Palimpsest Powstanie - Radosław Wiśniewski (gdzie czytać książki online txt) 📖
Palimpsest Powstanie Radosława Wiśniewskiego, opowiadający o Powstaniu Warszawskim, a jeszcze ściślej:będący swoistym przeglądem czy prześwietleniem pamięci jednostki, której ten temat leży na sercu,trudno zaklasyfikować pod względem formalnym. Jest to esej? Osobliwy rodzaj gawędy wojennejtraktującej o wojnie, w której gawędziarz nie uczestniczył? Może, biorąc pod uwagę nagromadzenieszczegółów, reportaż bez uczestnictwa?
Zupełnie jednoznaczne jest natomiast oddziaływanie emocjonalne utworu, sytuujące się gdzieś pomiędzyapelem poległych a wywoływaniem duchów. Autor umiejętnie przechodzi od szerokiej perspektywyginącego miasta do jednostkowych, przeważnie tragicznych losów. Szczególnie dba o przybliżenieczytelnikowi swoich bohaterów, nawet tych, o których wiadomo niewiele, stara się zrekonstruować ichcharaktery z dostępnych strzępków informacji. Opowieść ma przy tym mocne podstawy źródłowe. Mimojej meandrycznego toku czytelnik może mieć pewność, że fakty zostały sprawdzone. Relacja budzizaufanie na poziomie biografistycznym, historycznym i zwłaszcza geograficznym, bo z tekstu przebijadojmująca świadomość kurczenia się przestrzeni opanowanej przez powstańców.
Pamięć pozostaje żywa, dopóki można się do niej odwołać w sposób nieoficjalny. A takiejest przecież pochodzenie Palimpsestu Powstanie Radosława Wiśniewskiego. Notki, które potem weszły w jegoskład, w pierwszej chwili publikowane były na Facebooku. Tym większe wrażenie wywiera fakt, że ten materiał udało sięzebrać w jednolitą całość.
- Autor: Radosław Wiśniewski
- Epoka: Współczesność
- Rodzaj: Epika
Czytasz książkę online - «Palimpsest Powstanie - Radosław Wiśniewski (gdzie czytać książki online txt) 📖». Wszystkie książki tego autora 👉 Radosław Wiśniewski
Chorąży Kunysz mógł się poddać i zdać na łaskę wroga, Maria Cetys mogła nic nie mówić, „Morro” mógł nie biec nad rzekę, kolejni, ginący dowódcy „Kryski” (przypomnijmy: trzech rannych, trzech zabitych w ciągu tygodnia) — mogli nie dawać głosu. A jednak — jakby napisał Żeromski, jak powtórzył za nim Wańkowicz w Monte Cassino — postępowali inaczej, „bo taki nasz obyczaj”.
Wydaje się, że stężenie odwagi przekraczało w tych dniach wszelkie normy. Było poza zasięgiem wyobraźni.
Tymczasem nazajutrz 21 września 1944 roku w meldunku dowódcy Okręgu-AK „Montera” można przeczytać zdanie:
„Naszych zwrotów zaczepnych npl [nieprzyjaciel] nie wytrzymuje. Toteż jest to nasza najwłaściwsza forma walki”.
Nie wiadomo jakim cudem — skoro tak uważa dowódca Okręgu AK — nie udało się żadne zaczepne działanie na większą skalę? Dlaczego skończyły się masakrą zwroty zaczepne na Stawki 11 sierpnia, na Dworzec Gdański 20 i 21 sierpnia, próba przebicia korytarza ze Starego Miasta do Śródmieścia? Nie wiadomo, co w ogóle ma na myśli dowódca okręgu, niemający od wielu dni łączności z Czerniakowem, niewidzący wiele poza linią barykady w Śródmieściu, który nigdy nie zszedł do kanału, nie zwizytował pozostałych dzielnic. A przede wszystkim — dlaczego w decydującym momencie Powstania, kiedy żołnierze „Kryski”, „Radosława” i Armii Wojska Polskiego krwawili się na przyczółkach — nie przyszedł wielki zwrot zaczepny pod wodzą „Montera” ze Śródmieścia?
