Wesele hrabiego Orgaza - Roman Jaworski (dostęp do książek online txt) 📖

Nie mniej od niego w wysokim stopniu Orgaza wesele i wystawienie marzonego dzieła dzisiaj zależy.

— Wnet się postaram, by go usposobić jak najlepiej dla nas. Do widowiska, które oglądamy, wracam natarczywie. Skończył się atak skoncentrowany pospolitości, skorej do wierzgania. Na foxtrocistów i na shimmistów żywioł napierał. Wiedziała przyroda, czego od nich chciała, lecz oni nie mieli odwagi zrozumieć krwi własnej wołania i pouciekali do nudnych szablonów. Wbrew zleceniom prawa przełomowi ludzie zabiegają w tańcu o wyświetlenie nieistniejącej swej teraźniejszości. W tym mdłym zapale zdemokratyczniała nasza plutokracja dzięki hasaniu straciła związek pomiędzy członkami poszczególnymi paskudnego ciała i w separatkach przy koniaku z jajem, przy lichym szampanie, swą nicość łata i dziurę istnienia swojego ceruje. A teraz zagra nam bałabajka430. Nowej zasady w tańcu objawienie. Głowy z nogami zawzięta kłótnia. Ludzkiego ciała rozpacza część dolna, bo nie dostała od życia, co chciała. Dlatego butwieje zapuszczony czerep na pokornym karku. Stąd powrót w niewolę, choć założeniem było wyzwolenie na rozkaz aniołów, a raczej może za podszeptem czarta. Utopii społecznych, liberalizmów, socjaldemokracji, zmechanizowanych, gromadnych rozczuleń skoczny wodewil, zwykła tragifarsa.

Tu się nachyla ku wiernej Praksedzie i wyznanie czyni:

— Dla was, Bakcylówno, jest przedstawienie ukraińskich tańców, abyście wspomnieli dnieprowych futorów431 skoczne weseliska, to rzępolenie basetli, gitary, to tupotanie parobczaków płowych, te gzy, chichoty dziewek zadychanych i popijanie brandziuchy432wioskowej. A potem drapoty433 starszyzny zalanej, mołojców434 pranie samymi grabiami czy kłonicami. W końcu czmychanie rozmiłowanych czym duch435 we dwoje, pomiędzy mgiełki nowiem wycukrzone, na dno parowów. Tam rozbuchanie i całowanie i obłapianie, jamry436, piskanie, dąsy, nawroty. Od sioła z oddali rozwałęsanych psisków haukanie. I znów bezhamulne437 w burzany438 wpadanie, po obnażonych pośladach klepanie, ciągoty, parnota, łaskotne sromy, rozkoszne dławienie, aż-aż po ćmaku439 wielkie wtulenie i nasycenie lubieży kochania. Potem w wiklinach zdeptanych, złamanych nagłe rychtowanie440 kiecki miętoszonej i powrót do chaty powolny, dumany z zasapanym chłopem. W piersiach strachanie okrutne się miota, niby czyjaśki441 spłoszonej skamlanie.

— Co mi tam po tym! I tak marnie sczeznę. Lecz wy, Francewicz, oczu mi nie mydlcie i wyznajcie prawdę. Jak jest z Ewarystą?

— A jakże być miało? Jest tak, jak potrzeba.

— Wyście ją mieli?...

— Zdurniałaś, Praksedo?!...

— Róbcie, co chcecie i jak się podoba. Jedno wam skażu442: trzynastego bębna już nie uchowam i piątej żinki do domu nie wpuszczę!

— Stul pysk, Praksedo!

— Cygańską biniochę443 dostać będzie łatwo, bez żadnych zachodów i bez ożenku. Z was dłubek444 niezdarny. Sama do niej pójdę i przyszykuję w czubatej pannie do was ochotę. Bez ślubu, za durno445...

— A ona ostatnie zęby ci wybije.

— Ostawi coś trochę na waszego chleba kęs dla mnie dostatni. I nie będzie wstydu, ani panowania nowego ciarastwa446. Jak żywa tu siedzę.

Onczidaradhe okiem dobrotliwym oderwał Praksedę od pomstowania. Lecz nic nie rozumie, więc zapala fajkę na długim cybuchu (tak zwane chillum), którą mu wręczył Gouzdrez z namaszczeniem.

Baletmistrz znak daje, by nowe pary w szranki wchodziły.

