

„Z hrabiankami sobie żartujcie!” — krzyknę. A sam mówię do chłopców: — „Wiązać go, a dom przeszukać”.

A domu przeszukiwać wcale nie było potrzeba.

Wybiegła dziewczyna i w płacz.

„Spoił mnie i wziął, ja jemu do nóg na rano padałam, by mnie puścił, ale zamknął mnie; wieczór nadszedł, znowu się mną cieszył. A na drugi dzień przyjechał przyjaciel jego, ksiądz wikary z Olszanki, to on mnie księdzu... do pokoju niby ze szklanką wody posłał”.

Mówię ja paniczykowi tak:

„Oto będę tobie swat, a to drużbowie, a ślub da choćby sam olszański ksiądz”.

A on mi tylko jedno krótkie słowo powiedział.

Wtedy ja nad nim ustanowił sąd.

Siedli za stołem nasze chłopy. On — nie będę przeczył — odważny był:

„Chamy wy — mówił — od wieków wy jałówki pańskie w posagu bierzecie”.

Tedy my jemu ogłosili wyrok.

Pod stodołą postawili: i pal!

Na próżno się Zuzia czepiała naszych rąk.

„No, a teraz — mówię — chłopcy, do Olszanki”.

Pojechaliśmy pod plebanię. Zuzię wzięliśmy na wóz.

Ksiądz wikary jeszcze spał, organista budzić nie chciał.

„My tu jego przyjechaliśmy na mszę wołać” — i stukamy do okna.

Wyszedł ksiądz.

„Poznajesz tę dziewczynę?” — mówię.

A on w krzyk:

„Precz, chamy, ja ojciec duchowny”.

Z nim my już tam długo nie gadali. Lipa stała przed domem: tak on i został na tej lipie.

Takie to były moje czyny zbójeckie — mówił stary.

— Nie, nie pojadę ja już do Polski. Kościoły tam i księża, panowie i księża. Nic. Siedli chłopu na szyję i krzyczą: ojczyzna.

Gdybym ja młodszy był — mówił — poszedłbym znów może, a nauczył ludzi na sztorc stawiać widły i kosy, a puścić czerwonego kogutka331. A tak — nie.

Zjecie wy tę Polskę jak wszy, jasne pany — rzekł, zwracając się do mnie. — Świętych obrazków wszędzie na wieszali: Matka Boska Częstochowska i Ostrobramska, Królowa Polska. Ona patrzy z góry, jak chłopa biją, a on modli się i z rozkrwawionym pyskiem klęczy, a w piersi się bije. Mnie tam co! Nie doczekam ja już niczego. Tu przynajmniej siedzę sobie jak na pustyni.

A ciebie — zapytał od niechcenia — za co oni dziś, za jaśnie państwo polskie wzięli?

— Nie — odpowiedziałem.

Wysłuchał.

— Te... — zdziwił się.

Po chwili zaś rzekł:

— Słuchaj ty, co ci powiem, albo nie słuchaj. Ty sam sobie w sumienie dobrze patrz i pytaj, czy ty za śmierdzącego chłopa ginąć chcesz, czy za tę, co w częstochowskiej koronie?...

Nie śmiałem mu odpowiedzieć krótkim i jasnym słowem, ale on zrozumiał mnie widać.

— Jakby się oni tej chłopskiej Polski nie bali, jakby oni stanęli sami do roli, jakby im nie hetmaństwa, kasztelaństwa pachniały, to jakem stary, mówię ci, i w nic niewierzący, już by na naszej ziemi nikt nami nie rządził.

Ale gdzie!

U nas chłop rozumu łyknie, już szlachcic, Żyd pejsy obetnie, już zaraz o Panience Przenajświętszej gada.

Napatrzyłem się.

Odwagę widziałem ja i krwi serdecznej oddanie — a myśli ludzkiej nie widziałem. Hej, hej, gdyby Polacy nie byli pany, gdybyście z siebie tę szlachetność zzuli.

A teraz ty co?

— Za granicę — powiedziałem — jadę.

Stary zagwizdał.

— Tęsknić, cierpieć, bólem za ojczyznę się spalać.

— Nie — odpowiedziałem.

— Więc po co?

— Przyjrzę się, co tam jest, jak tam się ludzie z podziemia rwą, i wrócę.

— Wrócisz? — zapytał stary.

Popatrzyłem mu w oczy. Stary pokręcił głową.

— Kto was tam wie, kto was tam wie! Fantazja w was pańska. Ale jeżeli ty o śmierdzącym, czarnym człowieku zapomnisz, o tym, co jak bydlę mrze, to niech ci będzie wstyd, żeś ty mnie starego na próżno ucieszył. Nie wierzyłem ja wam nigdy — polska szlachta. Duszę wyście mi całkiem wyjedli i zżarli. W sześćdziesiątym trzecim właśnie roku.