Wracaliśmy z Elbląga w deszczu, który zaczął się około godziny szóstej i nie odpuścił nam już do końca, temperatura spadła, wkradło się zmęczenie, każda minuta chciała być ostatnią. W tle majaczyła rozmowa z Marcinem, urywkowa, że nie wziął tych książek dla mnie, ale że dojdą, na pewno. Czekam, chociaż wiem, że całość i tak się wymknie. Jedna historia zasłoni drugą i pozostanie nieznośne poczucie, że się nie daje rady — nie tylko, że nie umie opisać, napisać, ale że się nie widzi tyle, ile powinno się widzieć. A jednak — kiedy wyprzedzasz w taką pogodę ciężarówkę, jest ten moment, kiedy nic nie widzisz, jedziesz na wyczucie. Wyprzedzasz je jedna po drugiej — a inaczej się nie da, i co chwila nic nie widzisz, ale jednak na wyczucie ufasz, że tam gdzieś jest droga i udaje się jakoś, skokami do przodu.
21 września pod wieczór w ręku Powstańców na Czerniakowie pozostaje w zasadzie 250 metrów wybrzeża Wisły z uszkodzonym, osiadłym na dnie statkiem spacerowym „Bajka”147 i pozycje zogniskowane wokół dwóch domów — ul. Wilanowska 1 oraz Solec 53. Walka toczy się teraz o to, żeby albo ewakuować się na drugi brzeg Wisły, albo zginąć z bronią w ręku. W obu budynkach i na okalającym je terenie o powierzchni około trzech tysięcy metrów kwadratowych broni się jeszcze około kilkuset żołnierzy z armii Berlinga i powstańców, w piwnicach stoi ostatnia, pozbawiona baterii radiostacja 9 Pułku piechoty i leżą ranni. Tego dnia Niemcy zajmują budynek Wilanowska 5 i mordują 122 jeńców, przy czym części z nich nie rozstrzeliwują, ale wieszają.
W nocy z 21 na 22 września na wiślańskim brzegu ląduje kilka łodzi z prawej strony Wisły. Na wąskim skrawku nikt w zasadzie nie panuje już nad ewakuacją. Trwa walka o miejsce w łodziach, kto silniejszy, kto bardziej sprytny. Ranni czołgają się w stronę wody, żeby nie dostać się w ręce Niemców. Niektórzy próbują przepłynąć rzekę wpław. Większość tonie. Do prawego brzegu udaje się dopłynąć wpław w zimnej wodzie kilkunastu osobom. Z kolei pontony są uszkadzane zarówno w drodze na lewy brzeg, jak i w drodze z powrotem; bywa, że na 10 łodzi w jednym rzucie tonie 9. Z lewej strony cały czas najlepszy punkt ostrzału mają karabiny maszynowe na wieżyczkach wiaduktu mostu Poniatowskiego. Nikt ich nie ucisza. Nie wiadomo dlaczego, przecież to relatywnie łatwy cel dla armaty strzelającej na wprost. Ci, którzy przeżyli, porównują te sceny z piekłem ostatnich godzin Starówki. W niektórych relacjach pojawia się zdanie, że Czerniaków był jeszcze gorszym piekłem. Na wszystko nakłada się zmęczenie, głód i pragnienie. Udaje się przerzucić pontonami tej nocy na praski brzeg 94 osoby, w tym podobno 15 kobiet z dziećmi.