— Przygotowałem nikomu nieznane ludowe tańce Wschodu zbliżonego i oddalonego, w opracowaniu wyraźnie typowym. Jest to rytmiczna w życie wycieczka ludzi dorosłych o psychice dziecka, stale pogrążonej w baśniach i legendach. Skarbów nie znaleźli, nie ujrzeli cudów i nie doznali od życia zbawienia. Wśród poszukiwania wyuzdanego, rozpaczliwego nastaje w człowieku gwałtowny rozdział: duszy od ciała, pędów żywiołu od władz intelektu. Przepołowiony, naiwny danser ciska się, skacze, wywija hołubce, by jaki taki grunt pod bezprzytomność swoją udeptać, albo by w szale czy też w omdleniu zgubić wspomnienie o sobie wierzącym. Grupa desperacka, wrzaskliwa, pijacka. Do zamierającego „przeżywaczy” klanu wstawiam grupami tanów rodzaje:

wołoski arkan

gruzińską: lezginkę i bachdadurę, polskie: bałambas, góralski cyfr i dżuk rybacki z półwyspu Helu,

oraz ukraińskie przy towarzyszeniu, a raczej dudleniu, birbinii447 i kobzy,

przy czym i drumla nieco posepleni, z oddali, dyskretnie:

czabaraszkę, czeberiaczkę, czumadrychę i ciuryło.

Bramin się ożywił. Łypie zdrowym oczkiem, łzawi się i mieni. Naładował fajkę charasem448 na świeżo i gryzącym dymem odpędza natrętnych spojrzeń przybliżenie. Kilka razy mlasnął donośnie językiem i po raz pierwszy wypuścił głos z krtani:

— Słowiańskie pierwiastki tańcują na umór. Słowiańska Jivatma449 rozbija się zawsze po całym świecie za objawieniem, za absolutem. Wszędy się dziecka450 ze szczęścia kościotrupem i przez to nigdy mukti451 nie osiąga. Słowian ja kocham, ale nie szanuję...

Yetmeyer się porwał, jest uszczęśliwiony: wysłannik przemówił!

— Ojciec-świętoszek dobrze Słowian poznał?

— Sam z pochodzenia jestem Bułgarem. Tatulo trafikant452 mieszkał w Kirk-Kilisseh453. Matka Turczynka umarła na dżumę. Małego sierotę na służbę przyjął rosyjski oficer z bałkańskiej wojny i do szpiegowskiej zaciągnął roboty pod Katowice, na Śląsk zwany Górnym. Stamtąd umknąłem i po wielu przejściach, o których pobieżnie wspominać nie warto, wylądowałem w Zachodnich Indiach. Tu filozofię poznałem Wedanta454, zbadałem sanskryt455, na pamięć wykułem Mahabharatę456 i szczerą sympatię poczułem dla Wisznu, Sziwy i Brahmy457. Szczęśliwy nowicjat w klasztorze Akhara (miejscowość górska zowie się Amritsar) pozwolił mi wkrótce powiększyć grono doborowej sekty kapłanów w Bihar. Lecz miałem pecha, chwyciłem chorobę od pewnej Angielki, turystki uczonej, która badała nad wyraz namiętnie ascetyzm hinduski. Aby się oczyścić, umartwiałem ciało i niby płaz marny na brzuchu, na rękach po ziemi pełzałem. W tej jednej pozycji lat siedem wytrwałem — i pod nadzorem całej ekspedycji międzynarodowej na Gaurizankar458, tam i z powrotem, grzech mój wyczołgałem. Uzyskawszy sławę dzięki reklamie „Gazetki żołnierskiej”, głównego organu opinii w Lahore459, mogłem już śmiało na własną rękę poszukiwać Boga...

— Znalazłeś ojcze?...

— O tak! W samym sobie.

— Dobrze nie słyszałem. Szaleje muzyka...

— Powiedziałem sahib460, że Boga mam w sobie. Pewny to interes zostać sadhusem i wejść w kontakt z Bogiem. Permashwar461 obcy, odziedziczony po dziadach pradziadach lub dla porządku ze znanego obrządku przyjęty na wiarę, nie ma tej mocy, co samodzielne umieszczenie Boga w niebiańskich rozłogach czy w samym sobie. Od tego zacząłem, że właśnie Słowianie nie mają odwagi podudłać462 w sobie, wciąż poszukują nie wiadomo czego, to owo zaczepią, coś niecoś uznają, wszystko potem walą i przed samym skonem zrozpaczoną pięścią, w której nic nigdy dobrze nie dzierżyli, wygrażają światu.

— Oni się z biesem na wieczność skumali — zachrzęści Prakseda.