Ja do nóg padałem różnym panom.

Krzyknąć na całą ziemię: chłopi, imać332 się ziemi, ziemię brać, a potem nie dać sobie wyrwać.

Oni się byliby i Murawjewa nie zlękli.

Stary pobladł. Wzrok jego stał się ostry i kłuł jak widły.

— Mnie sam jenerał wtedy, pan Mierosławski Ludwik, do Rosji posłać chciał:

„Tam — powiada — niech oni noże ostrzą. Niechaj się rząd ze swoimi mużykami333 zatrudni”.

I powiedziałem ja wtedy temu panu prosto w twarz:

„Mnie razem z mużykiem tym kijem bili, my razem z nim głód, nędzę cierpieli. Ja jemu nie zdrajca, lecz brat”.

On szedł do mnie później i rękę chciał ścisnąć:

„Panie Widły” — mówił.

Ale ręki ja jemu nie dałem:

„Panie jenerale — mówię — ja cham, a pańska ręka biała, pan sobie o moją mużycką rękę dłoń zbrudzi...”

Gdybyście nie byli wy pany, gdyby się tam poruszyła masa siermiężna334, to może by i tu chłopi byli ziemi i cepów się jęli335, może by on już w ziemi gnił, oswobodziciel chłopów, car Aleksander.

Patrzył mi w twarz tym kłującym wzrokiem.

— No, i po cóż ty przyszedł tu, jasny pan? Czy także tylko noże ostrzyć, jak pan Mierosławski kazał? Co tobie rosyjski chłop, paniczu? Po co ty tu?

Namyśl się i wróć. Ty teraz myślisz, że ty o ludzki ból i nędzę walczysz, a może to w tobie tylko dusza się ckni, że gdzieś tam gronostaje butwieją, że stare miecze przeżera rdza, że bez użytku leżą martwe buławy i korony?

Milczysz, paniczyku? Samemu na dnie duszy głos mówi, że tak. Wróć się, jasny panie, wróć. Nie mieszaj ty się w chamskie sprawy.

— Zostanę — powiedziałem — nie czekam na nic.

Stary położył mi na ramionach ręce i długo milczał.

— Zawsze żałowałem, że nie mam syna. Pamiętaj, że byłoby ci wstyd.

I tak przemieszkałem u staruszka przeszło tydzień.

Długo myślałem, jak znaleźć drogę, skomunikować się ze światem. Nasza sprawa narobiła rozgłosu.

W dziennikach pojawiły się opisy oporu zbrojnego, stawianego przez Brenneisena, a któregoś dnia przyniósł mi Fiediuszko gazetę policyjną z moim rysopisem. Policja wzywała wszystkich obywateli, aby okazali pomoc przy ściganiu i pojmaniu niebezpiecznego przestępcy.

Balem się pokazywać na mieście.

Fiediuszko nie miał znajomości prawie żadnych.

Trzeba się było na coś zdecydować. Postanowiłem jechać do Moskwy. Tam Bołchowski prędzej być może będzie w stanie coś zaradzić. Fiediuszko jednak nie chciał o tym słyszeć — widział on wszędzie niebezpieczeństwa i zasadzki.

Wreszcie zaczął on gdzieś wieczorami znikać; po kilku dniach powiedział:

— Znalazłem człowieka, który przeprowadzi ciebie przez granicę.

Wydawało mi się to ryzykowniejsze niż jazda do Moskwy, ale Fiediuszko rzekł:

— Starzy kamraci my z nim, starowiercy336 oni, dla nich nie nowina to — oni te sprawy znakomicie umieją. Jak on mi przysiągł i rękę dał, to oni ciebie nie wydadzą, a nieszczęście się zdarzy, spod ziemi wykopią.

Sprowadzono mi ubranie, mieszczański kaftan, kożuch, długie buty. Miałem paszport wewnętrzny na imię Daniłowa. Gdym wyjeżdżał, Fiediuszko wsunął mi do ręki ciężki rulon.

Nie chciałem brać wszystkiego, ale położył palec na ustach.

— Takiemu, jakim jesteś, daję. Ciężej ci się będzie zmienić — uśmiechnął się.

Ja miałem łzy w oczach, kiedym się z nim żegnał. W dwa dni później unosił mnie pruski wagon, a w kilka dni później pisałem już listy do ojca i do Fiediuszki, w których zawiadamiałem ich pod przybranym nazwiskiem Jedlicza o swoim szczęśliwym przybyciu do Zurychu. W odpowiedzi dostałem długi list ojcowski i jedno słowo od Fiediuszki: „Pamiętaj”.

Ojciec pisał mi, dając do