W domu przy Wilanowskiej 1 tej strasznej nocy udało się przy pomocy baterii wyjętych z latarek uruchomić ostatnią radiostację i nawiązać łączność z wojskami polskimi na Pradze. Ewakuacja ma się zacząć o ósmej rano. Jednak łodzie nie pojawiają się, natomiast o ósmej rano Niemcy przysyłają parlamentariusza. Dowodzący obroną Ryszard Białous ps. „Jerzy” zgadza się na godzinny rozejm i pozwala wyjść cywilom i rannym, jeżeli są gotowi podjąć to ryzyko. Wtedy, udając cywilów, wychodzi z piwnic „Jasia” Janina Zborowska z ludźmi, którzy pomagają jej nieść ciężko rannego męża, Jerzego Zborowskiego „Jeremiego”, dowódcę „Parasola”. Sama jest osłabiona, ranna w twarz, ma zgruchotane kości szczęki, mówi z trudem. Obok na noszach niesiony jest ranny w kręgosłup Wacław Dunin-Karwicki ps. „Luty”148 a obok niego idzie żona Halina z d. Strachalska Dunin-Karwicka ps. „Lutowa”149. „Luty” umrze z ran dopiero w listopadzie 1944 roku, „Lutowa” przeżyje wojnę. „Jeremiego” i „Jasię” Niemcy wywiozą do siedziby gestapo w Al. Szucha i tam będą widziani po raz ostatni żywi. Miejsce śmierci i pochówku — do dzisiaj nieznane. Rozejm przerywa próba podpalenia garaży łączących Wilanowską 1 z Solcem 53. Na tę próbę Powstańcy odpowiadają ogniem.
Równocześnie zza Wisły przychodzi informacja, po raz kolejny nie wiadomo skąd wzięta, o przysłaniu 100 łodzi i pontonów, ale godzina ewakuacji zostaje przesunięta z przedpołudnia na wieczór. Czołgi strzelają do dwóch budynków z bliskiego dystansu, tynk sypie się do jedzenia, które sanitariuszki gotują rannym w piwnicach. Pod wieczór Powstańcy ciągle trwają. O zmierzchu na statek „Bajka” zostaje wysłany patrol pod dowództwem Jerzego Gawina ps. „Słoń”, który czeka z latarką na obiecaną ewakuację. Ewakuacja zostaje przesunięta na 21:00. Wreszcie przypływa kilka łodzi. Powtarzają się makabryczne sceny z poprzedniej nocy. Nikt nie jest w stanie zapanować nad ludźmi, nikt nie pomaga ciężej rannym. Ci giną na brzegu albo w rzece, próbując wydostać się z piekła na własną rękę albo po prostu skończyć męczarnie. O 2:30 w nocy z 22 na 23 września do dowódcy resztek żołnierzy „Parasola” Ryszarda Białousa i szefa sztabu 9 pułku piechoty dochodzi wiadomość ze sztabu AWP, że zamiast 100 łodzi tej nocy, przez kilka kolejnych nocy ma być przysyłanych po 15 łodzi, a ewakuacja ma być rozłożona na etapy. To chyba już czysty bluff. 22 września 1944 roku Konstanty Rokossowski wydaje przecież wszystkim jednostkom 1 Frontu Białoruskiego rozkaz o przejściu do obrony, o czym nikt na Czerniakowie oczywiście nie wie. Straty w parku saperskim 1 Armii Wojska Polskiego wynoszą, przypomnę, 179%. Każdy postrzelany ponton jest łatany i wysyłany ponownie na rzekę minimum dwa razy. Niektóre toną i te zalicza się do strat bezpowrotnych.
„Jerzy” podejmuje decyzję, by na czele niewielkiej już grupy, którą jest w stanie zgromadzić wokół siebie, przebijać się do Śródmieścia z bronią w ręku, razem z nim postanawia iść grupa kilkudziesięciu berlingowców z majorem Łatyszonkiem, szefem sztabu 9 Pułku piechoty. Natarcie ma prowadzić Jerzy Gawin „Słoń” ze swoim plutonem. A w zasadzie z tym, co z niego pozostało. Jednak ta próba przebicia się utknie już na ulicy Solec w bezładnej strzelaninie, jaka wynika przypadkowo ze starcia z niemiecką czujką w jednym z rowów łącznikowych. Łączność poszczególnych grup rozsypuje się, rwie się koordynacja. Część zawróci w stronę Wilanowskiej, część ruszy na brzeg rzeki próbować przepłynąć ją wpław albo posiłkując się czymkolwiek, co może udawać tratwę, pływak. Berlingowcy widząc, że Niemcy jednak nie rozstrzeliwują umundurowanych żołnierzy, będą skłonni się poddać, jak zrobi grupa około dwudziestu żołnierzy z majorem Łatyszonkiem. Garstce ludzi pod dowództwem „Jerzego” — łącznie pięciu osobom — uda się przebić do Śródmieścia w rajdzie, który ma porównanie w swoim dramatyzmie tylko z historią przebicia kompanii „Rudy”. Reszta dostanie się do niewoli lub zaginie, tak jak Jerzy Gawin ps. „Słoń” z resztkami swoich ludzi. Szli w awangardzie i nikt ich nigdy więcej nie widział. Miejsce pochówku nieznane.