— Diabeł jest tylko symbolem kierunku czysto zewnętrznego, hersztem jest bandy płoszącej ludzi, by drałowali najdalej od wnętrza swego własnego. A główna przyczyna ruchu takiego w omyłce tkwi, w błędzie, że coś istnieje, że świat jest naprawdę, nie marzeniem tylko. Raz zrozumiawszy, że ja sam jestem463 i nic poza mną nie może być trwałe, co wymaga trudu, wygimnastykowania i umartwienia, używam życia, używam myśli, siebie, drugich tworzę i z pełnią pogody, bez ksiąg pocieszenia czy współczucia bliźnich, opuszczam cielesny, chwilowy przybytek, zazwyczaj na moment kontemplacyjny, a kiedyś na zawsze.

— Bębenki w uszach dziś mi zadudoli464 ten Pitoupitou, a ja chciałbym wiedzieć, czy ojciec duchowny czuje się Bogiem naprawdę prawdziwym? — Yetmeyer, jak szczenię, pokornie dziaukoce.

— Dla siebie jam Bogiem, was nie zobowiązuję. Boga mam w sobie i stale z nim jestem. Trzeba go jednak wydobyć z siebie i wam okazać. Do tej ostentacji potrzeba znowu, żebyście wy mogli znieść taki widok i nie postradali wszystkich cennych zmysłów.

— Czy wolno zapytać, gdzie świętobliwość z moim konkurentem zawarła znajomość i odkąd wasza datuje zażyłość?

— Havemeyera spotkałem raz pierwszy, jeszcze podczas wojny, na zjeździe fakirów, derwiszów, sadhusów i jogów. Było to w Chicago. Kongres ukształtował ciekawą krucjatę dziecięcych mózgów spośród wyznań licznych, autoryzowanych w państwach nowoczesnych. Skłóciły się z sobą. Najwspanialej wypadł spór katolików polskich z Kurytyby z białoruskimi schizmatykami. Wszyscy judzili, nikt nie mitygował. Innych narodów przedstawiciele wnet się wycofali. Tamci wytrwali i przez dwa tygodnie ze sobą się darli. Zostali z nami jeszcze i Anglicy, lecz jako widzowie tego popisu, który w różnych pozach dla swoich zbiorów fotografowali. Tam Havemeyerowi sprzedałem w ramkach za upstrzonym szkiełkiem jadłospis mahanty465 z klasztoru w Bhairon-Ka-than. Przepis zastosował miliarder w swej kuchni, co na organizm kolekcjonera decydująco i regulujące wpłynęło bezwzględnie przez usadowienie w temperamencie i jego poglądach: anielskiej dobroci, wyrozumienia i łagodności.

— Snobistyczne zbytki, trzonu, pozbawione wszelkiej celowości i własnej konstrukcji — Yetmeyer burknie.

— Zalążki historii i religijności najszersze podstawy.

— Czy aby twórcze? Może dla wygody i dla samej mody?

— Opracowany system jest wspólny. Przyjaźń skojarzyła mnie z Havemeyerem, a zapoczątkował stosunek wzajemny korzystny dla obu: handlowy interes. Do Boga mojego ja zaś doszedłem przez ciała udrękę i długoletni życiowy wysiłek.

— Ojciec-świętoszek Havemeyerowi swojego Boga odstąpił czy sprzedał?

— Ni jedno, ni drugie. Przyjaciel-miliarder poznał mego Boga, oglądał dokładnie, próbował, oceniał, nawet usiłował zbliżyć się do Niego, a w końcu sam z siebie, bez wpływu żadnego, poprawił Go nieco i ustatkował.

— Wyciągam więc wniosek, że mój konkurent i zaproszony Orgaza kreator przyjął twego Boga, ale swojego w sobie nie wykrzesał.

— O tyle, o ile. On się oswoił z nagłą potrzebą uznania de iure466 oraz zgłębienia tego wszystkiego, czego mózg ludzki dotąd nie rozpoznał i najprawdopodobniej nie rychło rozpozna. A do ukochania i ubóstwienia tej mocy zakrytej i niespożytej, do odnalezienia jej miejsca pobytu w zagłębiu nas samych... krok tylko już jeden...

— Obawiam się jednak, że właśnie w tym celu salto mortale konieczne jest nieraz — zjadliwie ćwierknął dancingowy butrym467, paluszki na brzuszku w kołowrotek puścił i niby czerwiatka468 z dorodnego drzewa nagle zbryźnięta, w poduszkach fotelu cały się rozlepił. Kamienna dożera469 0 losy sadzonek w inspektach marzenia bary mu przygniotła.