Około szóstej rano Niemcy wchodzą na teren Wilanowskiej 1. Powstańcy nie mają już amunicji, większość nie ma też cywilnych ubrań, aby się w nie przebrać. Próbuje tego podporucznik Stanisław Jordan Warzycki ps. „Szumski”150, jednak w czasie rewizji w jego kieszeni Niemcy znajdują zdjęcie z powstania i zabijają go na miejscu. Kapelana zgrupowania „Kryska”, ks. Józefa Stanka ps. „Rudy”151, Niemcy wieszają na ścianie budynku na stule (inne relacje mówią o szaliku). Tego dnia ostatni raz jest widziana żona „Czarnego Jasia” — Irena Wuttke z d. Kowalska. Nie jest znane miejsce kaźni i pochówku.
Meldunek niemiecki o zajęciu ostatnich budynków na Czerniakowie mówi:
„W kotle na płd. od Nowego Mostu po zaciętej walce został złamany ostatni opór nieprzyjaciela, kocioł oczyszczony, łącznie z zamknięciem luki nad brzegiem Wisły. Nieprzyjaciel poniósł ciężkie straty. Wzięto do niewoli: 82 polskich legionistów, 57 bandytów, 30 uzbrojonych kobiet. Zdobyto: 3 działa ppanc. kal. 4, 5, 2 ckm, 1 nkm, 12 rkm, 15 pm, 1 rusznica ppanc., 16 automatycznych kb, 37 kb, 3 lekkie granatniki, 2 plecakowe radiostacje oraz dalszych 6 plecakowych radiostacji i wielką liczbę mpi i karabinów niezdatnych do użytku”.
Szczątkowa ewakuacja rannych i rozbitków będzie trwała jeszcze kilka nocy. W nocy z 23 na 24 września ewakuowanych zostanie około 50 osób. 26 września do „Bajki” przybije patrol berlingowców z rozkazem przywiezienia żywego lub martwego na drugi brzeg majora Łatyszonka, znajdą tylko kilkudziesięciu kontuzjowanych i rannych ludzi na statku. Kolejne dwie lub trzy noce pojedyncze łodzie będą wywozić rannych ze statku. Inni, lżej ranni, będą próbowali przedostać się po resztkach Mostu Poniatowskiego na Pragę. Ostatni ludzie z „Bajki” zostaną wzięci do niewoli w dniu kapitulacji Powstania.
Przed budynkiem Wilanowska 1 Niemcy gromadzą trupy rannych, pomordowanych, tych którzy zginęli w walce. Jest ich ponad 400.
Straty Armii Wojska Polskiego w akcji na przyczółkach warszawskich — tym czerniakowskim, tym koło Mostu Poniatowskiego i tym koło Żoliborza — wyniosły nie mniej niż 3764 zabitych, rannych, jeńców i zaginionych. 2 Korpus Polski w Bitwie Pod Monte Cassino stracił 4099 żołnierzy zabitych, rannych i zaginionych.
W Śródmieściu w tym czasie ludzie zjadają z głodu psy i koty. „Monter” jeszcze tydzień później będzie twierdzić, że duch wojska jest świetny i żołnierz chce się bić.