Rozwlekle, niedbale, choć dobrodusznie oświadcza sadhus:

— Nigdy nic nie wskóra ten, kto przyspiesza zbawienie swoje albo też i drugich. Mądrością we wszystkim jest umieć poczekać, a życie czekaniem bywa na ekstazę dla wszystkich wybranych, którzy roztropnym o śmierci gęganiem wzbogacają śmiałość do wędrowania rzeczywistego po zmyślonym świecie.

— Didoczku nabożny, panoczku zacny, wy byście nie chcieli pogwarzyć przypadkiem o biesach drałasach470 i o delikatku, samym czorcie bat’ku471? Coś mi się tak widzi, że kto chce do Boga dostać się najłatwiej, niech do kusego najsampered472 idzie. Czort liczko ma gładkie, ludziskom jest chętny, grosza nie żałuje, zaraz wymiarkuje, co komu należy i nie opuści do samej smerty. Tak sobie dumam: ani w Ukrainie, ani to w Rosji nikt Pana Boga nie zwidział nigdy, choć mnogo luda chadzało w procesji, pościły czernice473 i kadziły czerńce474. Za to ja widziała na własne oczy już niejednego bisnowatego475, zdarnego chłopa. I dalszy dumam: czort dla mużyka i dla wszelkiej baby najbliższy, najlepszy. Kużdy ma łatwy przystęp do niego. Do Boga daleko i nijak się dopchać, a krążyć trzeba po wybielonej, cesarskiej szosie. Do czarta zaś można pójść sobie na przełaj, przez koniczynę, pomiędzy owsy... — trajkoce Prakseda zatrutym szeptem.

— W tej waszej Rosji czy Ukrainie nietrudno panować. Raz dobrze nastraszyć, nic nie wyjaśniać, wszystkiego żądać, biczować, katować, nie ofiarować słowa dobrego, a już wystarczy, by carem zostać lub samym diabłem — Onczidaradhe twierdzi wyniośle.

— Lubczyk trzeba zadać na zakochanie uparte, nieznośne i cud wielki zdziałać, by wszystko jak duzie zechciało harować na własną nędzę.

— Ona tak prawi, jak rozgadana czupirnata476 kurka, co drzewiankę477 skubie i w głupiej rozpaczy puste znosi jajka — szydzi Podrygałow.

— Szaleju za dużo u siebie macie, naciąga nim ziarno i całe myślenie przystojne rozmamla — wyrokuje sadhus.

— Wy uświęcone niby to styrczydło478, wy wszystko wiecie, a wierzyć nie chcecie, że ja znam czarta, że on między nami tuż obok was siedzi? Prakseda, panoczku, nie mówi bluzdeństwa479, cmanić480 nie umie. Ja wam pokazu naszoho czorta...

Porwała się z krzesła i jak dziwożona481 w guślarskim obłędzie za skórę lamparcią ciągnęła starca w pobliże Igora. Baletmistrz jednak ubiegł ceremoniał, dziewczynę zgrabnie pochwycił za rękę i z miejsca osadził. Skurczona, zmarniała, wpuściła głowę w zgarbione ramiona, niby wyczubiona przez koguta kwoczka i przykucnęła na czarnej zadumy rozkiwanym bancie482.

Podrygałow czule zawziętość jej chłodzi.

— Praksiu moja miła, czyś ty zakupiła dla Wani serdelki? Chłopczyna tak lubi te krótkie kiełbaski i jeść nie zechce salcesonu z cukrem.

Przebrzmiały juhasów piskania jastrzębie, scichły tupania, stężały hołubce. Trzeszczy wciąż sala zachwytem, radością. Kompozytorowi i wykonawcom spreparowano kwiecistą owację.

Jacinto przynosi dwa gumowe kółka metalowymi sczepione łańcuszki. Po krótkiej wymianie poufałych szeptów z Onczidaradhe, na balustradzie loży dyrektorskiej nikomu nieznany utwierdza przyrząd. Krótki ten zabieg porusza zebranie i mrowi domysły.

Yetmeyera dławi ponura duchota483. Dotąd on nie wie, co z Orgazem będzie i czy Havemeyer terminu dochowa? Jaka zagadka kryje się w braminie, do czego on zdąża?...

Słyszy oświadczenie sterczącego posła:

— Po tym, co widzę i co dotychczas pochwyciłem słuchem, najchętniej przyznam, że odbudowa uczuć religijnych