Dzisiaj zginie w zbombardowanej kamienicy przy ulicy Marszałkowskiej 129 powstaniec znany ze zdjęcia z kotkiem na ręku, Eugeniusz Lokajski ps. „Brok”152, mistrz Polski w rzucie oszczepem, olimpijczyk z Berlina, jeden z kilku dokumentalistów Powstania, dzięki którym wiadomo, jak wyglądało. Wpadł do kamienicy po filmy, klisze. Zrobił już 1000 zdjęć i ciągle było za mało. Już z tej kamienicy nie wyjdzie.
Jest ze mną od lat na tym zdjęciu, przenoszony z miejsca na miejsce, ze ściany na ścianę. Przez jakiś czas nawet nie wiedziałem, że ten młody uśmiechający się chłopak w polskim hełmie wz. 31 to on, autor książki, która podobnie jak zdjęcie w ramce — z półki na półkę wędruje ze mną przez sporą część życia. Są ludzie, którzy mają na ścianie reprodukcję damy z łasiczką, ja miałem od lat Powstańca z kotkiem. Domy, kwatery, miejsca wygnania się zmieniały, życie toczyło się ze zwrotnicy na zwrotnicę, a on ciągle ze mną był. „Nieubłaganie patrzy w oczy”, jakby napisał Poeta. On i jego mały kotek, na oko dwumiesięczny. Ikona młodości, czułości, kruchości i odwagi przeciwstawionej nagiej przemocy. Odwagi, czyli tego, co każe przekraczać swój strach i iść gdzieś tam, gdzie można doznać krzywdy. W imię czegoś, co jest ważne.
Pamiętam wakacje z ojcem w Lubniewicach, nad jeziorem. Mogłem mieć osiem, może dziewięć lat, chyba nie więcej. Mieszkaliśmy w pałacu, w okolicy za bardzo nie było co robić, trwały paździerzowe lata osiemdziesiąte, więc wypożyczaliśmy rower wodny na metalowych pływakach o urodzie przedwojennego hydroplanu albo kajaki ze sklejki i pływaliśmy po okolicy. Pewnego razu w jakimś zakątku jeziora między wielkimi liśćmi lilii trafiliśmy na rodzinę łabędzi. Młode były szare, brzydkie i niezdarne. Łabędź-ojciec, kiedy nas zauważył, natychmiast zajął pozycję między młodymi i samicą a kajakiem, zasłaniając sobą rodzinę.
— Patrz jaki odważny — powiedział ojciec — nie obchodzi go to, że jest dziesięć razy mniejszy od naszego kajaka, będzie walczył.
I rzeczywiście, samiec nastawił bojowo pióra, żeby się wydać większym i z syczeniem, powoli ruszył w naszą stronę wachlując skrzydłami. To on był panem sytuacji przez tych kilka sekund. Byłem lżejszy, dlatego siedziałem z przodu kajaka. Widziałem jak wielki ptak zbliża się i zaniemówiłem, trochę ze strachu, a trochę z podziwu. Ptak niespiesznie podpłynął do kajaka, jakby dawał nam czas na przemyślenie nierozsądnej decyzji. I nagle z syczeniem rzucił się naprzód. Próbował złapać dziobem, ukąsić burtę, machnął skrzydłem, uderzając z głuchym dudnieniem o górną część kadłuba. Wyglądało to dosyć groźnie. Bałem się, że może nas wywrócić albo ukąsić mnie w rękę. Dorośli mówili, że łabędź potrafi uderzeniem skrzydła złamać kość piszczelową człowieka.
— Wycofamy się — szepnął ojciec i zaczął wiosłować wstecz — nie będziemy go niepokoić, prawdziwą odwagę trzeba uszanować.
Kiedy myślę słowo „odwaga”, przychodzi mi zawsze wspomnienie łabędzia, który bez paniki, dając swojej gromadce zbitej w kącie zatoki czas na ucieczkę, idzie z dumnie wypiętą, białą piersią na spotkanie z kajakiem. I to on przez chwilę rządzi, narzuca swój styl temu spotkaniu. Nieujarzmiony strachem. Kruchy i przez tę jedną chwilę olśniewająco piękny. Jak powstaniec z kotkiem na ręku.
Uwagi (0)